Судаарыстыбаннай дуума – Саха сиригэр

Ааспыт нэдиэлэҕэ Саха сиригэр Арассыыйа Судаарыстыбаннай дууматын дэлэгээссийэтэ кэлэн, үс күн үлэлээн барда. Дуума туризмҥа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Сангаджи Тарбаев салайар бөлөҕөр солбуйааччылара – биллэр спортсмен Николай Валуев, Сергей Кривоносов, Татьяна Лобач, “Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын корпорацията” тэрилтэ дириэктэрин солбуйааччы Мария Бадмацыренова, Судаарыстыбаннай дуума Кырыым, Удмуртия, Татарстан өрөспүүбүлүкэлэриттэн, Волгоград, Сочи, Севастополь куораттарыттан дьокутааттар бааллар.

Туризм сайдарыгар туһааннаах барыта баар

Тас дойдулары кытта сыһыан лаппа мөлтөөбүт кэмигэр туризм чааһыгар болҕомто эрэгийиэннэргэ туһаайыллар. Чуолаан Саха сирин туһунан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ баай сирэ-уота экстремальнай туризмҥа олус табыгастаах. Аҥаардас бултааһын уонна балыктааһын бары өттүнэн табыгастаах көрүҥ быһыытынан көрүллэр. Билиҥҥи кэмҥэ олус киэҥник тарҕанан эрэр экологическай туризм сайдыытыгар сөптөөх сир-уот баар.

Туризм эйгэтигэр үлэ-хамнас 2025 сылга диэри былааннаммыт СӨ Туризмы сайыннарыы стратегиятыгар уонна 2020-2024 сылларга СӨ Туризмы сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр олоҕурар. Саха сиригэр туристарга аналлаах бөдөҥ эбийиэктэринэн “Өймөкөөн – Тымныы оройо” уонна “Өлүөнэ Очуостара” буолаллар. Элбэх хайысханы таарыйар, өрөспүүбүлүкэттэн өйөнөр бу улахан бырайыактар аан дойдутааҕы таһымнаахтар. Ону тэҥэ туризмы сайыннарыыга чааһынай тэрилтэлэр эмиэ ылсаллар. Биллэрин-көстөрүн курдук, Саха сиригэр туризм сыҕарыйар, сайдар. Ону сир аайы сынньалаҥ сирдэрэ арыллаллара, араас морсуруутунан айаннар тэриллэллэрэ, дьон айылҕаҕа маассабайдык сылдьар буолбута да туоһулуур.

Сангаджи Андреевич Тарбаев Биллэр бэлиитичэскэй уонна уопсастыбаннай диэйэтэл. 40 саастаах. Аҕата – калмык, ийэтэ – хаһаах. КВН эйгэтигэр РУДН (Норуоттар доҕордоһууларын Арассыыйатааҕы университета) хамаандатын хапытаанын быһыытынан биллэр. Аангылыйа уонна араап тылларын тылбаасчыта. 2019 с. Калмыкия Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан анаммыта. Биир сылынан баҕа өттүнэн аккаастаммыта. 2021 с. Федеральнай мунньах 8-с ыҥырыытыгар дьокутаатынан талыллыбыта. Билигин Госдуума туризм уонна туристыы инфраструктураны сайыннарыыга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир.

Биир бырайыакка түмүллүөҕэ

Ыалдьыттар үлэлэрин Ил Түмэн аактабай саалатыгар ыытыллыбыт мунньахтан саҕалаатылар. Ил Түмэн Урбааҥҥа, туризмҥа уонна туристыы инфраструктураны сайыннарыыга бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Аркадий Семёнов экологическай туризм уонна кини көрүҥнэрин туһунан өйдөбүлү туһааннаах сокуоннарга киллэрэргэ туруоруста. Кини этэринэн, ол экосистиэмэни харыстааһыҥҥа, олохтоох нэһилиэнньэ социальнай-экэнэмиичэскэй туругар улахан суолталаах. Аркадий Анатольевич ойуччу харыстанар федеральнай, эрэгийиэннээҕи, өрөспүүбүлүкэтээҕи сирдэргэ экологическай морсурууттары, туристыыр эбийиэктэри тутарга, сынньалаҥы оруннаахтык тэрийэргэ эттэ.

Сангаджи Тарбаев кини этиилэрин ылынан туран, Судаарыстыбаннай дуума экологическай туризмы сайыннарыыга этиилэри биир бырайыакка түмэн эрэрин иһитиннэрдэ. Ону салайар үлэ бөлөҕөр Саха сиринээҕи кэллиэгэлэрин киллэрэргэ туһааннаах үлэһиттэри сорудахтаата.

Миниистир чэпчэтиини, үбүлээһини туруорсар

СӨ Урбааҥҥа уонна туризмҥа миниистирэ Тимур Ханды туризм салаатын сайыннарыыга тус этиилэрин киллэрдэ: “Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка биир кэлим бэлиитикэни олохтуур оруннаах. Биир суолталаах этии – эрэгийиэннэр икки ардыларыгар айаҥҥа чэпчэтиилэри киллэрии. Уһук Илин сиригэр-уотугар сырыы сайдыытын чуолаан сөмөлүөт сыаната үрдүгэ атахтыыр”.

Миниистир Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук эрэгийиэннэригэр көтөргө чэпчэтиилээх билиэккэ квотаны элбэтэргэ, Уһук Илин биллэр-көстөр эриэйсэлэригэр, эрэгийиэн иһинэн көтүүлэргэ туристар бөлөхтөрүгэр анаан авиахампаанньаларга федеральнай бүддьүөттэн үбү көрдүүргэ туруоруста. Туристары тиэйиигэ-таһыыга үлэлэһэр аччыгый уонна орто урбаан субъектарын үбүлээһин туһунан боппуруос эмиэ турар. “Өрөспүүбүлүкэ сирэ-уота киэҥэ, тырааныспары атыылаһыыга чэпчэтии суоҕа, тиэхиньикэ сыаната ыарахана учуоттаныахтаах”, – диэн Тимур Ханды чопчулаата. Итилэри таһынан миниистир туристыы кешбэк мунньуллубут сууматын элбэтии, сокуоннайа суох туризм, о.д.а. боппуруостары таарыйда. Тимур Ханды хамсык кэнниттэн урбаан үгүс тэрилтэлэрэ кыахтарын ыла иликтэрин бэлиэтээтэ. Ол да иһин өрөспүүбүлүкэҕэ туристар кэлиилэрэ 90 бырыһыантан 60 бырыһыаҥҥа диэри түспүтүн тоһоҕолоото.

Итилэри Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев өссө чиҥэтэн биэрдэ: “Өрөспүүбүлүкэ үгүс олохтоохторо, хомойуох иһин, ыйыллыбыт кыһалҕалартан ыраах айанныыр кыахтара суох. Түгэни туһанан, тыйыс усулуобуйаҕа олорор, күнэ кылгас, муората суох сиргэ олорор дьоҥҥо санаторнай-курортнай сынньалаҥҥа эмиэ чэпчэтии көрүллэрэ оруннааҕын бэлиэтиибин. Саха дьоно тоҕус ый тымныыга олорон, сымнаҕас салгыны бэрт кылгас кэмҥэ билэбит. Тастан киирэр туризмы үчүгэйдик үөрэтиэхпитин, көрүөхпүтүн наада”, – диэтэ.

Булт, балык туризмын туһунан

СӨ Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистирэ Николай Додохов өрөспүүбүлүкэҕэ экологическай, булт уонна балык туризма сайдыыта урбааҥҥа кэскиллээх буолуоҕун тоһоҕолоото. Саха сиригэр бас билэр сирдээх-уоттаах урбаанньыттар, юридическай сирэйдэр барыта 334 киһи баара биллэр. Булт туризмын сайыннарыыга Халыма тайаҕа, чубукута, бөрөтө, табата, кулааһай баара тирэх буолар. Сүрүннээн, ити кыыллары билигин олохтоохтор аһылыкка анаан бултууллар. Додохов этэринэн, бултан киирбит үбү бултуур сирдэри туһаҕа таһаарыыга, харыстааһыҥҥа салайыахха сөп. Ону сайыннарарга суол-иис мөлтөҕө, көҥүллүүр докумуоннарга бүрүкүрээттэр балакыыталара, мэтэдьиичэскэй ыйынньыктар суохтара, туроператордар юридическай эппиэтинэстэрэ суоҕа атахтыыр.

Балыктааһын чааһыгар Николай Додохов Судаарыстыбаннай дуума туризмҥа кэмитиэтигэр омук булчуттарыгар бултуур билиэти олохтооһуну сокуон барылыгар киллэрэргэ эттэ. Ону тэҥэ РФ Нолуок кодексыгар экологическай, булт уонна балыктааһын туризмынан дьарыктанар урбаанньыттар нолуоктарыгар чэпчэтиини киллэрэргэ туруоруста. Туһааннаах министиэристибэлэргэ уонна хонтуруоллуур уорганнарга туризм ити салаатын сайыннарыыга мэтэдьиичэскэй ыйынньыктары бэлэмнииргэ этилиннэ.

Сырыы тупсуохтааҕын бэлиэтээн эттэ

Судаарыстыбаннай дуума туризмҥа уонна туристыы инфраструктураны сайыннарыы кэмитиэтин салайааччыта Сангаджи Тарбаев Дуума көһө сылдьар мунньаҕын эрэгийиэннэртэн аан бастакынан Саха сиригэр саҕалаабытын бэлиэтээтэ. Кини Саха сирин айанньыта үбүн 80 бырыһыана аҥаардас айаҥҥа барарын сөбө суоҕунан ааҕар.

“Саха сирэ туристическай ырыынакка суолталаах этиилэри киллэрэр толору кыахтаах. Онуоха, бастатан туран, тырааныспар ороскуота улаханнык охсорун иһиттибит. Икки өттүттэн сөбүлэһии бэрээдэгинэн ити боппуруоһу быһаардахпытына, өрөспүүбүлүкэ ырыынакка эрэллээхтик уонна түргэнник киирэр кыахтаах”, – диэн, кини бэлиэтиир.

Дойду барыта туристарга ханна да суоҕу көрдөрөргө, билиһиннэрэргэ дьулуһар. Саха сирэ олохтоох омуктар култуураларынан, бултааһынынан, балыктааһынын, сирин-дойдутун уратытынан атыттары баһыйар да кыахтаах. Ону Тарбаев бэйэтэ да тоһоҕолоон этэр: “Ол эрээри Саха сирэ тэпсилгэн буолуо суохтаах. Тоҕо диэтэххэ, тыытылла илик айылҕатыгар, инфраструктуратыгар харыстабыл наада.

Ол иһин Саха сиригэр туризм сыаната ыарахан, ураты уонна хаачыстыбалаах буолуохтаах. Оччотугар манна талаһар дьон көрүҥэ да сааһыланар, ол эбэтэр чахчы кыахтаах, ити уратылары суолталыыр сиэрдээх дьон кэлиэхтэрэ”, – диэн олус бэркэ бэлиэтээтэ.

Муора суолун туһунан кэпсэтиигэ кини хоруй флокка тиийэн иҥнэрин эттэ: “Биллэн турар, муора туризма эмиэ олус кэрэхсэбиллээх. Ол суолунан киһи санаабатах кэрэтин көрөрө, ураты санааҕа кэлэрэ биллэр. Оччотугар флот итинник таһымнаах круизтары тэрийэр хараабылларынан хааччыллар боппуруоһа күөрэйэн тахсар”.

“Биһиги дааннайдары көрө олоробут. Уопсастыбаннай палаата мэлдьи кэтээн көрөр. Ол түмүгүнэн элбэх боппуруос үөскүүр. Салайар үлэҕэ кэлиэхпэр диэри мин элбэҕи билбэт этим. Кыһалҕаны туруорсуохха, ити чааһыгар билиилээх буолуохха наада. Таба туруорустахха, боппуруос быһаарыллар кыахтааҕын илэ көрдүм. Чунуобунньуктар дьон билиитэ суоҕун туһаныахтарын сөп. Онон, санааҕытын этиҥ, туруорсуҥ!” – диэн этэрэ оруннаах.

Мунньах түмүгэр, ити этиллибиттэри учуоттаан туран, Арассыыйа уонна Саха сирин бырабыыталыстыбаларыгар ураты килиимэттээх Саха сиригэр туризм сайдарыгар сокуоннарга, ыстатыйаларга кэккэ уларытыыны киллэрэргэ этилиннэ. Эрэгийиэннэр икки ардыларыгар сөмөлүөт сыаната чэпчээтэр, туризмынан дьарыктанар урбаанньыттарга көмө көрүлүннэр, суол-иис болҕомтоҕо ылылыннар, Тарбаев этэрин курдук, кыахтаах уонна сиэрдээх туристар сырытталлар, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй туруга биллэрдик тупсуо, дьон олоҕун таһыма үрдүө этэ.

Бэс Күөлгэ сырыыттан

Николай Валуевы ааспыт сайын баһаартан эмсэҕэлээбит Бэс Күөл нэһилиэгэр Саха сирин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Дмитрий Бердников, Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Сахамин Афанасьев арыаллаатылар.

Салайааччылар Бэс Күөлгэ баһаар кэнниттэн тутуллубут саҥа эбийиэктэргэ сырыттылар, “Кэскил” саҥа түөлбэни, 100 сүөһү турар хотонун көрдүлэр. Биллэрин курдук, ааспыт сайын Ил Дархан Айсен Николаев быһаарыытынан Бэс Күөлгэ бэрт кылгас кэм иһигэр 34 толору хааччыллыылаах дьиэ тутуллубута.

“Олус үчүгэй өйдөбүлү ыллым. Бэрт кылгас кэм иһигэр, улахан тымныы түһэ илигинэ, дьиэлэри үлэҕэ киллэрбит тутааччылары хайгыахха эрэ сөп. Дьон тыйыс тымныыны уулаах, гаастаах дьиэлэргэ этэҥҥэ туораабыттар. Бу улахан үлэҕэ бары саба түһэн турабыт. Судаарыстыбаннай дуума, “Ньыгыл Арассыыйа” баартыйа федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи үптэн харчыны ыытарга быһаарбыттара”, – диир Валуев.

Түмүк

Судаарыстыбаннай дуума көһө сылдьар мунньаҕа Саха сиригэр бу – бастакы сырыыта. Биһиги дойдубутугар туризм хайысхатыгар киэҥ, оруннаах кэпсэтии хаһан эмэ тэриллэрэ сэрэйиллэр этэ. Чахчы, билигин туризм олус сайынна. Ол аҥаардас күүлэй, айан эрэ буолбакка, култуурунай, духуобунай, социальнай-экэнэмиичэскэй да суолталааҕын киһи барыта өйдүүр.

Улахан дэлэгээссийэ Саха сиригэр кэлэн барыытын суола-ииһэ кэскиллээх буоларыгар эрэнэбит.

Оксана ЖИРКОВА.