Быйыл Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүн сыла. Дьылҕа Хаан сахалар судаарыстыбаннастарын тургутан көрөрүнүү, тиһэх сылларга аан дойдуну аймаабыт хоруона хамсыга, быйылгыттан арҕаа дойдулар Украинаны Арассыыйаны утары туруорбут хаан тохтуулаах иирсээннэрэ күөдьүйдэ. Биллиилээх учуонай Е.Е. Алексеев: “Үрдүкү Айыыларбыт уустук кэмнэргэ норуот ортотуттан улахан салайааччылары өрө таһаараллар”, – диэн турардаах. Ол курдук, бу уустук кэм Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев салайар сылларыгар түбэстэ. Кини тиһигэ быстыбат элбэх кыһалҕаны, мэһэйи-уустугу кыайа тутан, бар дьон олоҕор улахан охсуу тахсыбатын курдук эрэллээхтик салайарын бары билэ-көрө сылдьабыт.
– Айсен Сергеевич, Өрөспүүбүлүкэ төрүттэммитэ 100 сылын сүрүн ситиһиилэринэн тугу ордук бэлиэтиэҥ этэй? Улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай “100 сыллаах былааныгар” суруллубут суоллар төһө бырыһыан туола тураллар дии саныыгыный?
– “100 сыл – биир үйэ – устата өрөспүүбүлүкэбит дьоллоохтук, байылыаттык олоруохтаах” диэн соруктаах үлэлээн кэллибит. Урукку дьылларга тэҥнээтэххэ, норуоппут үйэ усталаах ситиһиилэрэ – уһулуччулар. Сүүрбэһис үйэ саҕаланыыта Саха сирин үрдүнэн нэһилиэнньэ 3 %-на эрэ ааҕара-суруйара, аҕыйах оскуолалаах, балыыһалаах этибит. Иркутскай күбүөрүнэ састаабыгар киирэр оройуон статустаах этибит.
Билигин өрөспүүбүлүкэбит – Арассыыйа саамай улахан субъега. 1922 сылтан нэһилиэнньэбит 3,5 төгүл элбээтэ. Үөрэх, билии-көрүү, киһи хапытаалын сайдыытынан Арассыыйаҕа 10 бастакы эрэгийиэн кэккэтигэр киирэбит. Саамай ыраах нэһилиэктэргэ тиийэ доруобуйа, үөрэх, култуура, успуорт, хомунаалынай хаһаайыстыба салаатын эбийиэктэрэ бааллар, сиэрдээх олоҕу хааччыйаллар. Кэнники сылларга тыа сирэ күүскэ сайдар, ханнык да куораттан итэҕэһэ суох усулуобуйалаах таас оскуолалар, уһуйааннар тутуллаллар. Мантан киһи үөрэр.
Сахалар омук быһыытынан бэйэбит билимнээх, култууралаах, литэрэтиирэлээх, тыйаатырдаах, хайа баҕарар хайысхаҕа аан дойдуга тиийэ биллибит дьонноох, үрдүк сайдыылаах норуот буоллубут. Билигин сахалар диэн кимнээхтэрин аан дойду бары да муннугар билэр, ытыктыыр буоллулар. Соторутааҕыта Арассыыйа үрдүнэн 6 киһи Үлэ дьоруойун үрдүк аатын ылбыта. Олортон биирдэстэрэ – саха киһитэ, т/х-тын бастыҥ үлэһитэ В.А. Михайлов. Бу биһиги омукпутун үтүө, үлэһит өттүттэн көрдөрөр, бүттүүн омук аатын-суолун доргуччу ааттатар улахан суолталаах ситиһии, омукпут сайдыыта сөптөөх хайысханан баран иһэрин туоһута.
Кэлэр 100 сылга сайдыы тэтимэ өссө күүһүрүө. Уоскуйан тохтообокко, тэтиммитин намтаппакка, олох хаамыытын баттаһа баран иһиэхтээхпит.
Оттон улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай “100 сыллаах былааныгар” сыһыаннаан эттэххэ, оччолорго кини билиҥҥи олоҕу түүл курдук көрөн, оччотооҕу олох сайдыытын таһымыгар холоон, бэйэтин айар талаанынан ойуулаан, суруйан биһиэхэ ыыттаҕа. Айымньытын ааҕан баран, кини көтө сылдьан Туймаада хочотун, Дьокуускай куораты хоһуйбутун чуолкай көрөбүн. Бу өтө көрүүлэрин оччолорго сорохтор омуннааһын, баһыы курдук ылыммыт буолуохтаахтар. Оттон билигин көрдөххө, олохпут сайдыытын сорох өттө Ойуунускай көрбүтүн аһара барда. Ити биһиги өссө да күүскэ сайдар кыахтаахпытын туоһулуур.
– Украинаҕа буола турар быһылаантан сылтаан, аан дойдуга быһыы-майгы салгыы хайдах буолуон сөбүй?
– Сөпкө этэҕин, аан дойдуга быһыы-майгы барыта уларыйан эрэр. Биһиги дойдубут Украина сиригэр арҕаа дойдулары кытта күөн көрсөр. Үрүҥ уонна хара, кырдьык уонна сымыйа охсуһаллар. Украина бэйэтэ Арассыыйаны кытта киирсэр, тэҥҥэ утарылаһар кыаҕа суоҕа өйдөнөр. Кини арҕааҥҥы дойдулар биэрэр үптэринэн, тиэхиньикэлэринэн, сэбилэниилэринэн, бэл наймыламмыт дьоннорунан биһиэхэ утарылаһар. Арассыыйаны утары арҕаа дойдулар күүстэрин барытын бырахтылар. Тоҕо диэтэххэ, кэлэр уонунан сылларга АХШ аан дойдуну барытын бэйэтин укулаатыгар киллэрэн бас билиэхтээҕэ эбэтэр ханнык баҕарар дойду бэйэтин бэйэтэ тэринэн-дьаһанан олоруохтааҕа, Арассыыйа кырдьыга кыайара-кыайтарара бу дьылҕа ыйааһыныгар уурулла сытар.
Арассыыйаны эһээри, экэниэмикэбитин тууйаары, аан дойдуга хаһан да ылыллыбатах хааччахтарынан-сааҥсыйаларынан ыга олороллор. Ол эрээри сыаллара туолбата. Төттөрүтүн, экэниэмикэ сатарыйыыта, инфляция, сыана үрдээһинэ кинилэргэ биһигиннээҕэр өссө ордук үрдээтэ. Бүддьүөттэрэ ыһыллан эрэр, тэрилтэ бөҕө сабыллар, дьон үлэтэ суох хаалар. Ол да үрдүнэн, тохтооботтор.
Маннык балаһыанньаҕа биһиги дойдубутун кытта биир санаалаах-дьулуурдаах буолуохтаахпыт. Төһөнөн түмсүүлээхпит да – утарылаһааччыларбыт соччонон мөлтүүллэр. Арҕаа дойдулар Арассыыйа бэйэтин иһигэр итэҕэйсибэт быһыыны-майгыны үөскэтэн, испититтэн ыһа сатыыр идэмэрдээх былааннарынан куорҕаллыы сатыыллар. Арассыыйа дьоно-сэргэтэ маны барытын сөпкө өйдүүр.
Кырдьык – биһиги өттүбүтүгэр, ол иһин кыайыахпыт. Биһиги көҥүлбүтүн арҕаа дойдулар хааччахтыыр кыахтара суох. Биһигини утары сааҥсыйаларга 40-ча эрэ дойду кыттыста. Оттон аан дойдуга 200-чэ судаарыстыба баар. Индия, Кытай курдук аан дойду нэһилиэнньэтин үс гыммыт биирэ олорор дойдулара арҕааҥҥы идеологияны өйөөбөтүлэр, сааҥсыйаларга кыттыспатылар. Кинилэр АХШ хара санаатын бэркэ өйдүүр-билэр буоллахтара.
– Алдьатыылаах дуоллар систиэмэтэ сууллуо дуо?
– Дуоллар сымыйа харчы буолла. 1944 с. Бреттон-Вуд кэмпириэнсийэ түмүгүнэн, дуоллар көмүһү солбуйбута. Оччолорго дуоллар Эмиэрикэ туох баар оҥорон таһаарар матырыйаалынай базатынан, баайынан-дуолунан хааччыллар этэ, онон, кырдьык да, сыаналаах этэ. Оттон бүгүн дуоллар кэннигэр АХШ хас да уонунан, сүүһүнэн триллион иэһэ эрэ баар, ол кэннигэр туох да суох. Мин санаабар, олус элбэх дойду “дуоллар суулуннаҕына, ити иэһи атыыласпыт харчыбытын ким төлүөй?” диэн куттанан хамсаабаттар.
Бреттон-Вуд систиэмэтэ киирэригэр оччотооҕу салайааччылар кэлин туох буолуон өтө көрбөтөхтөр. Оттон ССРС ол саҕана бэйэтэ туспа үп систиэмэлээҕэ.
Эмиэрикэ дуоллар суулларыттан аһара куттанар. Ливия тойоно Муаммар Каддафи урут арҕаа дойдулар сөбүлүүр лиидэрдэрэ этэ. Кини үөрэтэн көрөн баран, “ньиэби атыылыыр дойдулар үбү аахсарга бэйэбит туспа харчы систиэмэтин киллэриэххэ” диэбитин кэннэ, тута сэрии тэрийэн суох оҥорбуттара. Ол кэннэ Ливия билиҥҥэ диэри өрүттэ илик.
Эмиэрикэ, биһиэхэ куһаҕаны оҥороору, Арассыыйаны дуоллар систиэмэтиттэн таһаарда эрээри – мөлтөөбөтүбүт, дуоллар кууруһа таҥнары түстэ. Мин санаабар, аан дойдуга хас да улахан үп систиэмэтэ баар буолуохтаах. Киһи хайа өттүгэр барыстааҕын көрөн, бэйэтэ сөптөөҕүнэн көрөн туһаныахтаах.
– Арҕаалар сааҥсыйалара өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр төһө охсууланыах чинчилээҕий?
– Сааҥсыйалар өр үлэлээтэхтэринэ, биһиэхэ барыһы, туһаны аҕалыахтарын сөп. 2014 сыллаахха, Кырыым Арассыыйаҕа холбоспутун кэннэ, эмиэ сааҥсыйа бөҕөнү киллэрбиттэрэ. Бэйэбит ис өстөөхтөрбүт “Кырыымы таах ыллыбыт, аһыыр аспыт суох буолуо, сарсын эстиэхпит, өйүүн өлүөхпүт” диэн атыыр айдааны таһаарбыттарын өйдүүр инигит? Түмүгэр, Арассыыйа сааҥсыйалары утары кэлим үлэни ыытан, үп-харчы уган, дойдубут т/х-та хаһааҥҥытааҕар да кыаҕыран таҕыста. Билигин аны “Арассыыйа, Украина бурдуга ырыынакка тахсыбатаҕына, улахан хоргуйуу буолаары турар” диэн аймалҕан тахсан эрэр.
Сааҥсыйалары таба туһанан, дойдубутугар оҥорон таһаарыыны тупсарыахпытын наада. Аҕыйах сыллааҕыта аспытын үксүн арҕааҥҥы дойдулартан, көмүһүнэн төлөөммүт, атыылаһа олорбуппут. Биллэн турар, биир дойду тугу барытын оҥорон таһаарар кыаҕа суох. Ол гынан баран, бородууксуйа саамай тыын көрүҥнэрин бэйэбит оҥоруохпутун наада.
Холобур, авиацияны ылан көрдөххө, орто, кыра иэннээх дойдуларга сөмөлүөтү оҥорор улахан кыһалҕа да суоҕа буолуо. Оттон Арассыыйа курдук аан дойду саамай улахан, 17,1 мөл. кв. км иэннээх дойду бэйэтэ сөмөлүөтү, бөртөлүөтү оҥорбокко олорор кыаҕа суох. РФ Ил-96, Ту-214 курдук сөмөлүөттэри оҥорор кыахтаах олорон, сылга 2-3 эрэ сөмөлүөтү оҥороро, ол оннугар үп-харчы бөҕөнү төлөөн туран атын дойдулартан “аэробустары”, “боиннары” атыылаһара. “Омук сөмөлүөттэрэ уматыгы кыраны сииллэр, ороскуоттара кыра” диэн буолара.
Билигин балаһыанньа уларыйда, арҕааларга уматыктарын сыаната хас эмэ төгүл ыараата, биһиги уматыкпыт аан дойдуга саамай чэпчэки буолла. Онон, бэйэбитигэр баар технологияны туһанаммыт, сайыннараммыт экономичнай сөмөлүөттэри оҥоруохпутун наада.
Арҕаа дойдулар сабыллыбыттарын кэннэ, көмпүүтэри Кытайтан ылар буоллубут. Дьиҥэр, көмпүүтэр, микросхема эмиэ Арассыыйаҕа оҥоһуллуохтаах. Станоктары, массыыналары оҥоруу курдук саамай уустук уонна биһиэхэ саамай наадалаах салаалары тилиннэриэхтээхпит. Оҥорор кыахпыт суох буолбатах. Урут да оҥорорбут, билигин да оҥорор кыахтаахпыт. Арҕаа дойдулартан тутулук бүтүөхтээх.
– Саха сиригэр ордук ханнык хайысхаҕа күүстээх үлэни ыытыахтаахпытый?
– Биһиги салгыы тыа сирин, т/х-тын сайыннарарга күүскэ үлэлиэхтээхпит. Ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун боппуруостарын туруорбуппут ыраатта эрээри, билигин даҕаны үүт, эт бородууксуйатынан 20-30 % эрэ хааччынабыт. Ону булгуччу 50-60 %-ҥа тиэрдэр сорук турар. Манна “Саюри” үлэтэ биһиэхэ үтүө холобур буолар. Бэйэбит ылсан, аан дойду бастыҥ технологияларын сөпкө туһаннахпытына, урут санамматах хайысхаларбытыгар да бэйэбитин бэйэбит хааччыйар кыахтаахпытын көрдөрдө. “Саюри” сыананы тутан, соҕурууҥҥу атыыһыттар сыананы сиэри таһынан үрдэтэллэрин тохтотон олорор.
– Дьоппуоннар сааҥсыйалара “Саюрига” дьайыа суоҕа дуо?
– “Саюрига” бэйэбит дьоммут үлэлииллэр. Технологияны хайдах уларытары, маннааҕы усулуобуйаҕа сөп түбэһиннэрэн барытын сатыыбыт. Үлэлии турар тэпилииссэ бүтэһик уочаратын бэйэбит инженердэрбит бырайыактаабыттара, бэйэбит тэрилбитин туруорбуппут. Чахчы, импорды толору солбуйуу буолбута. Этэргэ дылы, кытайдар курдук, аан дойдуга туох бастыҥ баарын барытын сөпкө туһанан үлэлиэхпитин наада. Кытайдар аан дойдуга баар бастыҥ технологиялары үөрэтэн, чинчийэн, бэйэлэригэр дьүөрэлээн билигин аан дойдуну барытын хааччыйа олороллор. Биһиги бу хайысханан олох күүскэ үлэлэһиэхтээхпит, толлору, кэтэҕэмэйдиири умнан туран.
– Өлүөнэ күргэтин тутуута уонна үбүлээһинэ хайдах быһаарыллан иһэрий?
– Муоста тутуутун сыаната бүтэһиктээхтик быһаарылла илигин өйдүөхпүтүн наада. Билигин бырайыага бүтэн, федеральнай эспэртиисэҕэ киирдэ. Бу хас эмэ ыйы быһа барар улахан үлэ. Өлүөнэ күргэтин билиҥҥи бырайыагын курдук ымпыгар-чымпыгар диэри чинчийиллибит бырайыак чугаһынан суох. Арассыыйа саамай бастыҥ, Кырыымнааҕы күргэтин бырайыактаабыт институт оҥорбута. РФ Көлөтүн министиэристибэтин научнай-тэхиниичэскэй сэбиэтигэр Арассыыйа бары бастыҥ күргэ тутааччылара, учуонайдара иккитэ мустан дьүүллэспиттэрэ. Ол түмүгэр, “Бу курдук эрэ тутуллар кыахтаах” диэн быһаарбыттара.
Онтон бырайыак сыаната үрдүүрэ сааҥсыйалар иннинэ, былырыын тимир сыаната аан дойдуга 2,5 төгүл улааппытын кэннэ, биллибитэ. Сыана үрдээһинэ – биһигиттэн тутулуга суох. Эспэртиисэ түмүгүнэн сыаната үрдүүрүн күүтэбит. Ону сабарга федеральнай үбүлээһин эмиэ баар буолуо диэн эрэнэбит. Бу боппуруоһу, ханан да эргит, бүтэһигин РФ Бэрэсидьиэнигэр тиийэн быһаарсарбыт буолуо. Бырабыыталыстыба туох баар докумуоннарыгар “Өлүөнэ күргэтэ тутуллуохтаах” диэн сурулла сылдьар. Ол тутулуннаҕына, Арассыыйа илин, хоту өттүн сайдыыта түргэтиэҕэ.
– Аан дойдуга үөскээбит балаһыанньанан сибээстээн, ыччаты, нэһилиэнньэни патриоттуу тыыҥҥа иитиигэ туох үлэни ыытарбыт нааданый?
– “Оскуола патриоттуу иитиинэн дьарыктаныа суохтаах, дьон оҕотун бэйэтэ иитиэхтээх” диэн санаа сыыһата көһүннэ. Оскуолаҕа оҕо, билиини ыларын сэргэ, дойдуга бэриниилээх гражданин буола улаатарыгар туһуламмыт иитиини эмиэ ылыахтаах.
“Патриоттуу иитиини күүһүрдэр наадатын өрөспүүбүлүкэбитигэр арыый эрдэ өйдөөбүппүт” диэн үөрэбин. 2019 сыл ахсынньытыгар Арассыыйа Өрөгөйүн ырыатын оскуолаларга толорор туһунан ыйаах таһаарбытым. Онно кириитикэ бөҕө буолбута, үөхсүү да баара. “Ону саамай кырыктаах үөхсүү, сүрүннээн, Украинаттан киирбит эбит” диэн миэхэ кэлин туһааннаах уорганнар дакылааттаабыттара. Билигин санаан көрдөххө, Украина оччолортон да Арассыыйаҕа патриоттуу тыыҥҥа иитэр эрэгийиэннэр ханна баалларын кэтээн олорон, ону тохтотор соруктаах үлэни ыыта олорбут эбит. Итини мин, ону эппинэн-хааммынан билбит киһи, итэҕэйэбин.
Патриотизмҥа иитии өссө сайдыаҕын, хамсык мэһэйдээтэ. Ол эрээри бу бырайыакпытын РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин “саамай сөптөөх” диэн өйөөтө. Быйылгыттан дойду оскуолаларыгар барыларыгар гимн ылланыыта, былаах көтөҕүүтэ киириэхтээх. Судаарыстыба быһыытынан оҕолору дойдуга бэриниилээх буолууга үөрэтиэхтээхпит. Аҕа дойду сэриититтэн саҕалаан, үлэһит дьоммутугар, Үлэ дьоруойдарыгар, билигин Украинаҕа анал эпэрээссийэҕэ сылдьар уолаттарбытыгар тиийэ – үтүө холобур буолар дьоммут элбэхтэр.
– Арассыыйаттан, Саха сириттэн IT-эйгэҕэ үлэлиир элбэх эдэр ыччат кыраныысса таһыгар барда. Итинтэн бу эйгэ сайдыыта төһө улаханнык оҕустарыай?
– IT салаата арҕаа дойдулартан, оҥорон таһаарар бородууксуйата “Гугл” дуу, “Эпл” дуу платформаларынан атыыланар кыахтааҕыттан улахан тутулуктаах. Билигин “Арассыыйаҕа оҥоһуллубут IT бородууксуйаны атыылаабаппыт” диэн бобон кэбистилэр.
Бэйэбит IT хампаанньаларбытын кытта билсэ олоробут. Уолаттарбыт “Биһиги дьоммутун өрөспүүбүлүкэҕэ хаалларабыт, үлэлэтэбит, ол гынан баран хампаанньаларбыт ааттара атын дойду киэнэ буолуон наада” дииллэр. Кинилэри өйдүүбүт, саамай сүрүнэ, Саха сириттэн тэйимиэхтэрин, дойдуларын таҥнарымыахтарын наада. Оттон бу уустук кэм син биир ааһыаҕа, аан дойду көнөр суолга киириэҕэ. Арҕаа дойдулар Арассыыйа IT-тын сайдыытын өр кэмҥэ сааҥсыйанан хааччахтаан олоруохтара суоҕа. Өй-санаа дьулуурунан атын систиэмэни оҥорон таһааран, саҥаны-сонуну тобулан, бэйэбит да атыылыыр кыахтаныахпыт. Кистэл буолбатах, биһиги манна сааҥсыйалары тумнар ньымалары толкуйдуу, оҥоро олоробут.
Арассыыйаҕа IT ырыынагын арҕаа дойдулар тутан олорбуттара, билигин кинилэр үгүстэрэ бардылар. Биһиэхэ үлэ миэстэтэ, сайдар кыах таҕыста. Ол курдук, Арассыыйаҕа саҥа кыахтары туһанан, холобур мэдиссиинэ, биотехнология өттүгэр, элбэх хампаанньа сайдан эрэр.
– Ойуур баһаардарыгар бэлэмнэнии туруга хайдаҕый? Хайдах сайын буолуох чинчилээҕий?
– Былырыын 1980-с сыллартан буолбатах улахан баһаардар кэлэн аастылар. Биһиги ааҕарбытынан, 8 мөлүйүөн гаа курдук ойуур умайда, улахан хоромньу таҕыста. Горнайга Бэс Күөлүгэр 30-тан тахса дьиэ уокка былдьаммыта. РФ Бэрэсидьиэнэ тус болҕомтотун ууран, АЛРОСА көмөлөһөн, алтынньыга диэри саҥа дьиэлэри тута охсоммут, дьон этэҥҥэ кыстаата. Бу күннэргэ оскуола тутуута саҕаланна.
Быйыл былырыыҥҥы курдук быһыы-майгы хатыланыа суохтаах. Уот ойууру сиир кээмэйин икки төгүл кыччатыахтаахпыт, 4 мөлүйүөн гааттан таһаарыа суохтаахпыт. Бэрэсидьиэн Владимир Путин дьаһалынан, баһаары утары үлэни үбүлээһин Саха сиригэр биэс төгүл улаатта. Бэйэбит бүддьүөппүтүттэн үбүлээһин 2,4 төгүл улаатта. Онон, сезон саҕалыыныттан 2,5 млрд солк. ордук сууманы көрөн олоробут. Урут 600-чэ мөл. этэ.
Авиация үлэтэ сорох хайысханан 4-6 төгүл улаатта. Дьоммут ахсаана штакка көрүллүбүттэн икки төгүл элбээн, тыһыынчаттан таҕыстылар. Тиэхиньикэ бөҕө кэллэ, хоту улуустарга үс саҥа авиаотделение тэрилиннэ. “Быыһыыр сулууспаҕа” 40-тан тахса киһилээх саҥа аэромобильнай бөлөх оҥоһулунна. Полпред Юрий Трутнев көмөлөһөн, улахан тыраахтардары ылбыппыт улуустарга тиийэн тураллар. “Быйыл бэлэммит хаһааҥҥытааҕар да үчүгэй” диир кыахтаахпыт.
Иллэрээ сыл хоту улуустар, былырыын киин, Илин Эҥээр, Бүлүү улуустара уокка күүскэ хаарыллыбыттара. Быйыл баһаардар соҕуруу өттүбүтүгэр бардылар. Итии балаһата ааһар сыллардаах курдук көстөр. Эбии кэлбит федеральнай күүстэри, ардаҕы ыҥырар сөмөлүөтү, анал бөртөлүөтү барытын өрөспүүбүлүкэ соҕуруу өттүгэр хааллардыбыт.
Быйылгы баһаардар барыллаан көрбүппүт курдук саҕаланнылар. Күүс баар буолан, ону умуруоран иһэбит. Баһаар ахсаана, былырыыҥҥыны кытта тэҥнээтэххэ, 2,5 төҕүл аҕыйах, умайбыт сир иэнэ – түөрт төгүл кыра.
– Былырыын Горнайтан Дьокуускайга диэри ойуур баһаара турбатаҕа, ити сиргэ быйыл уот туруо суоҕа дуо?
– Быйыл дьыла атын, ардахтаах. Былырыын бэс ыйыгар ортотунан 40 мм сөҥүү түһүөхтээҕин, баара-суоҕа 1,5 мм түспүтэ, куйааспыт 40 кыраадыска тиийэ сылдьыбыта.
Соҕуруу оройуоннарга этиҥ кэнниттэн ыраах тыаҕа уот турбутун умуруорар ыарахан. Баһаар буолбут сиригэр тиийэр да уустук. Итинник баһаардар – кэтэнэллэр. Күүстээх ардахтар кэннэ олор улаханнык тэнийбэккэ умулла тураллар. Бэрэсидьиэн Владимир Путин быйыл ыам ыйыгар ыыппыт мунньаҕар мин этии киллэрбитим, “Дойдубутугар улахан ойуур баһаарын таһаарыахпытын баҕарбат буоллахпытына, баһаары умуорар бэлиитикэттэн, баһаары үөскэппэт бэлиитикэҕэ – профилактикаҕа – көһүөхтээхпит” диэн. Ол курдук, билим ситиһиилэрин туһанан, баһаар куттала үөскээбит сирдэригэр ардаҕы түһэриэхтээхпит. Ардахтатыы ороскуота – уонунан мөл. солкуобай, оттон баһаары умуруоруу – миллиардынан үбү эрэйэр. Владимир Путин балаһыанньаны барытын өйдүүр, кини “ардахтатыыны эспэримиэн быһыытынан ыытыахха, Саха сирин баһылыгын кытта үлэлээҥ” диэн РФ бырабыыталыстыбатыгар сорудах биэрбитэ. Онон, үлэ бара турар. Түмүгүн ахсынньыга Бэрэсидьиэҥҥэ дакылааттыахтаахпыт.
Ардахтатыы айылҕаҕа хоромньуну таһаарбат, Арассыыйаҕа 1970-с сылларга айыллыбыт саамай сөптөөх технология. Ону уонунан исписэлиис кэлэн үөрэтэ, кэтии сылдьаллар.
“Аһара кураан дьыл буолан эрдэҕинэ, Илин Эҥээргэ, Бүлүү улуустарыгар ардаҕы түһэрэҥҥит, оппут үүнэн эрэр” диэн дьон миэхэ махтанан суруйаллара ааҕарга үчүгэй.
– Элбэх сир оттоммокко лаҥха буолан, ойуур баһаарын күүһүрдэр. Өртүүр – бобуулаах. Черскэйтэн учуонай Зимов “Дьиэ кыылын элбэтии ирбэт тоҥу харыстыан сөп” диир түөрүйэлээх. Т/х-тын уларытан тэрийэн, сылгы ахсаанын 1 мөлүйүөҥҥэ тиэрдэн, сири туһаныыны үрэх бастарыгар тиийэ хаһаайыннаах, көрүллэр-хараллар оҥорууну хайдах дии саныыгын?
– Т/х-тын сайыннараары, сири кэмигэр барытын түҥэппиппит. Ол сирбит улахан аҥаара билигин быраҕыллан сытара хомолтолоох. Манна саҥа дьаһаллары ылар уолдьаста. Дьиҥэр, бас билии хайысхатыгар уустук түгэн элбэх, ону барытын сиһилии үөрэтиэххэ наада.
Саҥа ньымалары туһанан, сайыннаран, сылгыбытын элбэтиэхтээхпит. Сорох дьон “биһиэхэ сылгы 200 тыһ. элбиир кыаҕа суох” дииллэр, оттон т/х-тын эспиэрдэрэ 1 мөл. тиийэ элбиэн сөбүн этэллэр. Ол эрээри маннык таһымҥа тахсан баран, сылгы бородууксуйатын хайдах батарабыт? Оччо сылгы этин бэйэбит сиэбэппит. Биофармация, биотехнология көмөтүнэн туох эрэ эмп оҥоробут дуу, кремнэри оҥоробут дуу, кэнсиэрбэлиибит дуу – ону эмиэ үөрэтиэхпитин наада.
Биһиги т/х-тыгар экэниэмикэ салаатыгар курдук сыһыаннаһан, билим бастыҥ ситиһиилэрин киллэриэхпитин наада. “Саюри” көрдөрдө дии, аан дойду бастыҥ технологиятын ыламмыт, бэйэбитигэр дьүөрэлээн туһаннахпытына, ситиһии баар буоларын. “Роботизированнай” хотоннору тутуохха диэн идиэйэлэр бааллар. Сылгы иитиитигэр, бородууксуйатын переработкатыгар аан дойду бастыҥ ситиһиилэригэр олоҕурар этиилэр бааллар.
Сергей Зимов – килиимэт уларыйыытын Саха сирин Черскэйин сиригэр-уотугар олоҕуран чинчийэр учуонай. Ирбэт тоҥ ириитин бытаардарга от аһылыктаах кыылы, сүөһүнү туһанарга ураты идиэйэлэрдээх. Бу туһунан элбэх учуонайы кытта кэпсэтэбин, бары кини түөрүйэтин билэллэр. Саарааччы да баар, хайҕааччы да баар.
Онон, манна санаам биир: бастыҥ идиэйэлэри мунньан, болҕомтоҕо ылан, үчүгэйдик үөрэтиэххэ уонна туһаныахха наада.
– Т/х-тын үбүлүүр саҥа мэхэньиисим киирэн, “Арыы аҕыйах оҥоһулунна” диэн олоҕо суох этии иһиллэн ааста. Мэхэньиисими салгыы сайыннарыыга туох санаалааххыный?
– Үүт оҥоруутун өйүүр мэхэньиисими кэтэх хаһаайыстыбаларга уонна тэрээһиннээхтэргэ тус-туспа араарбыппыт саамай сөп. Биһиги кэтэхтэртэн, улахан фермердэртэн курдук, элбэх үүтү ирдиэ суохтаахпыт. Бэйэлэрин хааччыналлар, сүөһүлэрин көрөллөр, тыа сирин укулаатын тутан олороллор. Ол эрэ иһин 35 тыһ. солк. харчыны төлүөхтээхпит диэн бигэ санаалаахпын. Оттон ити арыы туһунан мөккүөрү үүтү астааччылар (переработчиктар) тардаллар. Кинилэр “Биһиги кэтэхтэртэн үүтү урукку саҕаны туппат буоллубут, ол иһин оҥорон таһаарыыбыт аҕыйаата” дииллэр. Дьиҥэр, астааччылар кэтэхтэри үүт туттарарга экэнэмиичэскэй өттүнэн интэриэстиир туһунан толкуйдуохтаахтар.
От суоҕуттан, баһаартан сылтаан быйыл төһөлөөх да ыарахан кыстык аастар, сүөһүбүт ахсаана аҕыйаабата, ыанар ынах ахсаана эбилиннэ. Дьон “Ыанар ынахха харчы ылабыт, маны тутуһуохпутун наада” диэн өйдөөтө. Ол иһин, астааччыларга “Кэтэхтэртэн үүтү 10 солк. тутар буоллаххытына, эһиэхэ көмө быһыытынан бүддьүөттэн 10 солк. эбэбит” диибит. Сорох улуустарга эмиэ 10 солк. эбэллэр. Оччоҕо 30 солк. буолар. Кэтэхтэр маннык сыанаҕа туттарыахтарын сөп. Дьиҥэр, дьону интэриэстээн, үүтү астааччылар тутар сыаналарын өссө улаатыннарар кыахтаахтар.
Тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары сайыннарыахпытын наада. Кинилэргэ ферма оҥорон биэрэбит дуу, элбэх сыллаах үүнээйилэри ыһарга туох көмөнү оҥоробутуй, сирдэрин хайдах улаатыннарабытый? Тэрээһиннээхтэри сайыннаран баран, “Биир ынахтан 3-5 тыһ. кг үүтү ыаҥ, туттарыҥ” диэн ирдиэхтээхпит. Ол туһугар өйбүтүн түмэн үлэлиэҕиҥ.
– Муниципальнай реформа сокуона ылылыннаҕына, туох уларыйыылар күүтэллэрий? Ил Түмэн реформата хаһан, Ил Дархан, Ил Түмэн дьокутааттарын быыбардара хайдах ыытыллыахтарай?
– Муниципальнай реформа сокуона хайдах тахсара билигин биллибэт, эрэгийиэннэр уонунан, сүүһүнэн эбиини, уларытыыны биэрдибит. Сиһилии үөрэтиллэн баран, күһүөрү ылыллара буолуо. “Олохтоох бэйэни салайыныы биир таһымнаах буолуохтаах” диэн сүрүн идиэйэтэ хаалара чахчы. Ол эрээри нэһилиэктэргэ былаас сүппэт. Улуус баһылыгын талаллар, кини нэһилиэк салайааччыларын анаталыыр. Ити кыра нэһилиэктэргэ саамай сөптөөх. Төһө да быыбар үчүгэйин иһин, сорох нэһилиэктэргэ дьокутаат буоларга дьон да көстүбэт. Кворум кыаллыбакка, хас да сэбиэт ыһыллыбыта. Улуус баһылыктара быыбарданаллара сөп дии саныыбын. Улуус дьокутааттарын эппиэтинэстэрэ, суолталара үрдүөн наада.
Бу күһүҥҥү быыбардар анаммыттарын курдук буолуохтара. “Быыбар ыраас буолуохтаах” диэн мэлдьи этэбин. Дьону булкуйбакка, үлэ туһунан кэпсэтэр наада. Хаһан да туолбат кэпсээнинэн талыллан баран, кураанаҕынан олорор сатаммат. Дьон олохтоох былааһы эппиэтинэстээхтик талар наадатын өйдөөтө. Хомойобун, сороҕор тугу да оҥорботох дьон блогердары, политтехнологтары наймылаһан, дьон өйүн сүүйэллэр, үлэлиир дьону холуннараллар. Онон, быыбарга турар кыахтаах дьон турдуннар, быыбарга идиэйэлэр киирсэллэрэ хаһан баҕарар үчүгэй.
Оттон мин идиэйэ быһыытынан эппит профессиональнай Ил Түмэним кэмэ кэлэ илик курдук. Дьон дьокутаат быһыытынан улуустарыгар көмөлөһөр, үбү булар-талар, быһаарсар киһиэхэ наадыйаллар. Кэлэр Ил Түмэн ыҥырыыта билиҥҥи сокуонунан талыллара буолуо. Ол эрээри идэтийбит төрүккэ сылдьан, сокуону оҥорор дьокутааттарга наадыйыыга син биир тиийиэхпит.
– Кэнники сыллар ыһыаҕа суох аастылар. Быйылгы үбүлүөйдээх ыһыаҕынан дьоҥҥор-сэргэҕэр тугу этиэххиний?
– Саха сирин олохтоохторун барыларын үрүҥ тунах ыһыахтарынан ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин! Улуустарга сырыттахпына, дьону-сэргэни кытта кэпсэттэхпинэ, дьон ыһыахтарын наһаа ахтыбыттар. Ол иһин билигин саҕаламмыт ыһыахтарга хаһааҥҥытааҕар да элбэх дьон сылдьар. Ыһыах диэн түмсүү, алгыс ылыы бырааһынньыга, бары биир буоларбытын өйдөөммүт, айылҕабытыттан кэрэни, үтүөнү, быйаҥнаах сайыны көрдөһөбүт. Сайыммыт биһиэхэ үчүгэйи, уйгуну-быйаҥы эрэ аҕаллын, барыта этэҥҥэ буоллун. Бар дьоммор доруобуйаны, дьолу-соргуну, дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит туһугар улахан ситиһиилэри, баҕарабын!
– Махтал, Айсен Сергеевич, кэлэр 100 сылга эркээйи түһэрэр үлэҥ-хамнаһыҥ өссө үрдүк ситиһиилээх буоллун!
Владимир Степанов.
