Кэлиҥҥи кэмҥэ үгүс дьон саха тылын туһунан киэҥник этэн эҥсэр, оскуола да сахалыы буолуохтааҕа, хайдах үөрэтиллиэхтээҕэ да иһиллэр. Онон, үлэлии сылдьар учууталлар санааларын этэргэ, тиэрдэргэ соруннубут.
Кыһалҕа куруук баар
Бэрт уруккуттан дойду үрдүнэн буолар уларыйыыларга (сокуон буоллун, ыстандаарт буоллун, нуорма буоллун) Сахабыт сирин иһигэр үөрэтиллэн кэлбит биридимиэттэрбит хаарыйтарар түгэннэрэ үгүс этэ. Холобур, 2004 сыллаахха буолбут уларыйыыларга эрэгийиэн төрөөбүт тылы үөрэтэр чааһа сарбыллар куттала үөскээбитэ. Оччотооҕу министиэристибэ күүскэ үлэлээн, "БУП" (базисный учебный план) диэн үөскээн, саха тылын уонна литэрэтиирэтин чааһа аҕыйаабатаҕа, кэмигэр көмүскэммитэ. Онтон, аҕыйах сыллааҕыта аны борокуруор бэрэбиэркэтэ ыытыллыбыта. Онно “кылаас сурунаалын сахалыы толоруо суохтааххыт” диэнтэн саҕалаан, чаас аттарыытыгар, төрөппүт үөрэтии тылын таларыгар тиийэ “бэрэбиэркэлээбиттэрэ”. Түмүгэр саха тылын үөрэтии эмсэҕэлиэх курдук буолбутугар сөптөөх харда оҥоһуллан, ити көстүү биһиэхэ атын национальнай эрэгийиэннэргэ курдук охсуута суох буолбута. Холобур, илдьэ кэлбит үгэспит кылаас сурунаалын толорууга аахсыллыбыта. Тыл уонна үөрэх туһунан сокуоннарбыт биһиги диэки этилэр, ону ааһан, биһиги федерация көрөн олорор нуучча тылын чааһыгар орооспотохпут итиэннэ сатаан көмүскүүр, аптарытыаттаах дьонноох этибит. Ол кэмтэн аахтахха, билигин үһүс оннук түгэн үөскээтэ.
Бу күннэргэ СӨ Үөрэххэ уонна билимҥэ министиэристибэтин “төрөөбүт тылы үөрэтиигэ чаас аҕыйыа суоҕа” диэн ис хоһоонноох суруга тарҕанна.
Манна быһааран биэрэри наадалаахха ааҕабыт:
1. Арассыыйа үрдүнэн үөрэх бырагыраамалара оҥоһуллан тахса иликтэр. Реестргэ күн бүгүҥҥэ диэри суохтар.
2. Саҥа уонна урукку ФГОСка саха тылын, литэрэтиирэтин чаастарын арааран, тэҥнээн көрдөрөр табылыыссалар бааллар. Бу табылыыссаҕа урукку ФГОС чаастара тоҕо кыччатыллыбыттара өйдөммөт.
5-9 кылаастарга 23 чаастаах үөрэх бу 2021-2022 үө.дь. диэри тутуһуллан кэлбитэ. Оттон табылыыссаҕа 20 чаас диэн турар, онон, омос көрдөххө, саха тылын, литэрэтиирэтин чаастара улаханнык аччаабат курдук өйдөбүл бэриллибит.
Биһиги, ордук хамсык кэмигэр, учуобунньук нөҥүө оҕо уонна төрөппүт алтыһыыта үксээбитин көрдүбүт. Ол түмүгэр төрөппүт өттүттэн үгүс ыйытыы киирэр. Ордук дьиэҕэ үлэни толорууга. Бэриллибит сорудаҕы өйдөөбөт буолуу хантан кэллэ? Билиҥҥи төрөппүттэр, сүнньүнэн, 90-с сылларга үөрэммит оҕолор. Ити кэм уратылаах, атын этэ. Инньэ гынан, оччотооҕу саха тылын учуобунньуга толору сөп түбэһэрэ. Билигин атын кэм буолбутун, оҕо хараҕын дала кэҥииринээҕэр буолуох, улаханнык уларыйбытын учуобунньугу көрдөххө, билиммэт курдукпут. Маныаха кэлиҥҥи кэмҥэ “дорҕоону сахатытыы” (үнүбэрсиэт, бэдэрээссийэ, о.д.а.) уонна “наар сахалыы тыллары туттан саҥарыы” ("остуол" буолбатах – сандалы; "өссө" буолбатах – маны сэргэ, маны кытта, о.д.а.) учуобунньукка кытта киирбитин дьон сөбүлээбэт.
Инньэ гынан, кынчарыллыыга кинигэлэрбитин оҥорор ааптардар киирэн биэрдилэр. Ол эрээри кинилэр ыллылар да, үөрэх кинигэтин суруйан-оҥорон киирэн барбаттар ээ. Маҥнай улахан куонкурус тэриллэр, туох оҥоһуллуохтааҕа сакаас быһыытынан түһэр, ол эрэ кэннэ үлэ саҕаланар. Инньэ гынан, сакаас түһэрээччи санаатын уларытыар диэри, учуобунньукка өйдөспөт буолуу салҕанан бара туруох кэриҥнээх.
Баар, өскөтүн төрөөбүт тылбытыгар сыһыан уларыйдаҕына. Оҕоттон-төрөппүттэн саҕалаан, быһаарыы ылынар дьоммутугар тиийэ. Дьиҥэр, барыта этэҥҥэ буоларыгар араас түгэн үөскүүр: биэс сыллааҕыта саха тылын учууталларын сийиэһэ ыытыллыбыта. Быйыл, былаан быһыытынан саас буолуохтааҕын күһүн, төрөөбүт тылы үөрэтэр бары педагогтар мунньахтарын быыһыгар тэриллэр Пуорум иһинэн диэн буолла. Ол өссө былаан эрэ. Дьиҥэр, сийиэс кэмигэр оҥоһуллан хаалбыта буоллар, биһиги бу уларыйыыга-тэлэрийиигэ санаабытын истэн, өрөспүүбүлүкэ үөһээҥҥилэргэ биһиги эйгэбитин, чааспытын, ыстаатыспытын туруорсарыгар төһөлөөх көмө буолуо этэй?
Аны министиэристибэ иһинэн саха тылын учууталларын кытта ким чопчу үлэлэһэрэ биллибэт. Ассоциация олунньуга министиэристибэ аатыгар түһэрбит суругар эппиэти билигин да ыла илик. Төһө да төгүрүк остуолу, аһаҕас кэпсэтиини хас эмэ төгүл тэрийбиппит үрдүнэн. Биһиги саныырбытынан, ол – үлэһит илии тиийбэтиттэн. Сорох национальнай эрэгийиэҥҥэ бүтүн отделлар, салаалар бааллар. Биһиэхэ ол ыра санаа эрэ.
Бу сыллар тухары ТООЧИ (ИНШ) баара олус көмөлөөх этэ. Билигин ити хайысханы бэттэх хайыһыннарарга быйыл олунньуга Ил Дархаммыт этиитин биһирии истибиппит, онон, дьыала тиһэҕэр тиийиэ дии саныыбыт. Идэни үрдэтэр институт (ИПКРО) урукку өттүгэр хас эмэ штаттааҕа, улахан үлэни сүрүннүүрэ. Учууталлар онно ыытыллар куурустарга сөбүлээн сылдьаллара уонна, чахчы, сахабыт тылын туһугар – ол аата норуот туһугар – талаһаллара. Билигин ол суох, биир киһи уопсай гуманитарнай хайысхалаах хаапыдыраҕа үлэлиир. Ол төһө үөтэлээх буолуой? Төһө өр?
Бэл, элбэҕи эрэннэрэр “Төрүт тыллар” порталбыт хамсаабакка турар. Ол да урукку уопуттаах учууталлар баар буоланнар, дьыала туһугар диэн биир киһи курдук турунан оҥорустахтара. Дьиҥинэн, хас улуус аайы, биирдиилээн да оскуолаларга уруккуттан олохсуйбут үөрэтии үгэстэрэ бааллар. Ону хайдах хаалларабыт?
Ити курдук, саха тылын саҥа кэмҥэ үөрэтии кыһалҕата быһаарыллан, аҕыйаан иһиэн оннугар, сыл ахсын мунаахсытар, мунчаардар өттө элбээн иһэр. Онон, биһиги СӨ Ил Дарханыгар, Ил Түмэнигэр этии киллэрэбит.
Дьиҥэр, кыаллара буоллар “Ийэ тыл үс сыла (2023-2025)” диир бэрт этэ. Ол да буоллар, 2023 сылы саха тылыгар анаатахпытына, бары эйгэҕэ кылаан кыһалҕалары өрө-таҥнары тутан, араас үүннээх-тэһииннээх түмсүүлэрбитин-тэрилтэлэрбитин тыл туһугар сомоҕолуур суолу тобулан, тылбыт чахчы сайдар суолларын тобуларга, ол аата, кэлэр 10-20 сылга тиийэр кыахтаах дьаһаллары ылынарга туһаайыа этибит. Маныаха эбэн эттэххэ, биһиги икки тылланыыбыт эмиэ чопчу быһаарыыны кэтэһэр: тэрилтэ аата икки тылынан суруллуута; биһиэхэ кэлэр аан дойду араас медиа-бородууксуйатын сахалыы тылбаас уонна, төттөрүтүн, сахалыы айымньылары нуучча, омук тылыгар тылбаас; IT-эйгэтигэр саха тылын суолтата уонна ылар миэстэтэ, о.д.а. сокуон, судаарыстыбаннай бырагыраамалар, кэнсиэпсийэлэр...
Түмүктээн эттэххэ, төрөөбүт тылбытын мэлдьи туруулаһа, көмүскэһэ сылдьыаҕыҥ, бэлэми күүппэккэ, бэйэбит эмиэ саҕалыаҕыҥ, үтүө дьыалаҕа кыттыһыаҕыҥ диэн бука барыгытын ыҥырабыт!
