Михаил Мишустин сырыыта. Өйдөөх экэниэмикэбитинэн киэн тутуннубут

Атырдьах ыйын 15 күнүгэр Саха сиригэр Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин кэлэн үлэлээтэ. Кырдьык, урукку премьердэртэн чыҥха атын, ууну-хаары харбыаласпат чахчы, кыахтаах салайааччы буолара харахха быраҕыллар. Урут сылдьыбатах киһи диэн, биһиги дьоммут хайдаҕын тургутан, анаан-минээн көрдүлэр-иһиттилэр. “Саҥата-иҥэтэ чопчутунан, доргуччутунан, ханнык баҕарар боппуруос төрдүн-төбөтүн өйдүү охсон быһаарарынан, сүрдээх үрдүк таһымнаах уола хаан киһи эбит”, — диэн сыана быстылар.

Алдьархай содулун таһаарбат туһугар

Премьер Сибиир уонна Уһук Илин эрэгийиэннэринэн бу сырыытыгар полпред Юрий Трутнев, вице-премьер Марат Хуснуллин, РФ айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа миниистирэ Александр Козлов, РФ ЫБМ миниистирэ Александр Куренков, РФ доруобуйа харыстабылын миниистирэ Михаил Мурашко, РФ тутуутун уонна олох-дьаһах хаһаайыстыбатын миниистирэ Ирек Файзуллин, Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын миниистирэ Алексей Чекунков сылдьыстылар.

Кэлин кэккэ сылга Сибиир, Уһук Илин, Арктика уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ иэннээх сирэ-уота айылҕа улахан уларыйыытын алдьархайдарыттан улаханнык эмсэҕэлиир. Сөҕүмэр улахан баһаардар тураллар, өрүстэр халааннаан, киэҥ сир-дойду сайыны быһа ууга барар. Федеральнай киин бу улахан кыһалҕаны туоратыыга былырыыҥҥыттан улахан болҕомтотун ууран, үбүлээһини, сокуоннары сааһылааһынынан, тустаах сулууспалары тэрийиинэн күүскэ дьарыктана сылдьар. Премьер Дьокуускайга айылҕа алдьархайдарын содулун таһаарбат буолуу уонна туоратыы боппуруостарыгар улахан таһымнаах мунньах ыытта. Манна Уһук Илин эрэгийиэннэрин баһылыктара бары онлайн-сибээһинэн кытыннылар. Мунньах тоҕо чуолаан Саха сиригэр ыытыллара өйдөнөр, атын эрэгийиэннэрдээҕэр айылҕа уларыйыытыгар саамай улаханнык оҕустарбыт эрэгийиэн буолар. Бэл, сир баайын хостооһун уустугурда.

М.Мишустин эппитинэн, быйыл ойуур баһаардарын утары охсуһууга федеральнай бүддьүөттэн көрүллэр үп икки төгүл улаатан, 14,2 млрд солк. тиийбит. Ол түмүгэр ойуур баһаарын туруоҕуттан үчүгэйдик кэтэнэр буолбут, баһаары утары сулууспалар үлэһиттэрэ элбэтиллибит, уоту умуруорууга тустаах быһаарыылары ылыы түргэтээбит. Дойду үрдүнэн, 30 эрэгийиэҥҥэ баһаардары барытын бастакы сууккаҕа умуруорар кыаллыбыт, 13 эрэгийиэҥҥэ сэрэтэр үлэ күүһүнэн, ойуур баһаара таһаарыллыбатах.

Быйылгы баһаары утары охсуһуу сезонугар бырабыыталыстыба эбии 1,5 млрд солк. үп көрбүт. Ойуур баһаарын аҕыйатыыга түргэн быһаарыылары ыларга тустаах докумуоннары оҥорон бигэргэппит. Онон, премьер эрэгийиэннэр салайааччыларыгар туһаайан: “Федеральнай киин эһиэхэ көдьүүстээх үлэни тэрийэргитигэр барытын оҥордубут”, — диэтэ. Итинник эрэгийиэннэр уонна федеральнай киин биир ситимҥэ баайыллан үлэлээтэхтэринэ, көдьүүстээх буолара чахчы.

Быйыл Уһук Илиҥҥэ элбэх сир, ол иһигэр Үөһээ Дьааҥы, халаантан улаханнык эмсэҕэлээтэ. Мишустин ууга барбыт регионнарга эбии үбү биэрии туһунан Үп министиэристибэтигэр сорудах бэлэмнэнэр диэтэ. Ити үп суоллары, атын да инфраструктураны оҥоруу, эмсэҕэлээбиттэргэ көмө, т/х хоромньутун толуйарга көрүллэр.

Халаантан көмүскэниигэ дойду үс сыллаах бүддьүөтүгэр 15 млрд көрүллүбүт. Бу үп 32 гидротехническай быһыттары (23-һэ Уһук Илиҥҥэ) тутууга анаммыт. Мишустин айылҕа алдьархайдарын утары охсуһууга, саамай кылаабынайа, урутаан тахсар биричиинэтин хам баттыахха наада диир. Ол курдук, Үөһээ Дьааҥыга быһыты тутуу үбүлээһинэ эрдэ, федеральнай уу дьаһалтатыгар тутуллубакка быһаарыллыбыта буоллар, быйылгы курдук алдьатыылаах халаан тахсыа суоҕа этэ.

***

Бу мунньахха ЫБМ салайааччыта А.Куренков ЫБМ айылҕа алдьархайдарын утары охсуһуу сокуоннарыгар улахан уларытыылары киллэрбитин эттэ. Кини алдьархай хайдах буолан иһэрин көрөргө, төһө улахан хоромньу тахсарын эрдэттэн сабаҕалыырга эрэгийиэннэр бэйэлэрин информационнай ресурсаларыгар ЫБМ киирэрин хааччыйыахтаахтарын бэлиэтээтэ. А.Куренков Саха сиригэр IT сайдыытын бэлиэтээн, айылҕа охсууларыттан эмсэҕэлээбиттэргэ көмөнү “Госуслуги” портал нөҥүө докумуоннарын ыыттаран оҥорторор бастакы эрэгийиэн буолбутун эттэ. Куосумастан кэтээн көрүү күүһүрэн, уот туруутун түргэнник умулларар кыах үөскээбит. Халаан элбээбитинэн, Уһук Илин регионнарыгар гидропостар элбиэхтээхтэрин, ууга барар сирдэри барытын федеральнай реестргэ киллэриини түргэтэтиини ирдээтэ.

РФ айылҕа ресурсаларыгар миниистирэ А.Козлов Бэрэсидьиэн ойуур баһаардарын аҕыйатар сорудаҕын толоруу туһунан иһитиннэрдэ. Уһук Илин 11 эрэгийиэнэ быйыл баһаары утары охсуһууга 6 млрд солк. кэриҥэ эбии ылбыт. Федеральнай таһымнаах ыксаллаах быһыы эрэсиимэ киирэр быраабылата уларыйан, баһаар сэттэ күн эбэтэр 200 га харыстанар сирдэр (заповедник) умайдахтарына, киллэриллэр. Дойду үрдүнэн ойуур баһаардарын сиэбит сирдэрин иэнэ ааспыт сыллааҕар — 2,7, Уһук Илиҥҥэ 3,5 төгүл кыччаабыт.

Саха сирин туруорсуулара

Ил Дархан Айсен Николаев бу мунньахха бастаан Үөһээ Дьааҥыга уонна Кэбээйигэ тахсыбыт халаан содулун туоратыы үлэтин туһунан иһитиннэрдэ. Кини Намҥа Граф Биэрэгэр уонна Үөһээ Дьааҥыга Верхоянскай куоракка уу быһыттарын тутууну өссө төгүл туруоруста. Бу тутуулар докумуоннара судаарыстыба эспэртиисэтин ааспыттара. Федеральнай үбүлээһин быһаарылыннаҕына, госбырагыраамаларга киирдэхтэринэ, 2025 сылы кэтэспэккэ, 2023 с. тутуллар кыахтаахтарын ыйда. Барыта 1,7 млрд солк. үп ирдэнэр. Миниистирдэр А.Куренков уонна А.Козлов дакылааттарыгар Уһук Илиҥҥэ уу быһыттарын тутууну түргэтэтии туһунан эмиэ эппиттэрэ. Мишустин истэн баран, РФ Айылҕа ресурсаларын министиэристибэтигэр РФ Үбүн министиэристибэтин, эрэгийиэннэри кытта ханнык тутуулары инники саҕалыыры быһаарыҥ диэн сорудахтаата. Онон, Саха сирин ити икки быһытын тутуута быйыл быһаарыллыан сөп курдук.

Саха сиригэр быйыл баһаар сиэбит сирин иэнэ былырыыҥҥыттан – 12, уот туруута 3 төгүл аҕыйаабыт. Быйыл соҕуруу оройуоннарбытыгар былырыыҥҥыттан итэҕэһэ суох баһаардар турар кутталлара үөскүү сылдьыбыта. Ол эрээри федеральнай бүддьүөттэн, өрөспүүбүлүкэттэн эбии элбэх үп көрүллэн, ойуур баһаарын үлэһиттэрин ахсаана — 2, авиапатруль көтүүтэ 4 төгүл улаатан, 3 саҥа авиатэрилтэ арыллан, 172 саҥа тиэхиньикэ кэлэн, күүстээх үлэ тэриллэн, улахан алдьархай таһаарыллыбата. Саха сирэ ойуур баһаардарын утары охсуһууга, чахчы, улахан уопуттанна.

Баһаарга сыһыаннаан, М.Мишустин күбү-рүнээтэрдэргэ В.Путин ойуур баһаардара сиэбит сирдэрин иэнин кыччатар сорудаҕын толорууну күүһүрдүҥ уонна Рослесхозка баһаардар кэмнэригэр ылыллыбыт миэрэлэр төһө көдьүүстээхтэрин анаалыстааҥ диэн сорудахтаата.

М. Мишустин А. Николаевтыын көрсүһүүтэ

Айсен Николаев премьер-миниистиргэ дакылаатын сүрүн өрүттэрэ:

1.   Саха сирэ эрэгийиэн баалабай бородууксуйатын оҥорууга Уһук Илиҥҥэ инники сылдьар.

2.   Былырыын баһаартан умайбыт дьиэлэр бары саҥаттан тутуллубуттар.

3.   2022 с. өрөспүү-бүлүкэҕэ Ийэ сылынан биллэриллибит. Саҥа төрөөбүт оҕолоох ыалларга 100 тыһ. солк. төлөнөр.

4.   Нэһилиэнньэ ахсаана кэлин үс сылга 25 тыһ. киһинэн элбээбит.

5.   Саха сирэ сааҥсы-йалартан эмсэҕэлээбит биисинэһи күүскэ өйүүр.

6.   Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуута үрдүүр, ол иһигэр дьоҕус биисинэскэ уонна бэйэлэрэ дьарыктаахтар ортолоругар.

7.   2024 с. диэри 38 оскуола тутуллуохтаах, 58 үөрэх тэрилтэтэ хапытаалынай өрөмүөн бырагырааматыгар киирбиттэр.

***

Айсен Николаев тиһэҕэр онкодиспансер тутуутун түмүктүүргэ эбии 2,8 млрд солк. туруоруста. Итинтэн 2 млрд солк. аныгы медицинскэй тэриллэри ыларга наада. Бу өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин тыын боппуруоһа буолбут тутуу 77 бырыһыана бүтэн турар. Михаил Мишустин: “Бүтэриэххэ наада, сыл бүтүөр диэри көрдүүр үпкүт эспэртиисэтэ боппуруоһу үөрэтэн бүтэриэ, Биһиги көмөлөһүөхпүт”, — диэн эрэннэрдэ.

А.Николаев премьертэн Ытык Күөлгэ саахалланар туруктаах оскуолатын оннугар саҥа интэринээттээх оскуола тутуутун үбүлүүргэ көрдөстө. Оскуола 2025 сылга Тааттаҕа ыытыллар “Манчаары оонньууларыгар” аһыллыахтаах. Премьер: “Саха сиригэр үөрэххэ олус улахан болҕомто ууруллар, оҕолор үчүгэй усулуобуйаҕа үөрэниэхтээхтэр”, — диэн өйүөх буолла, тустаах докумуоннары бэлэмнээн түһэриҥ диэтэ. Ону таһынан Айсен Сергеевич 2025 с. диэри Саха сирин Арктикаҕа баар 86 нэһилиэнньэлээх пуунугар түргэн интэриниэти киллэрэр 11,2 млрд солк. сыаналаах үлэ былааннаммытын кэпсээтэ. Ити суума аҥаарын федеральнай бүддьүөттэн көмө көрдөөтө. Премьер РФ сыыппаранан сайдыытын, сибээһин уонна маассабай коммуникацияларга миниистирэ Максут Шадаевка боппуруоһу үөрэтэн көмөлөһөргө сорудахтаата. Бу былаан түмүгэр Арктикаҕа түргэн интэриниэт киирэр уонна интэриниэти туһаныы тарыыбын төлөбүрэ 100 төгүл кыччыахтаах эбит.

IT-быт былааһы ылла!

Михаил Мишустин Дьокуускайга IT-пааркаҕа сылдьан, Саха сирин айтишниктара айбыт бырагыраамаларын сэргээн, чаас аҥара көрүөхтээҕин, биир чаас буолла. Ол курдук, “Алтан” IT-оскуола IT-каадырдары бэлэмниир бырагырааматын сөбүлээн, дойду үрдүнэн тарҕатарга дьаһайда.

Extra Cinema диэн Арассыыйа киинэ көрдөрөр ситимин тыа сиригэр тиийэ сайыннарар бырайыагын сэргээн көрдө. Бу бырайыак киинэ көрдөрөргө ыарахан сыаналаах омук аппарааттарын туттубат, киинэ көрдөрүү ороскуотун аҕыйатар. Премьер РФ култууратын миниистирэ О.Любимоваҕа этэн, билиһиннэриэм диэтэ.

Мишустин «Сайберия» уонна «Мондино Технолоджес» тэрилтэлэр мэдиссиинэни сайыннарыыга айбыт бырагыраамаларын, дойду доруобуйатын харыстабылыгар туох туһаны киллэриэхтэрин сөбүн РФ доруобуйатын миниистирэ М.Мурашконан үөрэттэриэх, туһаҕа таһаарыыга көмөлөһүөх буолла. Ити биһиги хампаанньаларбыт сайдыыларыгар улахан тирэх буолуо этэ. Онто да суох, биһиэннэрэ таах олорботтор. “Сайберия” бырагырааматын дойдуга 7 мэдиссиинэ тэрилтэтэ туттар. «Мондино технолоджес» бырагыраамаларын Саха сиригэр, Калининград уобалаһыгар, Приморье, Хабаровскай кыраайдарыгар 23 килииньикэ туттар. Балаҕан ыйыгар узбекистаннар ыҥырыыларынан онно үлэлиир тэрилтэ тэрийэн эрэллэр.

Уһук Илин, Арктика сайдыытын миниистирэ Алексей Чекунков Уһук Илин агробырамыысыланнай комплексын өйүүр тэрээһиннэри кэпсииригэр 2016 с. үлэлиир “Саюри” тэпилииссэлэр комплекстарын аан дойдуга аан бастакы ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар ситиһиилээхтик үлэлиир тэрилтэ диэн холобурдаан кэпсээтэ. Чекунков Уһук Илиҥҥэ итиннэ олоҕуран, улахан агробырайыактар тутууларыгар 20% диэри ороскуоттарын сабыыга судаарыстыба көмөтө оҥоруохха диэн этии киллэрдэ. Бу этии эмиэ өйөннө, үөрэтиллэн, көмө төһө буолара быһаарыллыахтаах.

Өйдөөх экэниэмикэ

Урут биһиги салайааччыларбыт федеральнай тойоттор кэллэхтэринэ, наар бачча алмааһы, чоҕу, көмүһү хостоотубут диэн дакылааттаан, өрөспүүбүлүкэни арбаан (киһиргэтэн да диэххэ сөп) дакылааттыыллара. Оттон Мишустин сырыытын түмүгүнэн көрдөххө, барыта Айсен Николаев саха дьонун өйүн күүһүнэн айыллыбыт, атын дойдуларга, эрэгийиэннэргэ күрэстэһэр кыахтаммыт IT бырайыактары, хоту сири сайыннарыыга айыллыбыт аныгы технологиялары көрдөрдө. Михаил Николаев саханы саха дэппит буоллаҕына, Айсен Николаев, СӨ инновацияҕа, сыыппара сайдыытыгар уонна инфокоммуникационнай технологияларга миниистирэ Анатолий Семёнов саха өйүн күүһэ сайыннарбыт өйдөөх экэниэмикэбит ситиһиилэрин премьергэ кэпсээбиттэрин, Михаил Мишустин чахчы сөбүлээбитин, дойду үрдүнэн тарҕатар быһаарыытын саха дьоно киэн тутта көрдүбүт. Бу норуоппут кэскилин түстүүр улахан ситиһии буолара саарбаҕа суох.

Владимир Степанов.