“Саха норуота XXI үйэҕэ тугу үлэлээн үптэнэн, астанан-таҥастанан олоруон сөбүй?” диэн эргитэ санаатахха, туох көстөрүй? Төрүт дьарыкпыт, бары өйдүүр т/х сүөһү, сылгы иитиитэ баар буолуо, ону таһынан килиимэт сылыйан, оттуур-мастыыр сир алдьанан, уу элбээн оҕуруот аһынан дьарыктанарбыт (астааһын эҥин) элбиэн сөп. Бырамыысыланнаска сыстыбыт ыччат салгыы итиччэ хаалара буолуо. Өҥө эйгэтигэр үлэлиир дьон ахсаана аҕыйаабата чахчы.
Оттон өрөспүүбүлүкэ салалтата эрэнэр, “сыыппара” олоҕун кэмигэр төрөөбүт ыччаппыт дьулуһар креативнай экэниэмикэтэ, уобарастаан эттэххэ, ынах курдук сиэтиллибэт, онон хайдах сайдыан сөбө дьон хараҕар көстүбэт. Ол иһин бу саха норуотун кэскилэ буолуохтаах салааны салайа, үүннэрэ сылдьар СӨ инновацияҕа, сыыппаранан сайдыыга, информация уонна сибээс технологияларыгар миниистирэ Василий Ефимовы кытта бу эйгэ иһин арыйыаҕыҥ.
Саха индустриализацията
Ил Дархан Айсен Николаев 2024 с. муус устар 27 к. “СӨ креативнай экэниэмикэ сайдыытын туһунан” ыйаахха илии баттаабыта. Онно кини “бу ыйааҕы өрөспүүбүлүкэ төрүттэммит өрөгөйдөөх күнүгэр мээнэҕэ буолбакка, улахан суолта ууран, илии баттаан сорудах биэрдим” диэбитэ. Бу ыйаах өрөспүүбүлүкэбит, норуоппут дьылҕатыгар, билигин бары дьүүллэһэр т/х-тын боломуочуйатын улуустарга биэрии сокуонуттан итэҕэһэ суох улахан суолталаах. Айсен Сергеевич уруккуттан “биһиги, сахалар, бэйэбит кыахпытынан, атыттар былдьаспат экэниэмикэлэрин суолун солуохтаахпыт” диэччи. Килиимэт, аан дойду олоҕо уларыйан, ыарахан тургутуулар үөскүүр түгэннэригэр атын дьон кэлэн, т/х-тын бырамыысыланнаһы, о.д.а. былдьатыахпытын сөп. Оттон төбөбүт иһигэр буһан, бэйэбит киэнэ диэн ханна да суоҕу айан таһаарбыппытын ким да былдьаабат.
Айсен Сергеевич ыйааҕа Бырабыыталыстыбаҕа 2030 с. диэри бу айар эйгэҕэ 70 тыһ. киһи үлэлиирин, баалабай оҥорон таһаарыытын икки төгүл үрдэтэри, Арассыыйаҕа креативнай экэниэмикэҕэ инники таһымҥа тахсары, 2032 с. аан дойду пуондатын ырыынагар тахсан, биирдии миллиард дуолларынан сыаналанар үс хампаанньаны (“Индрайвер”, “Майтона” курдук) тэрийэри сорудахтаата.
Көрөргүт курдук, Ил Дархан ыйааҕа Сталин аатырар “индустриализациятын пятилеткатыттан” итэҕэһэ суох үрдүк соруктары ситиһиэхтээх. Сорудах туолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, аан дойдуга күрэстэһии күүһүрэн, кэлэр кэмнэргэ креативнай экэниэмикэ норуоппут тыыннаах хааларын мэктиэлиир тыын суолталаах эйгэ буолар. Онон уопсастыба улахан болҕомтотун ууруохтаах. Санаан көрүҥ, 70 тыһ. диэн, ол аата, ыччаппыт улахан аҥаара креативнай экэниэмикэҕэ көһүөхтээх.
Сиэп төлөпүөнүттэн саҕалаан, куар кодка, оскуолаҕа, балыыһаҕа, нолуок төлөбүрүгэр тиийэ – барыта “сыыппараҕа баллаччы” киирэн олорон, ким да “сыыппара диэн сымыйа, дойҕох” диэн этэр кыаҕа суох. Аны “сыыппара харчы” киирдэ. Онон соторутааҥҥа диэри остуоруйа курдук иһиллэр “сыыппара”, номнуо олохпут көстүүтэ буолла. Оттон айылҕабыт, Үрдүк Айыыларбыт тыһыынчанан сылларга мэйиибитин тыйыс тымныыттан харыстанарга анаан, ураты дьоҕурдаах гына чочуйан бэлэмнээбиттэрэ, биһиги бу эйгэҕэ атын омуктары кытта күрэстэһиигэ ордук балаһыанньаланарбытын оҥорбут курдуктар.
Кэпсэтиигэ киирэн, Василий Васильевичтан министиэристибэтэ, сүрүннээн, көрөр салааларын ыйыталаһан барабыт.
Сибээс. Интэриниэт
– Мин чэппиэр аайы оҕолору кытта кэпсэтэ оскуолаҕа сылдьабын. Тоҕо диэтэххэ, бүгүн биһиги кэлэр көлүөнэлэр тустарыгар үлэлиибит. Ити оҕолор 10 сылынан өрөспүүбүлүкэ сайдыытын түстүүр дьон буолуохтара. Онно биир кыыс “эн сүрүн соругуҥ тугуй?” диэбитигэр, “сибээс” диэбитим. Креативнай индустрияны тэрийии бигэ сибээһи олохтооһунтан саҕаланыахтаах. Мин салайар салааларбыттан сибээс эрэ дьоҥҥо барытыгар чугас уонна өйдөнөр. Саха сирин хайа баҕарар муннугар Бырабыыталыстыба отчуотугар саамай кыһалҕалаах боппуруос сибээскэ сыһыаннаах. Биһиги усулуобуйабытыгар сибээс киһиэхэ куттал суох буолуутун хааччыйар. Бүгүн оптоволокно сибээһэ хоту үс улууска: Өлөөҥҥө, Анаабырга, Эдьигээҥҥэ тиийдэ. Сыыппара сибээһин Арассыыйа киин эрэгийиэннэрин кытта тэҥнииргэ РФ Сыыппараҕа министиэристибэтин кытта “Арктика синергията” диэн ВОЛС сибээһин тардар эрэгийиэннэрдээҕи бырайыакка үлэлэһэбит.
Сибээһи эрэллээх уонна быстыбат оҥорорго «Бюро-1440» диэн куосумаска сир аргыстарын бөлөҕүн көтүтүөхтээх Арассыыйа бөдөҥ тэрилтэтин кытта үлэлэһэбит. Кинилэр 2027 с. Илон Маск «Starlink»-ын курдук 300 сир аргыстаах планетаны хабар сибээс систиэмэтин тэрийиэхтээхтэр. Ити систиэмэ үлэлээтэҕинэ, Саха сирин саамай ыраах да сирдэригэр түргэн Интэриниэт үлэлиэ. Сир аргыһын Интэриниэтин тарыыба олус ыарахана биллэр. Ол иһин сыанатын нэһилиэнньэҕэ хайдах чэпчэтиэххэ сөбүн быһаарса сылдьабыт. Оттон оптоволокно ситимэ улуустар кииннэригэр барыларыгар тардыллыаҕа. Ону таһынан Хотугу муора уутун суолун кыйа ВОЛС кабеллара ууруллуохтаах. “Арктика синергията” бырайыагынан онно холбонуохтаахпыт. Оччоҕо 2027 сылтан саҕалаан, Саха сирин үрдүнэн барытынан бигэ, быстыбат, түргэн Интэриниэт олохтонуохтаах.
Сыыппара бүддьүөккэ найыламмат
– Ааспыт сыл бүтүүтэ өрөспүүбүлүкэ “Сыыппара алмааһа” диэн пуоруму ыыппыта. Биһиги бу эйгэҕэ үлэлиир биисинэс дьонун, федеральнай уонна Саха сирин былааһын уорганнарын бэрэстэбиитэллэрин биир былаһааккаҕа түмэн, Саха сирин АйТи салаатын сайыннарар үбү тардар сыаллаах ыытабыт. Үгүс дьон бу пуоруммут туһунан билимиэн сөп. Маннык тэрээһиннэргэ сыыппара технологияларын сайыннарыынан идэтийэн дьарыктанар исписэлиистэр, тэрилтэлэр бу эйгэҕэ туох саҥа айыллыбытын, ситиһиллибитин, сокуон хайдаҕын, былаас өйөбүлүн туһунан аһаҕастык кэпсэтэн, мөккүһэн, өйдөһөн, салгыы ханнык суолунан барары быһаарсаллар. Бу сырыыга кэлбит дьоҥҥо Саха сиригэр оҥоһуллубут пилота суох көтөр систиэмэлэри (дроннары) айбыт бырайыактарбытын, көмпүүтэр оонньуутун индустриятыгар ситиһиилэрбитин, ону таһынан информациябытынан сибээс (инфокоммуникационнай) технологияларга быһаарыыларбытын билиһиннэрдибит. Бу тиэмэлэр кэлбит дьону сүрдээҕин интэриэһиргэтэн, аныгыс форумҥа диэри бу хайысхаҕа үлэ барыахтааҕа чопчуланна.
Саамай улахан дьыалабыт – харчы тардыыта. Судаарыстыбаҕа сөҕүмэр үп бөдөҥ хампаанньаларга баар. АйТи-салааны өйүүр судаарыстыба миэрэтэ элбэх эрээри, бу эйгэҕэ үлэлиир дьон бүгүн бүддьүөт үбүн кэтэһэн сайдыы тэтимиттэн хаалыахха, бытаарыахха сөбүн өйдүүллэр. Ол оннугар бөдөҥ хампаанньалар бастыҥтан бастыҥ биисинэһи, олоҕу сайыннарар бырайыактары урутаан талан өйөөн, түргэнник ботуччу үптээх инбэстииссийэ биэрэллэр. Ол аата креативнай экэниэмикэ бүддьүөт харчытыгар найыламмат. Ааспыт пуорумҥа бачча харчы биһиги айтишниктарбытын өйөөн инбэстииссийэлэнэр буолла диэн, дуогабардары илии баттаһыы иннинэ этэр эрдэ. Ол эрээри АЛРОСА биһиги дьоммут оҥоһууларынан өйөөн өрөспүүбүлүкэҕэ улахан сууманы көрөр, холобур, 2023 сылга 100 мөл. солк. укпута. Оттон “НордГолд” хампаанньа Өлүөхүмэ улууһугар Бэс Күөлгэ уонна Тээнэҕэ оптоволоконнай сибээс тардыытыгар 170 мөл.солк. үбүлээбитэ. Миэхэ, бу эйгэни салайар миниистиргэ, аан дойду таһымнаах улахан хампаанньалар биһиги дьоммут айбыт үлэлэрин дьоһуннаахтык сыаналаан, инбэстииссийэ киллэрэн сайыннараллара улахан суолталаах. Ити өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир атын бөдөҥ хампаанньаларга холобур көрдөрүү буолар.
Биисинэс социальнай эпиэтинэһэ социальнай эбийиэктэри тутуу, култуура бырайыактарын өйүүр эрэ буолбатах. Сыыппара технологиятын сайыннарар урбааны өйүүллэрэ олус улахан суолталаах. Манна бары сүүйэллэр: сакаасчыт үлэтин тупсарар боппуруоһун быһаартарар, биһиги программистарбыт бөдөҥ биисинэс кыһалҕатын быһаарыыга кыттар кыахтаналлар.
Биһиги айтишниктарбыт «АЛРОСАны» эбэтэр «Нордголду» кытта үлэлээбит уопуттарынан, «Газпром», «Роснефть», «Росатом», «Сургутнефтегаз» курдук хампаанньаларга өҥө оҥорор этиилэрин киллэриэхтэрин сөп. Омуктар сааҥсыйаларын кэннэ бу ураты ырыынакка биһиги программистарбыт киирэллэрэ чахчы чэпчээтэ. Онон төбөлөөх дьоммут Арассыыйа бөдөҥ хампаанньалара наадыйар технологическай быһаарыылары көрдүүр эйгэлэригэр үлэлииллэрэ барыстаах.
Дьиҥэр, Арассыыйаҕа оҥоһуллубут бырагыраамаларбыт омук киэниттэн итэҕэһэ суохтар. Буҕаалтырдар 1С бырагыраамаларын холобурдуохха сөп. Ол эрээри, урут олигархтар бөдөҥ хампаанньалара сөҕүмэр үбү кутан, омук бырагыраамаларын ылар муодалана сылдьыбыттара. Өскөтө, патриот санаалаахтара буоллар, ол харчы дойдуга хаалан, Арассыыйа АйТи-индустрията олох күүскэ сайдыахтааҕа. Ол да буоллар билигин дойду сыыппаратын салаата хаалыытын ситиһэн, импорды солбуйуу таһымыттан үүнэн, оҥоһугун экспорка, ордук БРИКС дойдуларыгар, таһааран эрэр. Ол иһин биһиги “Сыыппарабыт алмааһыгар” ити дойдулар бэрэстэбиитэллэрин ыҥыран, Саха сиригэр оҥоһуллубут бырагыраамалары билиһиннэрдибит. Ол төһө түмүктээх буоларын этэр эмиэ эрдэ. Ол эрээри интэриэһиргээтилэр диэн этиэхпитин сөп.
Инновация уонна креативнай экэниэмикэ
– Креативнай экэниэмикэ сайдыытыгар ааспыт сыл бэс ыйын 18 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин кэлэ сылдьан, биһиэхэ туох үлэ, ситиһии баарын көрөн, болҕомто ууран, өйөбүл оҥорон улахан эркээйи охсубута. Ол иннинэ муус устар 27-гэр Ил Дархан Айсен Николаев «Креативнай экэниэмикэ сайдыытын туһунан» ыйаахха илии баттаабыта. Онно 2032 сылга диэри үс бөдөҥ хампаанньаны үүннэрэн, аахсыйалары атыылыыр IPO пуонда ырыынагар таһааран, биирдии миллиард дуоллар сыананалларын (единорог) ситиһэр сорук туруорбута. Сорох дьон билиҥҥи тас ырыынак бүөлэммит кэмигэр оннук хампаанньа үөскүүрэ ыарахан диэхтэрин сөп. Ол эрээри, итинник амбициялаах сыалы туруорунар, дьулуһар наада. Кырдьык, аан дойдуга хампаанньалар 10 сыл сайдан пуонда ырыынагар тахсаллар. Ол эрээри, технологиялар сайдыылара үрдээн, оҥоһуу интеллеги туһаныы кэҥээн, билигин өссө тэтимнэрэ түргэтээтэ, онон 2032 с. диэри кыаллыан сөп. Кимиилээх, күүстээх үлэ барара ирдэнэр. Ити 3 “единорог” хампаанньаны таһаарарга биһиги кырата креативнай экэниэмикэ араас хайысхатыгар үлэлиир 30 хампаанньаны үүннэриэхтээхпит. Бу хайысхаҕа үлэ барар. Ол курдук, Технопаарка иһинэн пилота суох көтөр аппарааттар лабаратыарыйалара саҥа арылынна. Манна 2024 с. сэтинньитигэр РФ Минпромторун куонкуруһугар сайаапкабыт кыайан, 554,8 мөл. солк. ылбыппыт тирэх буолуоҕа. Улахан хамсааһыны ааспыт сыл күһүнүгэр өрөспүүбүлүкэ “Сбербааны”, ХИФУ-ну кытта арыйбыт искусственнай интеллегин лабаратыарыйатыттан күүтэбит. Бу хайысханан бастакы куонкуруһу кыайан, биэс олохтоох айааччылар 3-түү мөл. солк. грант ыллылар. Саҥа сайдар, өйөнөр салаанан олохтоох муода бренд оҥоһуктарын индустрията буолан иһэр. Сыл аайы 30-туу сахалыы бренд таһаарыллан өйөнүөхтээх. Бу бырагыраама саха бреннэрин атыытын саҕалаабыт кыра тэрилтэлэр улахан хампаанньа буола үүнэллэрин ситиһиэхтээх. 2024 с. түмүгүнэн, 32 бренд кыттыбытыттан финалга 17 ааста, олортон 6 бренд бородууксуйаны федеральнай таһымҥа атыылыыр тэрилтэлэр (ритейлердар) ыллылар. Биһиэхэ музыка индустрията үүнэн иһэр. Мусукааннарбыт, ырыаһыттарбыт айбыт, толорбут ырыалара, айымньылара Интэриниэтинэн тарҕанар платформаларынан харчыга атыыланар хайысхаҕа үлэни саҕалаатылар. Оттон киинэ индустрията Саха сиригэр бигэтик атаҕар турда. Сыл аайы элбэх киинэ уһуллар. Өссө киинэ устар павильон тутулуннаҕына, улахан ситиһиилэниэхпит диэн эрэнэбит. Кэлин сахалыы анимация киинэлэрэ элбээн эрэллэрэ үөрдэр.
Бу хайысхаҕа биһиги тэрилтэлэрбит элбэх саҥа сайдыы ньымаларын, ордук үп тардар үстүрүмүөннэри сатыырга үөрэниэхтэрин наада. Билигин бүддьүөт үбүн, баан кирэдьииттэрин ылыы олус ыараата. Итиннэ сыыппара үп актыыбын (ЦФА) сатаан туһаныыны холобурдуохха сөп. Судургутук эттэххэ, кэмиэрчэскэй киинэ, бырагыраама бородууктата харчыга сыаналанар биэксэл курдук харчылаах кумааҕы буолан тахсар. Холобур, хампаанньа киинэ устарыгар харчыта суох. Онуоха киинэтин харчыга сыаналаан, биирдиитэ төһө эрэ сыаналаах биэксэл оҥорон атыылыыр, ону ким баҕарар атыылаһыан сөп. Хомуллубут харчынан киинэ уһуллар, барыһыттан харчы биэксэллээх киһиэхэ төннөр. Оннук гынан, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо «Триумф» эбэтэр, атын да блокбастердар инбиэстэрдэрэ буолар кыахтаналлар. Биһиги киинэлэрбит хомуйар барыстара үрдүгүнэн, харчы укпут дьон барыһа суох хаалыахтара суоҕа.
– 2032 с. үс миллиард дуоллардаах хампаанньаны кимнээх тэрийиэхтэрэй? Ай-Ти-лар, киинэ устааччылар, бырагыраама оҥорооччулар эбэтэр видеоонньуулар?
– Мин саныахпар, бастакынан бөдөҥ хампаанньалар технологическай үлэлэрин хааччыйар бырагыраамалары оҥорооччулар буолуохтара. Бүгүн элбэх үбү ити эйгэҕэ эрэ өлөрүөххэ сөп. Ол да буоллар, биир миллард дуолларга сыаналаммыт “единорог” хампаанньа буолумуохтарын сөп. 5 млрд солк. итэҕэһэ суох сыаналаах буолуохтара диэн эрэнэбин. Саамай сүрүн баҕарар ситиһиибитинэн Саха сиригэр үөскээбит саҥа технологическай хампаанньалары омук да, Арассыыйа да инбиэстэрдэрэ аахсыйаларын атыылаһан сайыннарыылара буолуо этэ.
– Биллэрин курдук өрөспүүбүлүкэттэн элбэх үрдүк квалификациялаах АйТи исписэлиистэр, икки “единорог” атын дойдуларга көспүттэрин хайдах ситиһиннэриэхпитин сөбүй?
– Ити баар чахчы. Ол эрээри, барбыт дьон кэлин төннөр буолан эрэллэр. Төһө да атын сиргэ үлэ, хамнас баарын үрдүнэ, эн атын омук буолбаккын, дойдуҥ тарда сытар. Иккиһинэн, Бырабыыталыстыба кэмигэр АйТи каадырдарын тутан хааларга 200 мөл. солк. көрбүтэ. Ол түмүгэр Технопаарка уонна АйТи-паарка үлэһиттэрин ортотугар көһүү аҕыйах. Үсүһүнэн, төннүбүт программистар омуктар сакаас биэрэллэригэр ханна төрөөбүккүн ыйыталлар, харчыны бэйэлэрин дьонноругар биэрэллэр, онон атын дойду дьоно үлэ, сакаас булаллара уустук диэн кэпсииллэр. Ити курдук, өссө эйэ олохтонноҕуна, дьоммут төннөн, инновациябыт, креативнай экэнимиэкэбит күүстээх каадырданыа.
Министиэристибэ уопсастыбаннай сүбэтэ уонна кэллиэгийэтэ
Хаһыаттар, араадьыйа
– Хаһыаттары, араадьыйаны министиэристибэбит саамай кыһалҕалаах СМИ-лэри, сабаттаан баран, интэриниэти, соцситимнэри хаалларыҥ дииллэрин кытта сөбүлэспэппин. Кыһалҕалаахтар, ол эрээри дьон сурутарын, ааҕарын, суруналыыстары итэҕэйэрин тухары баар буолуохтаахтар. Ону таһынан, хаһыаттар стратегическай суолталаахтарын санатабын. Бу үйэлэргэ эрэллээҕин көрдөрбүт информацияны тарҕатар ньыма. Ханнык да айылҕа алдьархайыттан, сэрииттэн иҥнибэт, Интэриниэт курдук туох эмэ быһа барда да, тохтообот. Манна даҕатан, РФ Бэрэсидьиэнин тыа сирдэрин почталарын модернизациялыыр бырагырааматынан үлэ бара турарын санатар тоҕоостоох.
Араадьыйаны Саха сиригэр истээччи олус элбэх, тэлэбиидэнньэттэн итэҕэһэ суох. Онон үгэс буолбут хаһыакка, араадьыйаҕа өйөбүл быстыбакка баар буолуохтаах.
– Василий Васильевич, дириҥ ис хоһоонноох, элбэх киһи билбэтин арыйбыт кэпсээҥҥэр улахан махтал! Бу норуоппут кэлэр кэскилин түстүүр үлэҥ ситиһиилээх, таһаарыылаах, махталлаах буолуохтун!
Владимир Степанов.