Сылгы иитиитэ аныгылыы сыһыаны, санааны ирдиир

Кулун тутар 17 күнүгэр “Кыым” хаһыат СӨ Т/х-тын министиэристибэтин кытта сылгыны иитиигэ “Дьөһөгөй оҕото – саха алгыстаах баайа” төгүрүк остуолу тэрийэн ыыттыбыт. Хаһыат кээмэйигэр дьону, этиллибити барытын киллэрэр кыаллыбат. Онон бүгүн төгүрүк остуолга, онтон да атын сылгыбыт кэскилин, кыаҕын арыйар, ыччаты хайдах сыһыарар туһунан 3 чаастан ордук, атах тэпсэн олорон ыытыллыбыт кэпсэтии сүрүн санааларын тиэрдэбит.

Уос хоҥуннарыы

Төгүрүк остуол ыытабыт диэн ыҥырыыга т/х-тын эйгэтин үчүгэйдик билэр биир кэллиэгэбит “сыл аайы мунньахтаан биэрэллэр, наар биири этэллэр, тылга барытын кыайаллар да, туох да уларыйыы тахсыбат” диэн бассаап “сэтэриир эрэ кэмэлдьилээх” кэмэнтээрийин ыыппыта. Кырдьык, олус уустук, турбулентнай, ол аата иэмэ-дьаама, туруга суох кэмҥэ олоробут. Ол эрээри олоҕу бассаап салайбат.

Саха сылгы куттаах, онон бу төгүрүк остуол сылгы иитиитигэр үлэлиир дьону кытта саха итэҕэлин, култууратын, төрүт үгэстэрин, өйүн-санаатын ильдэ сылдьар дьон ыҥырыллан, өбүгэни, Үрдүк Айыыларбытын кытта  ситимниир уратыланна. Урутаан эттэххэ, төгүрүк остуолбутугар урут дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник иһиллибэтэх элбэх саҥа этилиннэ. Холобур, өртөөһүҥҥэ федеральнай киини кытта улахан үлэ ыытыллар, сотору түгэҕэ көстүөхтээх; сылгы сылдьар сирэ диэн сокуон киирэн, нэһилиэктэр сирдэрин тутар кыахтаммыттар; Дьааҥы сылгыта түҥ былыргы сылгыттан төрүттээҕэ дакаастанан эрэр; Дьааҥыга лиссиэнсийэтэ суох көмүс хостууллар, “Полиметалы” кытта сылгыһыттар сыһыаннара кытаатар; кымыһы оҥоруу сокуона баар, биэ үүтүгэр субсидия  көрүлүннэҕинэ, лиитирэтэ 200 солк. чугаһыан  сөп эбит. Төгүрүк остуолга “үлэни сылгы төбөтүн харчытын манаабакка иилээн-саҕалаан ыытыаҕыҥ” диэн санаа хаста да иһиллэн ааста.

Маннык кэмнэргэ норуот кириисискэ бэлэмнэнэн бэйэтин харыстанан, үйэлэргэ эрэллээҕин көрдөрбүт, элбэх үп угуутун эрэйбэккэ күүскэ сайдар кыахтаах салаалары ылсарын Казахстан холобуругар көрөбүт. Кинилэргэ көмө көрүллүбэтин тэҥэ да, норуот турунан, сылгыларын ахсаанын биир мөлүйүөнтэн 4–5 сыл иһигэр 4 мөл. төбөҕө тиэрдибиттэр. 2030 с. 8 мөл. тиэрдэн, АХШ, Мексиканы куотан, аан дойдуга элбэх сылгылаах дойду буолар соругу туруоруммуттар. Саха сиригэр сылгыбытын элбэтэр кыахтар бааллар, холобур, сылгыттан төрүөҕү ылыыны бэйэбит билиммит көмөтүнэн элбэттэххэ, ыарыыттан эмтээтэххэ, ыраах хааннаах хаһар кыаҕа үрдүк сылгыны элбэттэххэ, убаһаны өлөрүүнү аҕыйаттахха. Ити барыта кэлимник ааҕыллан, суоттанан оҥоһуллуохтааҕа өйдөнөр. Хомойуох иһин, Экэниэмикэ министиэристибэтэ тыа сирин сайыннарыы биир сүрүн салаатын сайыннарыыга суолта уурбакка дуу, кэлбэтэ.

Төгүрүк остуол үлэтигэр СӨ Ил Түмэнин дьокутааттара: тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэсстэдээтэлэ А.П. Атласов, сир сыһыаныгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ А.М. Находкин,  СӨ т/х миниистирэ А.А. Александров, т/х миниистирин солбуйааччылар Н.С. Афанасьев, С.А. Павлова, СӨ үбүн миниистирин солбуйааччы Н.П. Старостин, сылгы иитиитигэр үлэлиир кэтэх, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар салайааччылара, бэрэстэбиитэллэрэ, сылгы иитиитигэр үлэлээбит бэтэрээннэр – барыта 4О-ча киһи кытынна. Дьөһөгөй оҕото Үрдүк Айыыларбыт сахаларга бэлэхтэрэ буоларынан, сылгы иитиитигэр үлэлии сылдьар аныгы дьоҥҥо туһаайан, саха итэҕэлин, духуобунаһын, култууратын сүгэ сылдьар ытыктыыр дьоммут социология билимин дуоктара У.А. Винокурова, саха итэҕэлин түһэ А.Н. Павлов-Дабыл, этнограф, археолог В.В. Попов-Быдылыкы кэлэн кытыннылар. Оттон, т/х-тын билимэ, т/х-тын исписэлиистэрин бэлэмниир АГАТУ, т/х-тын техникумун салалталара  кэлбэккэ, үлэлэрин норуокка көрдөрөр улахан кыаҕы мүччү туттулар.

Сылгыны дэриэбинэттэн тэйитиэххэ

СӨ т/х-тын миниистирэ А.А. Александров төгүрүк остуол кыттыылаахтарын Сылгыһыт күнүгэр анаммыт дэкээдэтэ саҕаламмытынан эҕэрдэлээтэ уонна: “2018 с. Ил Дархан стратегическай ыйааҕар киирбит соругу толорууга сылгы иитиитигэр сылга ортотунан 500 мөл. солк. кэриҥэ көрүллэн, аҕыйаҕа суох хамсааһыны ыыттыбыт. Биир сүрүн кыһалҕабыт – бүгүн сылгыбыт дэриэбинэҕэ мустан хаалла. Сылгыбыт этин ССРС саҕаттан бренд быһыытынан таһаара сатыыбыт. Сылгы этин үрдүк таһымҥа таһаарыахпытын баҕарар буоллахпытына, дьиэ таһыгар ону-маны кытта хаһан аһыы сылдьар сылгыны тутарбытын ким даҕаны өйдүө суоҕа. Сылгы, убаһа этиттэн оҥоһуллар бородууксуйа баар буоларыгар сылгы элбиэн наада. Онно сөптөөх технология киирэн, атын регионнарга, аан дойдуга да  тахсыы үптэн-харчыттан тутулуктааҕын өйдөөн тураммыт, дьарыктаныан баҕалаах дьону кэмигэр өйүүр сыаллаах соруктаах үлэни бырагыраамабытыгар киллэрэммит өйүөхпүтүн наада. Ол эрээри төбө эрэ, үүт эрэ харчыта баар буоллаҕына, тыыннаах хаалабыт диэн өйдөбүлтэн тахса сатыахтаахпыт. Сылгыны үөрдээн иитиини дэриэбинэ таһыттан таһаарыыга  кэпэрээссийэ, пиэрмэрдээһин систиэмэтинэн кыах бэрилиннэ”, – диэн эттэ.

Дьөһөгөй Айыы ыйбыт суолунан

У.А. Винокурова:

– Сылгыбыт эт, кымыс эрэ буолбатах,  сахалар сылгыттан төрүттээхпит диэн өйдөбүллээхпит. Ол эрээри сэбиэскэй кэмнээҕи сылгы иитиитигэр олоҕурбут, барытын табаарынай баалабай хаһаайыстыбанан көрөр сыһыан бүгүҥҥэ диэри уларыйбакка турар. Сылгыһыттар тустарынан, саха омуга сылгыга сибээстээҕэ ханнык да докумуоҥҥа ахтыллыбат. Сэбиэскэй көрүү саамай улахан итэҕэһэ киһини табаарынай производство үлэһитин эрэ быһыытынан көрөр. Бырабыыталыстыба отчуотугар ханна, хас сылгы баара суруллар. Төһө сылгыһыт хайдах усулуобуйаҕа, хамнаска үлэлии сылдьара, хайдах өйөнөрө этиллибэт. Сылгылаах, ынахтаах кэтэх хаһаайыстыбаларга сирдэрин оҥостоллоругар кэлимник көрөн тоҕо көмө оҥоһуллубатый? Биирдии  ыалга сылгы иитэллэригэр туһалаах көмөнү оҥорбот буоллахпытына, сууллубут сэбиэскэй былаас адаҕатыттан тахсыахпыт суоҕа. Сүөһү, сылгы иитээччилэр дьадайан иһиэхтэрэ. Билигин ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, Арассыыйаҕа тэҥнээтэххэ,1,5 төгүл элбэх дьадаҥылаахпыт. Сэбиэскэй кэмҥэ кыра дохуоттаахтар т/х-тын уонна ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ этилэр. Билигин салааларынан арааран ыллахха оннук буолуо, онтон ортотунан холбоотоххо, өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк дохуоттаахпыт. Баары баарынан, кырдьыгынан кэпсэтиэххэйиҥ. Дьиҥнээх оҥорон таһаарааччылары,  саха төрүт култууратын, өйүн-санаатын  тутааччылары, сүөһү сылгы иитээччилэри өрө тутуох тустаахпыт.

А.Н. Павлов-Дабыл:

– Бүгүн биһиги иннибитигэр Л.Гумилев туруорбут ноосфера уонна биосфера боппуруостара сытыытык турдулар. Киһи сиртэн-уоттан тэйбитэ кэпсэл буолбатах, оннооҕор кыылларбыт тэйэн эрэллэр. Кыайан төрөөбөттөр-ууһаабаттар, эһэ-бөрө сылдьар сирин умнар, бутуйар буолан эрэрэ тоҕо эрэ дьикти. ТХМ үлэтин, функциятын улаатыннаран Тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын министиэристибэтэ диэн сахалыы уларытыахха. Айылҕаттан ойууру, ууну, оттуур-мастыыр сири, тыа хаһаайыстыбатын тус-туспа арааран көрүү сыыһа. Тыа сирэ хаһаайыстыба буолбатах, тыына турар олох. Тыынар тыыннаах бэйэтэ толкуйдуур, саҥарбат эрэ буруйдаах, Саха сылгытын курдук дьаһаллаах, тэрээһиннээх өйдөөх кыыл-сүөл бу аан дойдуга суох. 60 кыраадыс тымныыга хайа кыыл тыыннаах ордон төрүөҕэй-ууһуоҕай? Сирдиир үчүгэй атыырдар тустарынан толкуйдуохтаахпыт. Үөрүн батыһыннара сылдьан, өйдөөн-төйдөөн сыҕарытан, хамсатан биэрэр ураты дьоҕурдаах. Биосфераттан ноосфераҕа көһөбүн. Биһиги аттыбытыгар араас кыыл, балык, харамай дьүөрэлэһэн олорор ситимнэрэ ыһыллыбыта көстөр. Билигин дьон тыыннаах олоҕу харчынан кээмэйдиир. Айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһар, кыылы-сүөлү көрөн харыстыыр дьонноохпут дуо? Урукку өттүгэр итинник харыстыыр өй-санаа, сыһыан баарын сүтэрэн эрэбит. Айыы үөрэҕин тарҕатыы – хайдах тыыннаах олоҕу олоруохпутуй диэн ис хоһоонноох. Айыы үөрэҕэ халлааны, иччилэрбитин кытта ситиммит. Биһиэхэ сылгы иччитин алгыыр сылгыны иитээччи букатын ахсааннаах. Оттон айылҕатын кытта ситимин сүтэрбэтэх монгол хас биирдии чабаана барааннарын кытта кэпсэтэн алгыыр, сирин-уотун алгыы сылдьар. Киһи тыына иитэр кыылыгар чугас буолуохтаах. Монголияҕа сүөһү-сылгы элбэҕин истэҕит. Сүрэҕиҥ тэппэт буоллаҕына, хайдах олох-дьаһах тэриниэххиний? Биһиги тыа сирин олоҕо дьаһаҕа диэн өйдөбүлгэ кэлиэхпитин наада.

В.В. Попов:

– Саха тыла, култуурата нуучча тылыгар, култууратыгар лаппа баһыйтарбыта ыраатта. Ол төрүт дьарыкпытыгар охсуулаах. Саха киһигигэр сылгы этэ күндү ас. Ол эрээри “конина” диэн тылбаастаан, гастронимическай тиэрмин быһыытынан туттар  сыыһа. Нуучча култууратыгар ат уонна сылгы араарыллыбат биир өйдөбүллээх. Оттон саха аты уонна сылгыны араарар. Сылгы үөрүнэн сылдьар көҥүл кыыл, айылҕа оҕото. Ат – айааһанан, аттанан көлө буолбут сылгы. Улахан учуонайдарбыт кытта “конина – мясо пеработки лошадей” диэн сыыһа суруйаллар. Ити көҥүл сылдьыбыт күндү сылгыбыт этэ нууччалыы тылбаастаатахха, көлөһүн амтаннаах көлө ат этигэр кубулуйан хаалла. Ити иһэ истээх. Арассыыйа импиэрийэтин саҕаттан үөскээбит “ат этин сиир дьон” диэн сэнэбиллээх тиэрмин, хомойуох иһин, билим эйгэтиттэн тахса илигэ сылгыбыт этин атыыга таһаарарбытыгар мэһэйдиир. Итини көннөрүөхтээхпит.

Санаа атастаһыыта, этиилэр

Вячеслав Нестеров, “НХЗ Групп”, сылгы иитэр тэрилтэ салайааччыта:

– Бүгүҥҥү күҥҥэ Сахабыт сиригэр т/х-тын сайыннарарга тоҕоостоох кэмнэр тураллар. Ол быһыытынан, сылгынан дьарыктанарга эдэр ыччаты сыһыарар үлэ барыахтаах.  Хаһаайыстыбалар ыччат сылгыны иитэргэ, күрүөлээх-хаһаалаах буолуохтаахтар, саньытаарынай үлэ күүскэ барыахтаах. Биһиги Бэтэринээринэй дэпэртээмэммит туспа министиэристибэ буолара эбитэ буоллар. Бэйэтэ билим үлэтин ыытар идэтийбит үлэһиттэрдээх. Тыа хаһаайыстыбатыгар Бырабыыталыстыба өттүттэн күүстээх болҕомто ууруллуон наада. Холобур, Татарстаҥҥа тыа хаһаайыстыбата бырамыысыланнас министиэристибэтин кэнниттэн иккис турар улахан суолталаах министиэристибэ. Бэйэлэрин кып-кыра сирдэригэр тыаларын хаһаайыстыбаларын көрдөрүүлэрэ үрдүк. Кинилэргэ отунан-маһынан хааччыйар тэрилтэлэрэ тус-туһунан буолар. Онтон биһиги хас биирдии хаһаайыстыбаларбыт былыргылыы ньыманан үлэлии олороллор.

Хамнас алын кээмэйин (МРОТ) үрдэтэн кэбистилэр. Онтон тыа хаһаайыстыбатын хамнаһа наһаа үрдүгэ суох, ол иһин дьон үлэлиэхтэрин баҕарбаттар. Тыа хаһаайысты-батыгар үлэлиир дьон сөптөөх дохуоттаах буолалларын хааччыйар дьаһаллар ирдэнэллэр. Т/х-тыгар үлэлиир дьоҥҥо сылгы мэччирэҥэ тиийбэт боппуруоһа туруо суохтаах, быһаарыллыахтаах. Эмтииргэ биһиэхэ үс вакцинаны тэҥҥэ туруораллара, сыыһа эбит: вакциналар бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэринэн, аччаабыта нэдиэлэ курдук буола-буола туруоруллуохтаах эбит. Өртүүрү бобо тураллара сылгынү үөрдээн иитиигэ охсуулаах. Хайдах эрэ маны босхолуур киһи, мин санаабар, сылгы иитиитин көрдөрүүтэ улаатыа этэ.

Лариса Андреева, Арчы дьиэтин салайааччыта:

– Олус интэриэһинэй кэпсэтии диэн бэлиэтиибин. Биһиги олус улахан сиринэн кэҥээн, тайаан сытар дойдулаах дьон, сирбитин, төрүт дьарыкпыт, сылгыбыт, табабыт нөҥүө тутар кыахтаахпыт. Бастатан туран, сир боппуруоһун быһаарсарга улахан үлэ барыан наада, сокуону оҥорсорго эдэр юристары, сир боппуруоһугар үлэлэһэр исписэлиистэри, тыа хаһаайыстыбатын билимигэр, салаатыгар үлэлэһэр эдэр дьону, сылгыһыттары мунньан, көҕүлүүр хамыыһыйа тэрийэр уолдьаста. Ытык Сүбэ тэриллэрэ буоллар, эбэтэр баар буоллаҕына, сөргүтэн үлэлэтиэххэ. Иккиһинэн, эдэр дьону, исписэлиистэри тыа сиригэр олохсутан үлэлэтэргэ мэхэньиисим наада, Ыччат министиэристибэтин, үөрэх кыһаларын кытта ыкса ситимнээх. “Муус Устар” курдук эдэр дьоҥҥо ыытыллар тэрээһиннэргэ киллэрэн, стратегическай сиэссийэлэри, кэпсэтиилэри таһаарыахха сөп буолуо. Уопсайынан, ити өттүгэр хамсааһын, эдэр ыччаты кытта күүстээх үлэ ирдэнэр. Сылгыһыттарга, кымысчыттарга сыһыаннаах хамсааһын, үлэ эмиэ тахсарыгар, култуура, доруобуйа, успуорт, үөрэхтээһин, эргиэн, туризм эйгэтэ эмиэ  кыттыһан үлэлиир кэмэ кэллэ. Ол курдук, холобур агро хайысхалаах оскуолалар, сылгы базаларыгар оҕолор сайыҥҥы, сааскы сынньалаҥнарын тэрийэн үлэлэтэн, сынньатан, оҕону төрүт дьарыкка кыра эрдэхтэн чугаһатыаххайыҥ.

К.С. Ефремова, Үөһээ Дьааҥы оройуонун ТХУ салайааччыта:

– Биһиги саамай туруорсар этиибит маннык: биһиги улууспутугар көмүһү хостуурга 30-ча лиссиэнсийэтэ суох артыал үлэлии сылдьар, 13 эрэ лиссиэнсийэлээх. Олортон өссө улахан “Полиметалл” диэн тэрилтэ баар. 2014–2015 сс. үлэлии сылдьаллар. Бастакы үлэлиир сылларыгар “сылгыһыттар сирдэрэ бааллар дуо?” ыйыталаһаллар эбит. Онтон билигин биһиги табабыт да, сылгыбыт да сирин билиммэттэр. Мин бу 2 сылы быһа “Полиметаллга” тиийэммин, туруорса сатаатым. Сөбүлэҥ түһэрсэбит дииллэр, ол сөбүлэҥҥэ, хомойуох иһин, сылгы иитиитигэр сыһыаннаах  туруорсуубут суох. Түгэни туһанан, бу маны туруорсуохха диэн этиилээхпин.

Геннадий Егоров, сылгы кэпэрэтиибин салайааччыта, Мэҥэ Хаҥалас:

– Быйыл сылгынан дьарыктаммытым 10 сыл буолла. Билигин биһиги хаһаайыстыбабыт 80-ча биэлээх, барыта 330 төбөлөөхпүт. Маннык кэпсэтиилэргэ булгуччу нолуок үлэһитин ыҥырыахха наада этэ. Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатыгар нолуогу суох гыныахха наада дии саныыбын. Кырдьык, сылгыһыттары бырааһынньыкка эрэ ахтабыт. Кинилэр дьоһуннаах хамнастаналларын туруорсуоххайыҥ.

Сир өртөөһүнэ, биригээдэнэн өртүөхпүтүн сөп буоллаҕа, дьон: “Биһиги тиһэҕэр уоппутун куоттарарбытыгар, ыстараабы төлүөхпүтүн сөп. Ону тоҕо өртөппөттөрүн өйдөөбөппүт”, – дииллэр.

Владимир Васильев, сылгы иитээччи, Мэҥэ Хаҥалас:

– М.П. Неустроев сөпкө этэр, оросчуот суох. Оросчуот барыта министиэристибэттэн буолбатах, нэһилиэктэн тахсыахтаах. Мин бэйэм нэһилиэкпэр оросчуот оҥорторбутум. Отчуотунан, үүппүтүнэн уонна эппитинэн 100-тэн тахса бырыһыан хааччынан олорор курдукпут. Ол гынан баран, төттөрү суоттаан көрдөххүнэ, 200 ыал баар буоллаҕына, быһа холоон сылгы иитэр кэпэрэтиип, үөрдээх дьон, нэһилиэнньэ 25% эрэ убаһаны сиир. Атыттар кэлии аһы аһаан олороллор. Анаалыс тыа сирэ аһынан хааччыллыыта хайдаҕын көрдөрбөт буолан, олорор сиринэн бэйэни салайыныы систиэмэтэ дьон күннээҕи олоҕуттан тэйэригэр тириэртэ. Ол түмүгэр тыа сиригэр ыһыллыы көстүүлэрэ биллэн эрэллэр.

Потреб-уопсастыбаны олорор сиринэн тэрийдэххэ, бородууксуйа үрдүгэр астаннаҕына, үлэ миэстэтэ да эбии тахсыа, олохтоохтор аһыыр астара баар буолуо, дьоҕус биисинэс сайдыа. Дьон толкуйдуур, аттаран үлэлиир кыаҕа сайдарыгар далаһа уурар наада. Бырабыыталыстыба, ТХМ хас биирдии нэһилиэк бэйэтин хааччынар,  олохтоохтор үлэлээх буолууларын сорудаҕын туруорара бастакы сорук буолар Улахан үлэни Экэниэмикэ министиэристибэтэ ыытыахтаах.

Биофарм-собуот тоҕо тутуллубатый?

Михаил Неустроев, тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара:

– Бэтэринээр буоларым быһыытынан, ыарыыны утары уонна сылгы доруобай буоларын туһугар үлэлиибин. Сылгыга араас сыстыганнаах ыарыы баар, ону мин оҥорбут эмтэрбин туһанарбыт буоллар, сылгыбыт ыарыыта аҕыйыа этэ. Ону  маннык диэн этиилээхпин: үлэлээбитим тухары оҥорон таһаарбыт эмтэрбин уонна Саха сиригэр оҥорбут атын дьон эмтэрин түмэн оҥорон таһаарар биофарм-собуот тэрийиэххэ диэбитим 10-ча сыл буолла. Казахстаҥҥа, Башкирияҕа оннук собуоттар оҥоһуллубуттара 3–4 сыл буолла, билигин да үлэлии тураллар. Оттон миэхэ Бэтэринээрийэ управлениета, быһаччы эттэххэ, маннык собуот Саха сиригэр наадата суох диэн соһуппута. Кыһалҕаттан диэххэ сөп, билигин мин Монголияҕа уонна Казахстаҥҥа үлэлиибин. Онон бэйэбит учуонайдарбыт айбыт эмтэрин оҥорор биофарм-собуот тутары туруорсабын.

“Нэһилиэк сирэ” диир сокуоннаахпыт

Василий Винокуров, экэнэмиичэскэй наука хандьыдаата:

– Мин сылгы хайдах  сайдыахтааҕын туһунан биисинэс-былаан оҥоруохха диэн этиилээхпин. Бырамыысыланнаска бастаан сири чинчийэллэр, онтон бүддьүөт суотугар биисинэс-былаан оҥороллор. Оттон биһиэхэ, тыа хаһаайыстыбатыгар, хайдаҕый? Биисинэс-былаан суох. Биһиги былааммытынан, нэһилиэк таһымынан 800 биэлээх хаһаайыстыба сайыннаҕына, кимтэн да тутулуга суох бэйэтин бэйэтэ хааччыныан сөп. Бу былааммытын этэ сатыыбыт даҕаны, ким да ылыммат. Иккиһинэн, Ил Дархан Айсен Сергеевич сылгы сайдыытыгар, сирбитин тутан хааларга сүрдээх улахан сокуону ылларбыта. Ол быһыытынан, нэһилиэктэр сирдэрин сылгы мэччирэҥэ буолбакка, сылгы сылдьар сирэ оҥорторон, сирбитин бас билиэхтээхпит. Оччоҕо эбээннэр, эбэҥкилэр, дьүкээгирдэр курдук биһиги көҥүллүк сылдьар, бултуур бырааптаныахпыт. Сылгы иитиитигэр үтүөлэрин иһин Н.Т. Винокурова Үлэ дьоруойун, М.П. Неустроевка академик аатын биэриэххэ наада.

Сылгыга ыччаты сыһыарыы

Дугуйдаан Винокуров, айанньыт:

– Манна кэлбит дьону көрдөхпүнэ, барыта саастаах дьон олороллор, эдэр дьонтон мин соҕотох кэлэн турабын. Эдэр сылгыһыттары мунньарбыт буоллар, үчүгэй буолуо этэ.  Мин элбэх дойдуга сылдьан, атын дойду сылгыһыттарын кытта куруук кэпсэтэбин. Холобур, Башкортостаҥҥа биир сылгыһыт 90-с сыллартан аҕыйах сылгыттан саҕалаан 20 сыл иһигэр 1600 сылгыламмыт. Оттон Казахстаҥҥа аатырбыт улахан сылгыһыт 2004 с. 12 биэлээх саҕалыыр. Билигин 700-тэн тахса сылгылаах. Кинилэр убаһаларын барытын 100 бырыһыан иитэллэр. Саха сирин усулуобуйатыгар наһаа 100 буолбакка, кыччаабыта 60 бырыһыан хаалларан, оннук сыыйа элбэтэн иһиэххэ наада этэ. Сылгыны эккэ улааппытын кэнниттэн туттуохха наада. Билигин биһиги убаһа этин харчы курдук көрөбүт, күһүн туттан кэбиһэр идэлээхпит. Оттон дьиҥнээхтик тото-хана аһыыр улахан сылгы этэ улахан иҥэмтэлээх, быдан элбэх күүс-сэниэ биэрэр. Сылгылаах тас дойду спортсменнарын көрдөххө, бары улахан сылгы этин сииллэр. Ол иһин күүстээхтэр, улахаттар. Биһиги убаһабыт этэ куһаҕан диэбэппин, ол эрээри убаһабыт этэ күүс биэрэрэ кыра. Дьиҥнээхтик күүс биэрэр – сайдыбыт сылгы этэ. Мин санаабар, спортсменнарга сайдыбыт сылгы этин сиэттэххэ, улахан көрдөрүү кэлиэ дии саныыбын.

Марфа Дмитриева, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ:

– Олус туһалаах төгүрүк остуол буола турар, олохпутугар сытыытык турар боппуруостары ырытыстыбыт. Ол эрээри үөрэхтээһин чааһын үчүгэйдик таарыйбатыбыт. Дьиҥинэн, барыта үөрэхтээһинтэн тутулуктаах. Мин санаабар, саамай сүрүнэ, дьиэ кэргэнтэн саҕаланар. Дьиэ иһигэр кэпсэтии баар буоллаҕына, оҕолору угуйуохха сөп. Онон бу үөрэх хайысхатыгар дьиэнэн үөрэнэргэ бүддьүөттэн харчы көрүллүөн наада диэн этиилээхпин. Бу маннык төгүрүк остуолу нэһилиэккэ, улуустарга ыытаргыт буоллар, сылгыһыттары арыый сэргэхситэн, кинилэргэ көҕүлээһин үөскүө этэ.

Иван Степанов:

– Уруккулуу дьаһанан олорон төһө да харчы уктаххына, олох укулаата уларыйан иһэринэн сөп түбэспэт, көдьүүс биэрбэт. Саҥа кэлэр көлүөнэҕэ сөптөөх көрүү уонна төрүт оҥорон таһаарыахха наада. Онуоха тыа сирин сайыннарарга институт дуу, корпорация дуу  оҥоруохтарын наада дии саныыбын. Сылгы, сүөһү иитэр төрүт дьарыктарбытыгар, үгэстэрбитигэр ыччат болҕомтотун тардарга медиа өттүгэр күүскэ киириэххэ наада, биллэр-көстөр Масаха Мэхээс курдук блогердарынан аҕытаассыйалыахха наада. Ити үлэ 35–40 саастаах өйдөрүн туппут дьоҥҥо туһаайыллыахтаах. Оскуоланы бүтэрэн, үөрэххэ киирэн, үөрэҕин саҥа бүтэрбит ыччаты тыаҕа таһаарар уустук. 

Палеолиттан силис тардыылаах сылгы

Владимир Чириков, “Баачаан” племенной хаһаайыстыба салайааччыта:

– Соторутааҕыта Москубаттан сылгыны чинчийэр билим институтун учуонай-генетиктэрэ  геномнай анаалыс Дьааҥы сылгыта Саха сирин олохтоох сылгытыттан ураты хааннааҕын көрдөрдө диэтилэр. Өссө салгыы Дьааҥы сылгытын экстерьерын уонна ураты тулуурдаах геннарын чинчийии ыытылла турар диэтилэр. Ону таһынан Адыаччы түмэлигэр хараллан сытар былыргы (палеолит) сылгы тииһин уҥуоҕуттан ДНК арааран ылан тэҥнээбиттэрэ билиҥҥи Дьааҥы сылгыта палеолит кэмин сылгытын кытта уруурҕаһар курдук, ол үөрэтиитэ сабаҕаланар.

Бу ураты былыргы хаанын тута сылдьар, тымныыга-тыалга наһаа тулуурдаах, үүрүүгэ-айаҥҥа быстыбат сындааһыннаах, халыҥ хомураҕы тоҕу табыйан аһын булунар буолан, түөһүнэн, атаҕынан ураты модьу быһыылаах-таһаалаах, омос көрдөххө намыһаҕын иһин, тыыннаах ыйааһынынан 500–600 киилэни үктүүр Дьааҥы сылгытын иитиитигэр инникитин туһунан судаарыстыбаннай бырагыраама ылыллан үлэлиирэ ирдэнэр. Билигин Үөһээ Дьааҥыга  сэттэ тыһыынча сылгы баар, икки эрэ племенной: “Арыылаах” ПК уонна “Баачаан” ХЭТ бааллар. Сыл ахсын 60-ча дьааҥы тииптээх племенной сылгыны атыылыыллар, ол аҕыйах. Ол иһин Үөһээ Дьааҥыга племенной рассадниктары хаттаан сөргүтэр үлэ, госбырагыраама быһыытынан ыытыллыан наада. Дьон куоракка көһүүтэ улаханнык күүһүрдэ. Бу сэттэ тыһыынча чааһынайга сылдьар сылгы аны 30–40 сылынан суох буолуон сөп, ол иһин судаарыстыба ылсыан наада буолла.

Дьокутааттар быһаарыылара

А.П. Атласов:

– Өрөспүүбүлүкэбитигэр т/х-тын сыһыаннаах эрэгийиэннээҕи 16 сокуон баар. Онтон 4 сокуон сылгыга сыһыаннаах. 2012 с. кымыс сокуонугар биэ үүтүгэр субсидия ынах үүтүттэн 2 төгүл элбэх буолуохтаах диэн суруллар. Хомойуох иһин, үчүгэй эрээри, бу сокуон судаарыстыба өйөбүлэ суох буолан, үлэлээбэккэ кэллэ. 2003 с. сылгыны үөрдээн иитии сокуона ылыллыбыта. Бүгүн элбэх этии киирдэ, ону учуоттаан саҥардан биэрэр киһи. Ааспыт сылга ылыллыбыт т/х-тын боломуочуйатын улуустарга кэҥэтии сокуона, 445 ФЗ сөп түбэспэт курдук диэтилэр. Ол эрээри Үп министиэристибэтин быһаарыыта баар, бэриллибит 14 көрүҥҥэ улуустар хамсатар, ыстаапканы үрдэтэр кыахтаахтар. Нам, Мэҥэ Хаҥалас ылыммыт, борокуратуура көҥүллээбит. Сылгыны иитиини производство эрэ өттүттэн буолбакка, социальнай өттө эмиэ көрүллүөхтээҕэ чахчы. Манна биэнсийэ өттүгэр этиилэр бааллар. 2013 с. ылыллыбыт 400-с №-дээх страховой биэнсийэ туһунан Федеральнай сокуоҥҥа сылгыны үөрдээн иитэр дьон испииһэккэ суохтарын этии түһэрэн киллэртэриэххэ. Сылгыны үөрдээн иитии элбэх этии баар. Инники сокуоммут, сүрүннээн, производство, госөйөбүл туһунан буоллаҕына, манна аҕа ууһа эҥин диэн тыллары киллэриини, мэччирэҥ, социальнай көмүскэл өттүн учуоттуохпут. Өртөөһүҥҥэ  элбэх этии иһилиннэ. Онон биһиги экология кэмитиэтин кытта холбооммут, Ил Түмэҥҥэ бу боппуруоска сотору уопсай тэрээһин тэрийэрбит наада. ТХМ билими холбоон, үс сыл чинчийии ыытан, өртөөһүн наадалаах диэн дакаастаатыбыт диэтэ. Сокуон бобуута суох, хааччаҕа РФ Бырабыыталыстыбатын ыйааҕын бэрээдэгинэн салаллабыт. Бу бэрээдэккэ РФ министиэритибэтигэр туох этии киллэрэрбитин быһаарыахпыт.

А.М. Находкин:

– Саха сиригэр бастакы Соц. Үлэ Дьоруойдара сылгыһыттар эрэ. Оҕону Дугуйдаан курдук кыратыттан сыһыарыахтаахпыт. Итиннэ улуус баһылыктара бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрүөхтээхтэр. Табах тардыбат, арыгы испэт, ыччаты батыһыннара сылдьар үлэһит Аҕа баһылыгы нэһилиэнньэ ытыктыыр. Оҕону  тыа үлэтигэр барытыгар үөрэтиллиэхтээх. Мэҥэ Хаҥалас баһылыга Д.И. Тихонов саҥата суох сылдьан оҕолору сылгыга  такайан элбэҕи оҥордо. В.С. Винокуров сылгынан сирбитин көмүскүөххэ диэн саамай сөпкө этэр. Сылгы сирин сокуонун дьиҥнээх ааптара кини. Бу сокуоммутун өссө сайыннарыахпытын наада. Сылгы сылдьар ыырынан сирбитин көмүскээн ылыахтаахпыт. Сылгыһыт ыстаатыһа үрдүөхтээх. Сэлээркэ наһаа ыараата, таһыытын ороскуота үрдүгэ бэрт. Таһыы сыанатын зоналарынан буолбакка, хоту илдьиигэ тиийэ тэҥҥэ түҥэтэллэр. Ол иһин Киин Саха сиригэр уматык сиэрэ суох ыарыыр. Онон тырааныспар исхиэмэтин уларыттахха, төһө эмэ чэпчиир кыахтаах эбит. Онон бу хайысхаҕа үлэлиир наада. Оттуур-мастыыр дьоҥҥо сэлээркэ госбырагырааманан кэлиэн наада. Өртөөһүн боппуруоһа Ил Дархан А.С. Николаев тус ирдэбилигэр турар, үлэ күүскэ барар. Наһаа үчүгэйдик быһаарыытын чугаһатан истэххэ, улахан баһаардар тахсан, үөһэттэн кытаанах бобор дьаһаллар кэлэллэр. Хомойуох иһин, өртөөһүнү атын эрэгийиэннэр өйөөбөттөрө атахтыыр. Бүгүн олох укулаата төрдүттэн уларыйда, “конкуренция уонна конкурентоспособность” диэн өйдөбүллэр күүскэ киирдилэр. Онон ыччаты сыһыарарга Масаха курдук т/х барыстааҕын көрдөрөр күүстээх бырапагаанда ыытыахпытын наада. Кыайыы 80 сылын ыһыаҕын биэ кымыһынан ыһыахтыахха.

«Дьөhөгөй оҕото: саха алгыстаах баайа» төгүрүк остуол резолюциятыттан быһа тардыы:

1. СӨ т/х-тын министиэристибэтигэр:

1.1. Т/х-тын сирдэригэр өртөөһүнү көҥүллүүр үлэни ыытарыгар;

1.2. СӨ Бырабыыталыстыбатын 2021 с. 515-с №-дээх уурааҕар көрүллүбүт биэ төбөтүгэр төлөнөр көмөнү улаатыннарыыны быһаарарыгар;

1.3. Эдэр сылгыһыттары үөрэтии, ыччаты сылгыга сыһыарыы  үлэтигэр улахан болҕомто уурарга;

1.4. Убаһа, сылгы этин туттарыыга көрүллэр субсидия кээмэйин улаатыннарыы

1.5. Сылгыһыт үлэтин престиһын үрдэтэргэ ситиһиилээх хаһаайыстыбалар үлэлэрин киэҥник пропагандалыырга.

2. СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтигэр: сылгы төбөтүн ахсаанын элбэтэргэ, кэтэх хаһаайыстыбалар сайдалларыгар социальнай хантараак бырагырааматыгар сылгыны үөрдээн иитиини киллэрэргэ. 

3. Улуустар баһылыктарыгар:

3.1. Сылгыны үөрдээн иитэр потребительскай кэпэрэтииптэри тэрийиигэ, элбэтиигэ көдьүүстээх үлэни ыытарга;

3.2. Нэһилиэктэри кытта сылгыны иитиигэ төрүт үгэстэри, технологиялары тутуһуннарыыга ыкса үлэни ыытарга.

Владимир Степанов, Татьяна Жанчикова.