Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэ болуоссата олохтонно. Куорат иһэ киэргэйэн, тупсан, куорат дьонун култуурата үрдээн иһэрэ харахха быраҕыллар. Өскө үбэ көһүннэҕинэ, эһиил Орджоникидзе болуоссатын уларытан тутар улахан үлэ саҕаланыан сөп. Дзержинскэй уулуссата Ленин бэрэспиэгин курдук хаһыллан оҥоһуллуохтааҕа былааҥҥа киирбит.
Бүгүҥҥү Дьокуускай куорат Аҕа баһылыга Е.Н. Григорьевы кытта интервьюбут куоракка хаһан да буолбатах улахан тутуу үлэтиттэн саҕаланар. Онтон да атын уустук, кыһалҕалаах улахан боппуруостары ойо тутан кэпсэттим.
– Евгений Николаевич, куораты салайбытыҥ түөрт сылын туолла. Бу кэм устата барбыт үлэлэртэн ордук чорботон тугу бэлиэтиэҥ этэй?
– 2019 с. дьаһалтаҕа мээр солбуйааччынан, 2021 с. мээринэн талыллан үлэлээн кэллим. Бэйэм көрүүбүнэн, суол тутуутугар куһаҕана суохтук үлэлээтибит диэн этиэм этэ. 2019 с. “Куттала суох хаачыстыбалаах суоллар” нацбырайыагынан үлэлээн кэллибит. Бу бырайыак үлэтэ быйыл бүттэ. 2019 с. куорат суолларын 33%-на эрэ ирдэнэр нуормаҕа эппиэттиирэ, ол бүгүн 81% буолла. Бу ааспыт 6 сыл иһигэр 200-чэ км суол оҥоһулунна. Суол туруга куһаҕаныттан саахал ахсаана, холобур, ааспыт сылга 18% аҕыйаата. Суол туругуттан саахал официальнай ыстатыыстыканан 2018 с. бүтүүтэ – 159, оттон 2024 с. түмүгүнэн 69 тахсыбыт. Ити көрдөрүү суол-иис туруга быдан тупсубутун туоһулуур. Суол оҥоһуута куорат сайдыытын күүскэ түргэтэтэр. Үчүгэй аспаал суол баар буолла да, манна дьиэ туттуллар, дьон элбиир, социальнай эбийиэктэр киирэллэр, биисинэс сайдан барар. Иккиһинэн, мин көрүүбүнэн, куоракка хаһан да барбатах күүстээх үлэ таас дьиэлэр олбуордарын истэрин тупсарыыга ыытылынна. Барыта 150 олбуор иһэ киһи көрөрүгэр, сынньанарыгар тупсаҕай гына оҥоһулунна.
– Куоракка ханна да дьиэлэр аттыларыгар оҕо былаһаакката элбээбитэ көстөр.
– Барытыгар оҕо былаһааккалара, уонча путбуол оонньуур хонуута оҥоһулунна, олбуордар истэрэ аспаалланна. Куһаҕана суох үлэни оскуола, оҕо уһуйаанын тутуутугар ыыттыбыт. Барыта 19 эбийиэк тутуллан киирдэ. Оптуобустары саҥардыыга улахан үлэ барда. Бүтэһик үс сылга 124 саҥа оптуобуһу аҕаллыбыт. Куорат дьонун таһыыны таһынан куорат оптуобустара ыаллыы сытар улуустарга – Горнайга, Намҥа уонна Хаҥаласка – дьону таһар сырыыны олохтоотулар. Аллараа Бэстээхтэн Чурапчыга сылдьабыт. Ити үлэ барыта бэйэбит ЯПАК тэрилтэбит күүһүнэн оҥоһуллар. Улахан кыайыыбыт – Дьокуускай маастар-былаана бигэргэтиллэн олоххо киирдэ. Бу докумуону Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өйөөтө, РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин уһун кэмнээх кэлим былаан быһыытынан бигэргэтэн илии баттаата. Онон, барыта табылыннаҕына, 2030 с. диэри Дьокуускай сайдыытыгар 450 млрд солк., ол иһигэр 202 млрд солк. федеральнай үп кэлиэхтээх. Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан 2032 с. куорат төрүттэммитэ 400 сылын көрсөргө, Дьокуускай киһи олох билбэт куората буола тупсуохтаах.
– Биһиги киин уулуссаларбыт дириҥник хаһыллан баран аспаалланнылар. Ирбэт тоҥу харыстыыр саҥа технология туттулунна дуо?
– Ленин бэрэспиэгин оҥоруу инженернэй быһаарыы ыларга олус ыарахан эбийиэк. Аннынан канализация коллектора сытар. Кэлиҥҥи 10-ча сыл коллектор сири ириэриитэ күүһүрбүтэ, эргэрэн, тэстэн уу тохторо, аттынааҕы ирбэт тоҥу улаханнык ириэрбитэ. Бэрэспиэк икки өттүгэр турар улахан таас дьиэлэр уулусса аннын ирбэт тоҥун эмиэ сылыталлар. Онон суолу туруктаах, бөҕө оҥороору, дириҥник хаһарга быһаарбыппыт. Төһө кыалларынан суол анныттан ирбит буору суох гынныбыт. Атын суолларбытын барытын итинник оҥоруохпутун харчыбыт тиийбэт. Былаан быһыытынан эһиил итинник үлэ Дзержинскэй уулуссатыгар саҕаланыахтаах. Манна эмиэ коллектор сытар, линза, ирбит буор элбэх, уопсайынан, сир ириитэ күүстээх.
Оҥоһуллубут суол-иис хаачыстыбатын этэр буоллахха, суолбут үөһээҥҥи аспаал араҥата – 4 сыл, алларааҥҥы, өйүүр араҥалар 8 сыл үлэлиир, туох да буолбакка сытар мэктиэлээхтэр. 8 сыл иһигэр суол алдьаннаҕына, оҥорбут тэрилтэ бэйэтин харчытыгар көннөрүөхтээх. Оттон ити кэм устата алдьаныы тахсыбатаҕына, 4 сыл ааспытын кэннэ, куорат аспаал үөһээҥҥи араҥатын устан ылан, саҥаны кутан, уларытан биэриэхтээх. Оччоҕуна суолбут төһө баҕарар өр туруохтаах. Хайа да суолга кэмигэр өрөмүөн ыытыллыахтаах. Биһиги ити болдьоҕу куоттаран кэбиһэбит. Аспааллыыбыт, үөһээҥҥи араҥа алдьанар, онон уу киирэн алын араҥаны барытын суурайбытын кэннэ, саҥаттан оҥоро сатыыбыт. Үөһээҥҥи аспаал араҥата чарааһаан алдьаныытыгар тиэрдибэккэ, уларытан биэрэ охсуохха наада. Быйыл Кулаковскай уулуссатын оннук оҥордубут. Түргэн баҕайытык үөһээ араҥаны устан баран, саҥаны кутан кэбистибит. Ити өссө да уонча сыл туруоҕа.
– Суолу кэмигэр көрүү-харайыы төһө үбү кэмчилиирий?
– Суол-иис туругун тустаах таһымҥа тутарга Дьокуускай куораппыт сыл аайы 500-түү мөл. солк. уга турар. Быйыл эмиэ 15 км суолу оҥоруохпут. Меморандум быһыытынан, нацбырайыактарынан оҥоһуллар суолларбыт 85% буолалларын ситиһэбит. Ол кэнниттэн биһиэхэ улахан суолларбыт хаалаллар. Чернышевскай аатынан уулуссаны, Покровскайдыыр тыраагы кэҥэтэбит, Дзержинскэй уулуссаны эппитим. Уонна мин көрүүбүнэн, куорат син биир сыл ахсын 300–400 мөл.солк. суол өрөмүөнүгэр, холобур, аспаал үөһээҥҥи 5 см араҥатын уларытарга уга туруохтаах. Нуорманы тутуһан үлэлээтэххэ, элбэх үп кэмчилэнэр. 1 км суол үөһээ аспаалын араҥатын уларытыы баара-суоҕа 10-ча мөл. солк., 4 балаһалаах буоллаҕына, 20-чэ эрэ мөлүйүөн. Оннук урутаан оҥоро сырыттахпытына, суолбут-ииспит өр туруоҕа, элбэх үбү кэмчилиэхпит.
– Урут “Аляска суола-ииһэ биһиэнинэҕэр тоҕо бөҕөнүй?” диэн ымсыыраллара..
– Аляска, Канада суолларын технологията, ГОСТ-тара биһиэниттэн атын, аспаал анныгар тимир бетон билиитэ сытар. Биһиги ГОСП-пут хоту сир суола диэн уратыта суох: киин эрэгийиэннэри кытта биир. Эспэртиисэҕэ хаста да тимир-бетон билиитэ уурарга туруорса сатаабыппыт – кыайбатахпыт. Син биир ГОСТ тутуһан, үлтүркэй таас үрдүгэр аспаал ууруллуохтаах дииллэр. Дьиҥинэн, билиитэ үрдүгэр уларытыллар аспаал араҥатын куттахха, суол төһө баҕарар өр үлэлиир. Быйыл Сайсары түөлбэтигэр Притузов, Макаренко уулуссаларын оҥордубут. Онно биир уулуссаҕа боруобалаан, билиитэлэри уурдубут.
– Ирбэт тоҥ суола диэн туспа норматив тоҕо ылыллыбатый?
– Ирбэт тоҥ суолугар норматив оҥорорго бастаан өр сыллаах кэтээн көрүү ыытыллыахтаах. Маастар-былааммытыгар “кэлим кэтээн көрүү систиэмэтин тэрийии” диэн киллэрбиппит. Суол эрэ буолбатах, дьиэлэргэ барыларыгар сыбаайаларыгар электроннай датчиктары уган, дааннайдарын онлайн көрө олорон математическай мадьыал оҥоруохха сөп. Оччоҕо аптамаат систиэмэ куорат үрдүнэн ирбэт тоҥ туругун биллэрэ, сэрэтэ олоруохтаах.
– Оччоҕо хас биирдии сыбаайаҕа турар дьиэ аннын ирбэт тоҥун туруга кэтэбилгэ киирэр буоллаҕа...
– Сокуон быһыытынан, тэмпэрэтиирэ туруупката туруоруллубут дьиэ сыбаайатын ирбэт тоҥо хайаан да хонтуруолланыахтаах. Урут биир кэлим сулууспа көрөрө. Билигин сокуон уларыйан, кэтиир ирдэбил турбат. Онон салайар хампаанньалар туруупканы көрбөттөр. Ол иһин федеральнай сокуоҥҥа, тэмпэрэтиирэ туруупкатын көрүү-харайыы улахан дьиэлэр олохтоохторун эбээһинэстэрэ буолуохтаах диэн уларытыы киллэрээри гынабыт. Куоракка ирбэт тоҥу кэбирэппэккэ харыстаан хаалларар кыһалҕа саамай тыын быһаарыллыахтаах боппуруоһа – ардах-хаар уутун куораттан таһаарар систиэмэ (ливневая канализация) оҥоһуллуохтаах. Онно элбэх лотуогу тутуохха наада. Куораппытыгар 400-чэкэ сыл ууну таһаарар биир кэлим систиэмэ оҥоһулла илик. Ол иһин маастар-былааҥҥа киллэрдибит. Билиҥҥи туругунан Дьокуускайга 600-кэ км уһуннаах суоллар бааллар. Дьиэлэр иннилэриттэн уу суол лотуоктарын тиһигэр түһэн, биилтиринэн ааһан, үрэх-өрүс систиэмэтигэр ыытыллыахтаах. Биһиэхэ бүгүн баара-суоҕа 50 км эрэ лотуоктаахпыт. Маастар-былааҥҥа өссө 198 км оҥоһуллуохтаах диэн туруорсубуппутун бары сөбүлээтилэр. Билигин 600 тахса мөл. солк. бырайыактыыр, үбүн ааҕар докумуону (ПСД) оҥорторуохтаахпыт. Бастакы түһүмэҕэр 114 мөл. солк. наада. Ууну таһаарар систиэмэ олус ыарахан, 10 млрд солк. наада. Тутулуннаҕына, куораппыт ирбэт тоҥо өр туруоҕа, уу суох буолан, аспаал суолларбыт алдьаналлара аччыаҕа.
– Ирбэт тоҥ институтун учуонайдара маһы элбэҕи олордуу күлүктээн, куоракка ирбэт тоҥу эбии харыстыан сөп дииллэр. Дьокуускайы күөх куорат оҥорор кыаллыа дуо? Ойуунускай уулуссатыгар долохоно уо.д.а. отонноох мастар үүммүттэрэ көрөргө сүрдээх үчүгэй.
– Мас турар сирин аннын эрэ күлүктүүр, уулуссаҕа элбэҕи бүөлээбэт. Аспаал анна ирэрэ олус кутталлаах, онон улахан болҕомто ууран, тууһурбут уу суол анныгар киирбэтин хааччыйыахтаахпыт.
Оттон көҕөрдүүгэ киирдэххэ, былырыыҥҥыттан бу хайысхаҕа үлэни тосту уларыттыбыт. “Зеленстрой” ыһыллыаҕыттан аан бастаан куорат хамаандатыгар мээр сүбэһитинэн үйэтин тухары Ботаническай садка үлэлээбит дендролог киирдэ. Билигин көҕөрдүү үлэтин ыытар туспа отдел тэрийиэхпит. Көҕөрдүү үлэтин хантараактарын бу отдел ыытыаҕа. Дьокуускай куорат көҕөрдүүтүн пааспарын оҥоруохтаахпыт. Былырыын Ботаническай садка сакаастаан чинчийтэрэн, “Киин Саха сиригэр олордуллар үүнээйилэр кэлим ГОСТ-тара” диэн докумуону оҥортордубут. Билигин ханнык баҕарар дьиэ тутуллар буоллаҕына, куорат салалтата тупсарыы быраабылатынан дьиэ таһын көҕөрдүүнү ирдиир буолабыт. Бу билимҥэ тирэҕирбит көҕөрдүү быраабылата саҥа оҥоһулунна. Билигин куоракка көҕөрдүү үлэтэ билим хараҕынан систиэмэлээхтик ыытыллыахтаах.
– Кырдьык, урут маһы олордуу ким хайдах сатыырынан ыытыллара, ойууртан маһы киллэрбиппит туустаах буору тулуйбата...
– Ааспыт сыл Ленин бэрэспиэгин, Ильмень, Пирогов уулуссаларын көҕөрдүүтүн уратытык ыыттыбыт. Урукку туустаах, таастаах буорун барытын уларыттардыбыт. Быйыл Роман Дмитриев, Поярков уулуссаларын көҕөрдүү барыаҕа. Куораты көҕөрдүү үлэтин күүһүрдээри, хаһан да көрүллүбэтэх 30 мөл. солк. үбү былааннаатыбыт. Куораппытыгар акаассыйа, долохоно, дөлүһүөн үчүгэйдик үүнэр. Арыый уустуктук үүнэр мастар буордарын, ууларын көрүөххэ-харайыахха наада. Быйыл соҕурууҥҥу курдук маһы тэҥнии кырыйыыны саҕалаатыбыт. Куораппыт мастарын, газоннарын көстүүлэрэ тосту уларыйыаҕа.
– Өлүөнэни туоруур күргэ тутуллан эрэр. Табаҕаҕа сири бас билии боппуруоһа хайдах быһаарыллан эрэрий?
– Итиннэ 2011 с. 56 учаастак үөскээн хаалбыт, СӨ Баайга-дуолга министиэристибэтэ дьаһайар сиригэр бэриллибит. Хайдах эрэ ити учаастактар Табаҕа нэһилиэгин сиригэр дьиэ тутар сир уонна күргэттэн суол ааһар зонатыгар киирэн хаалбыттар. Табаҕа сирин билигин тустаах уорганнар бэрэбиэркэлииллэр.
– Быйыл Ил Түмэҥҥэ нэһилиэнньэ төлүүр хомунаалынай өҥөтүн төлөбүрүн субсидиятын сарбыйыы боппуруоһа күүскэ турда. Оччотугар нэһилиэнньэ хомунаалынай төлөбүрэ сиэрэ суох үрдүөн сөп. Итиннэ тугу этиэҥ этэй?
– Куорат ДьУоХХ өҥөтүн туһанар хас биирдии олохтооҕор хомунаалынай төлөбүрүн кыччатарга өрөспүүбүлүкэттэн субсидия көрүллэр. Тоҕо диэтэххэ, билиҥҥи тарыыбынан нэһилиэнньэттэн хомуллар үп-харчы уот, гаас, уу, итии биэрэр тэрилтэлэр ороскуоттарын саппат. Ону өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ субсидия көрөн толуйа олорбута. Ити олус улахан суума буолан таҕыста. Ил Түмэҥҥэ билигин нэһилиэнньэҕэ субсидия төһө буоларын толкуйдуу сылдьаллар. Субсидия кыччаатаҕына, соччонон хас биирдии киһи хомунаалынай өҥө иһин төлөбүрэ биллэрдик улаатыа. Аны ити эниэргийэ биэрэр тэрилтэлэр үрдэппит тарыыптарын СӨ Сыанаҕа кэмитиэтигэр бигэргэтэ биэрдэхтэринэ, кэмитиэт “нэһилиэнньэҕэ социальнай охсууну оҥорор” диэн, ол тарыыптарын аһарымыан сөп. Чахчы, олус уустук боппуруос үөскээтэ, Ил Түмэҥҥэ хайдах быһааралларын кэтэһэбит. Тарыып үрдээһинэ сыллата от ыйын 1 күнүгэр буолар, онно биллиэ. Оттон нэһилиэнньэ ханнык баҕарар төлөбүр үрдүүрүн сөбүлээбэт – ыал бүддьүөтүгэр охсуулаах.
– Быйыл – Кыайыы 80 сыла. Кыайыы суолтатын тус бэйэҥ хайдах ылынаҕыный? Кыайыы күнүн көрсүүгэ куорат хайдах бэлэмнэнэрий? Кыайыыга аналлаах куорат саҥа порталын туһунан кэпсиэҥ дуо?
– Тус санаабар, Кыайыы туһугар биһиги, саха омук, олус ыар сыананы төлөөн олоробут. Бу санаан көрдөххө, итиччэ элбэх дьоммут өлбөтөҕө-быстыбатаҕа буоллар, ахсааммыт быдан элбэх, олохпут-дьаһахпыт букатын атын буолуохтаах этэ. 1939 с. биэрэпискэ сахалар 233 тыһ. этибит. 14 сылынан, 1959 с., 220 тыһ. киһи буолан, сэрии иннинээҕи ахсааммытын саҥа ситэн барбыппыт. Сэриигэ 62 тыһ. киһи барбытыттан 32 тыһ. төннүбэтэҕэ. Тыылга сыыһа быһаарыыттан тахсыбыт хоргуйууттан, ыарыыттан 60-ча тыһ. киһибитин сүтэрбиппит. Иэдээн дии. Куорат, тыа нэһилиэнньэтэ диэн ыстатыыстыканы көрдүм. Сэрии иннинэ 212 тыһ., ол аата саха нэһилиэнньэтэ үксэ кэриэтэ тыаҕа олороро. Сэрии кэмигэр саамай улахан сүтүк тыа дьонугар тахсыбыт. Ити сылларга Саха сиригэр хайдахтаах иэдээн кэлэн ааспытын киһи сааһыран иһэн өйдүүр. Оҕо сылдьан өйдөөбөккүн. Сэрии бүппүтэ ырааппыт курдугун да иһин, хаҕыс ыар тыына өйгүн-санааҕын билигин да долгутар. Сэрии биһиги норуоппутугар охсуутун өссө да үөрэтиэххэ наада. Сэрии алдьархайа хас биирдии ыалы хаарыйан ааспыта. Мин хос эһэм сэриигэ сылдыбыта. Интэриниэккэ көрбүппүнэн, саха омук 20-чэ бырыһыанын тыына быстыбыт. Аан дойду үрдүнэн, чахчы, саамай элбэх дьоммутун сүтэрбит, Кыайыыга толук уурбут норуоппут. Онон, сэрии саха омукка оҥорбут ыар охсуутун умнар бырааппыт суох. Саха сириттэн 24 киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбута. 2300 тахса киһи наҕараадаламмыта, биир киһибит Арассыыйа Дьоруойа буолбута. Биһиги оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр кэпсээн истэхпитинэ, Кыайыы өйдөбүлэ быстыа суоҕа.
Тыылга хаалбыт дьахталларбыт, хос эбэлэрбит, ийэлэрбит, ол саҕанааҕы сэрии оҕолоро хайдах курдук аччыктаан нэһиилэ сылдьан, харчы хомуйан, тааҥка икки холуоннатын, сөмөлүөт үс эскадрильятын оҥороллор. Итинник дьоруойдуу быһыы иһин Саха сирин бүгүҥҥү хас биирдии олохтооҕо сэрии көлүөнэтин дьонугар сүгүрүйүөхтээхпит, хаһан да умнуо суохтаахпыт уонна кэлэр көлүөнэлэргэ кэпсээн иһиэхтээхпит.
Бу идиэйэбин кэллиэгэлэрим өйөөн, сайыннаран Кыайыыга Саха сирин дьонун кылааттарын порталын оҥордубут. Бастатан туран, оскуола оҕолорун кытыннардыбыт. Архыыптан наҕараадаламмыт дьон ааттарын таһаардыбыт, 11 тыһ. аат баар буолла. “Оскуола оҕолоругар хос эбэлэргит, эһэлэргит туһунан үөрэтиҥ, суруйуҥ, порталга киллэриҥ” диэн үлэ барда. Оҕо төрөппүттэригэр тиийэн ыйыталаһар, кэпсэтэллэр. Оччоҕо киниэхэ чугас дьоно сэриигэ кыттыыларыттан саҕалаан Кыайыы туһунан өйдөбүл үөскүүр. Аҕыйах хонуктааҕыта 10-с оскуолаҕа сырыттым. Оҕолор сэрии туһунан билбиттэрин кэпсээтилэр, хос эбэлэрин, эһэлэрин көрбөтөх оҕолор ытыы олороллор. Оҕо бэйэтин дьонун Кыайыыга кыттыыларын үөрэтиитэ ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу төрдө буолар. Портал табыллыбытыттан олус үөрдүм. Мин көрөрбүнэн, Арассыыйаҕа маннык киэҥ далааһыннаах үлэ бара илик эбит. Быйыл Кыайыы туһугар үлэлээбит, охсуспут дьоммут ааттарын муҥутуурдук булан киллэрэммит, атын эрэгийиэннэргэ, куораттарга патриоттуу иитии бастыҥ холобура диэн тарҕатаары гынабыт.
– Саха тылын үөрэтии – куоракка уустук кыһалҕа. Оҕо сахалыы саҥарара аҕыйаан иһэр. Төрөөбүт тылы үөрэтиигэ туох санаалааххын? Мээр остуолу охсон ирдээтэҕинэ, эмискэ көнөн кэлиэ дуо?
– Хас биирдии дьиэҕэ аҕа баһылык остуолу охсон, дьиэтигэр бары сахалыы кэпсэтэллэрин ситиһэрин киллэриэхтээхпит. Бэйэм 4–5 саастаах оҕолордоохпун. Күн аайы сэрии курдук, оҕолорбун кытта кытаанахтык кэпсэтэн сахалыы саҥардабын. Кэргэммин, оҕолорбун сахалыы саҥарыҥ диэн ирдиибин. Оннук эрэ гыннахха, сахалыы саҥарыыны дьиэ иһиттэн саҕалаатахха эрэ кыайыахпыт. Оҕолорум саха уһуйааныгар сылдьаллар, эбэлэрин, эһэлэрин кытта сахалыы кэпсэтэллэр. Уопсайынан, куоракка сүрүн эйгэбит – нуучча тыла. Оҕолору көрдөххө, хааччах иһигэр сылдьар курдуктар: ойуулуктара, доҕотторун кытта дьыссаакка кэпсэтэр тыллара, оонньуурдара нууччалыы буолан иһэр. Уһуйааҥҥа, оскуолаҕа нууччалыы саҥарар оҕолору аҕалан сахалыы саҥара үөрэниэхтэрэ диир сыыһа, оннук буолбат. Ол иһин сахатын тылын оҕолоругар биэриэн баҕарар эр киһи, аҕа баһылык, ийэ (сорох ыалга кини быһаарар), кытаанах быһаарыы ылан толорторуохтаахтар, оччоҕо эрэ кыаллыа. Бэйэҥ саха тылын билэр эрээри, оҕолоргун сахалыы саҥарарга үөрэппэтиҥ сыыһа. Эн тылгын билэр буолан, өбүгэлэргин кытта ситимнээххин, кинилэртэн хаалбыт култуураларын өйдүүр кыахтааххын. Үөрэппэтэххинэ, оҕолоргун ити ситимтэн быһаҕын. Сахалыы билэр дьон оҕолорун сахалыы үөрэппэттэриттэн, нууччалыы кэпсэтэллэриттэн олус хомойобун.
Мин ханна да буолларбын, оҕолорбунуун булгуччу сахалыы кэпсэтэбин. Кинилэр нууччалыы саҥардахтарына, мин сахалыы саҥарабын. Нууччалыы тугу эмэ көрдөстөхтөрүнэ, “миэхэ, баһаалыста, сахалыы эт, оччоҕо оҥоруом” диибин. Ол иһин, бастатан туран, саха эр дьонугар, аҕа баһылыктарыгар, ийэлэргэ туһаайан оҕото төрөөбүт тылын билэригэр бастакы уочарат төрөппүт эппиэтинэстээх диэм этэ. Мин 14 сыл Москубаҕа олорон кэлбитим. Онно элбэх омугу кытта алтыспытым. Москуба – нуучча куората, уһуйааннара, оскуолалара барыта – нууччалыы. Ол эрээри онно олорор эрмээннэр, чэчиэннэр, ингуштар дойдулара буолбатах да, оҕолоро бары бэйэлэрин тылларын билэллэр. Тоҕо диэтэххэ, дьиэлэригэр булгуччу төрөөбүт тылларынан кэпсэтэллэр. Биһиги дьиэбит иһигэр оҕону сахалыы саҥарарга үөрэппэккэ сылдьаммыт, “уһуйаантан, оскуолаттан саха тылын билиэ” диэн найылыырбыт, толкуйдуурбут сыыһа.
– Саха дьоно төрүччүлэригэр олус ытыктабыллаах сыһыаннаахтар. Эн төрүттэргин төһө билэҕиний, кимнээх этилэрий?
– Хомойуох иһин, аҕам өттүнэн төрүччүбүн күүскэ ылсан үөрэтэ иликпин. Ийэм өттүнэн дириҥ – Таатта Өлөөһөлөрүн, Собакиннар аҕа уустарыттан төрүттээхпит. Өксөкүлээх Өлөксөй удьуордара эмиэ Өлөөһөлөр. Итини үчүгэйдик үөрэтэн билэбин. Быйыл Кулаковскай аатынан Кииҥҥэ Өлөөһөлөр мустуулара буолла. Урут Лариса Реасовна, онтон Раиса Реасовна төрүччүбүтүн үөрэтэннэр, онно олоҕуран, быйыл аймахтары хомуйдулар. Саала тобус-толору этэ, бары аймахтарбыт кэлэн көрсүстүбүт, олус үчүгэй. Аҕам өттүнэн сааһыран, арыый да бириэмэлэннэхпинэ, төрүччүбүн булгуччу дьарык оҥостор санаалаахпын.
– Куоракка Саха сылгытын киинэ аһылларын туһунан кэпсэтии барар. Ханна тутуллуой, манна туох үлэ ыытыллыай?
– Саха сылгыта саха омук дьылҕатыгар олус улахан оруоллаах. Ону аспаал үрдүгэр төрөөбүт көлүөнэ үчүгэйдик өйдөөбөт, болҕойбот. Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн саамай элбэх сылгыны иитэр. Билиҥҥэ диэри саха эр киһитэ, арыый да атаҕар туран бардаҕына, хайаан да сылгы үөрдэниэн эбэтэр миинэ сылдьар сылгыланыан баҕарар. Ол хааныгар баар. Итини учуоттаан, биһиги куорат сахаларыгар сылгыга чугаһыыр инфраструктура оҥоруохпутун наада. Дугуйдааны көрүстүм. Кини Саха сылгытын киинин оҥорор баҕа санаалаах. Мин Үс Хатыҥҥа, ипподром аттыгар, сылы эргиччи үлэлиир Саха атын киинин туристыыр эбийиэк быһыытынан оҥоруохпун баҕарабын. Кыһыннары-сайыннары тиийэҥҥин, сылгыны миинэн араас морсуруутунан мырааннарга тахсаҕын, Кэҥкэмэҕэ тиийэ барыахха сөп. Ити сиргэ өссө Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта Кымыс киинин оҥоруохпутун баҕарабыт. Мин санаабар, табылыннаҕына, 2026 с. баар буолуо.
– Олус үчүгэй, 2014 с. биһиги, “ситимнэр”, мээрийэни кытта кымыс иһиитин сиэригэр Гиннесс рекордун олохтообуппут. Ыһыахпыт – сүрүн итэҕэлбит бырааһынньыга – кымыс иһиитин кытта сибээстээх.
– Мин саха сылгыта биһиэхэ таҥара биэрбит бэлэҕэ дии саныыбын. Сылгыта суохпут эбитэ буоллар, омук быһыытынан Хоту сир ыарахан усулуобуйатын тулуйбакка, тыыннаах хаалыа суох этибит. Сылгы бүгүҥҥү сайдыы кэлиэн иннинэ, саха олоҕор сүрдээх улахан суолталаах этэ. Дугуйдаан “дьиҥ саха сылгыта хоту эрэ хаалла, манна барыта сиэнчэрдэр” диэн соһутта. Кини манна 50 ыраас хааннаах саха сылгыларын аҕалан тэнитэр баҕалаах. Дугуйдаан Бүлүү эҥээр, Чурапчы, куорат эргин барыта булкаас сылгы диэн этэрин иһиттэххэ, мин олоҕум устата сиэнчэрдэри эрэ көрөн кэлбиппин, дьиҥнээх саха атын көрө илик буолуохпун сөп. Онон ити Киин тутулуннаҕына, куорат биир туристыыр сирин, куорат олохтоохторо, ыалдьыттара норуоппут сылгы иитэр төрүт дьарыгын чугастык билэр кыахтаныахтара.
– Куоракка ааспыт түөрт сыл устата арыгылааһыны утары охсуһуу туох түмүктээҕий?
– Арыгы иһиитин утары куорат билигин ыытар үлэтэ хас да хабааннаах. Бастакы үлэ дьиэ кэргэҥҥэ барыахтаах. Арыгыны киһи олох иһиэ суохтаах. Мин махтанарым, дьолум диэн, төрөппүттэрим, дьонум арыгыны испэттэр. Арыгыны төрүт утарабын, тус санаам – арыгыны киһи иһиэ суохтаах. Арыгы – мин аҕай дэммит, хайа да күүстээх киһини киһини тобуктатар, тиһэҕэр диэри сиэн суох оҥорор кыахтаах дьаат. Арыгы, мин көрөрбүнэн, саха омукка киэҥник анньан сүүстэн тахса сыллааҕыта киирбитэ. Ити кэм устата арыгыттан төһөлөөх элбэх киһини суорума суолламмытын биһиги чинчийэн көрө иликпит. Хайа да сэриитээҕэр улахан охсуулаах. Бырааһынньыгы арыгы иһэн буортулуо суохтаахпыт. Мээрийэ бырааһынньыктарыгар остуолга арыгыны ууралларын утарабын. “Тугу гынаары дьону арыгылатаҕыт, наадата суох” диибин. Сүрүн бэлиитикэбит саха омук арыгыны иһиэ суохтаах диэн буолуохтаах.
– Сүүстэн тахса сыллааҕыта Чурапчы кинээстэрэ, арыгы иһэри утаран, андаҕар биэрбиттэр этэ.
– Мин ол саҕана олорбутум буоллар, ити хамсааһыҥҥа бастакынан кыттыам этэ. Билигин да арыгыны утары бастакынан баттыыбын. Билигин мин көлүөнэм бары илии тутуһан баран, “50 сыл арыгыта суох олоруоҕуҥ” диэн андаҕар ылыннахпытына, туохпут да туллан түһүө суоҕа. Төһөлөөх элбэх оҕо төрүөҕэй, төһөлөөх элбэх киһи хаайыыга барыа суоҕай? Төһөлөөх элбэх олох арыгыттан быстыа суоҕай? Арыгыттан аккаастаныы үчүгэйи эрэ аҕалыа. Ол санаабын тута сылдьан, куорат баһылыга буолуохпуттан, бэйэм көрөрбүнэн, куоракка күүстээх үлэни ыыттым. Дьон туох баҕарар диэн сөп эрээри, арыгыны утары күн аайы киирсэбин. Арыгыны көмүскээн, элбэх киһи миигин утары үлэлиир, ону билэбин. Сорох госсулууспалаахтан саҕалаан алко-биисинэскэ интэриэстээх киһи элбэх. Онтон куттаммаппын, бэйэм “саха омук арыгы иһиэ суохтаах” диэн санаабын өрө тутабын. 2021 с. мээр буолаат да, куорат дьокутааттарыгар “алкомаркеттар, сымыйа кафелар” ыйаахтарын көтүртэрэри туруорсубутум. Ол ыйааҕынан оҕо эбийиэктэриттэн арыгы, пиибэ атыылыыр маҕаһыын 100 миэтэрэ тэйиччи буолуохтаах диэн ыйыллара. Сөп курдук эрээри, утарынан, көнөтүнэн мээрэйдээн буолбакка, киһи сылдьар суолунан ааҕыллар гынан, сокуону тумнар киитэрэй албаһы укпуттар. Холобурга, 203-с түөлбэ Ларионов уулуссатыгар оҕо уһуйаанын утары суол нөҥүө отучча миэтэрэ сиргэ “Пиворуб” турара. Урбаан министиэристибэтэ “Пиворубка” оҕо эбийиэгиттэн 100 м тахса ыраах диэн лиссиэнсийэ биэрбит. Уһуйаантан уулуссанан хааман, суол туорааһынынан эргийэн кэллэххэ, отучча миэтэрэлээх сирбит 100-тэн тахса миэтэрэ уһаан, арыгы атыыланара “сөптөөх” буолан тахсар. Мин ити “киитэрэһи” дакаастаан уларыттарарга, “тоҕус сору көрбүтүм”. Борокуратуура, урбаан координационнай сэбиэтэ, ресторатордар сойуустара уо.д.а. бары миигин утаран, хаһыытыы-хаһыытыы “итинник оҥорбоккун, биисинэһи өлөрөҕүн” дииллэр. Оттон мин биисинэс харчыланарын туһунан буолбакка, норуоппун арыгыттан быыһыыр туһунан толкуйдуубун. Тиһэҕэр киирсии түмүгэр арыгы атыылыыр туочука көнөтүк кээмэйдээтэххэ, оҕо тэрилтэлэриттэн – 200 м, оскуолаттан 300 м радиустаах сиргэ тэйиччи буолуохтаах диэн ыйаах ылылынна. Социальнай эбийиэктэргэ эмиэ чугаһыа суохтаахтар. Оҕо тэрилтэлэриттэн арыгы атыылыыр маҕаһыыннары тэйитии түмүгэр бүгүн куорат киинигэр арыгы атыылыырга лиссиэнсийэни сатаан ылбаккын. Ол иһин Дьокуускайга арыгы атыылыыр федеральнай “Белое и красное” эҥин курдук бөдөҥ ситимнэр кыайан киирбэккэ сылдьаллар. Олохтоох арыгы атыылааччылар хааллылар, балар да сотору, урут ылбыт лиссиэнсийэлэрэ бүттэҕинэ, суох буолуохтара. Инньэ гынан, мин көрөрбүнэн, 2030 с. диэки куоракка арыгы атыылыыр туочука күүскэ аҕыйыаҕа. 2021 сылтан 65 арыгы атыылыыр эбийиэк сабылынна. Ону таһынан Ил Түмэн дьокутааттарын кытта үлэлиибин. Урут пиибэ кутар сымыйа кафелар гараастар быыстарыгар тураллара. Икки кыра остуолу туруоран баран, күннэри-түүннэри атыылыыллара. Ону утаран, СӨ сокуонугар арыгыны атыылыыр саала кээмэйин улаатыннардыбыт. Ил Түмэҥҥэ тиийэн быһааран, киирсии да баара, ол эрээри өйөөтүлэр, сокуон ылыллыбытыгар дьокутаатарга махтанабын. Онон гараастарга пиибэ атыылааччылар сабылыннылар.
Быйыл кулун тутар 1 күнүттэн элбэх кыбартыыралаах дьиэлэртэн 50 миэтэрэ иһигэр арыгы атыыламмат диэн сокуон киирдэ. Сокуон туолуутун хонтуруоллааччы – СӨ Урбаан министиэристибэтэ. Хомойуох иһин, онно үлэлиир икки эрэ киһилээхтэр. Ол иһин “лиссиэнсийэни хонтуруоллуур боломуочуйаны куоракка биэриҥ, туолуутун хааччыйыам, куорат иһигэр бэрээдэк олохтуом” диэн сокуону уларытар көҕүлээһин киллэрээри гынабын. Миигин арыгы атыыланарыгар интэриэстээх дьон абааһы көрөллөр, онтон куттаммаппын. Сүрүнэ, арыгыны утары охсуһуубут түмүгэ үчүгэй. Дьокуускайга 4 сыл устата дьон арыгы иһэрэ 11% кыччаата. 2021 с. биир киһиэхэ 6,4 л арыгы тиксэр буоллаҕына, билигин 5, 7 л диэри түстэ. Бу 11% түспүтүн түмүгэр, арыгы иһэн баран буруйу оҥоруу 22% аҕыйаата.
– Евгений Николаевич, чунуобунньук буолбакка, куорат олохтооҕун быһыытынан көрөн, ситиһиилэрбитин, саҥаны киллэриини, уустук кыһалҕалары боростуой дьоҥҥо өйдөнүмтүө гына кэпсээбиккэр, быһаарбыккар махтанабын. Оттон арыгыны утары охсуһуугар норуоппут улахан өйөбүл буоларыгар саарбахтаабаппыт.
Владимир Степанов.
