Татьяна Жиркова – аан дойду кылаастаах успуорт маастара, 100 килэмиэтиргэ сүүрүүгэ аан дойду 2 төгүллээх чөмпүйүөнэ. Кини билигин тириэньэринэн үлэлиир. Биир бастыҥ иитиллээччитэ – бары бэркэ билэр сүүрүкпүт Сардаана Трофимова. Онон кэпсэтиибит барыбытын долгутар ыйытыыттан саҕаланна.
– Татьяна Юрьевна, Арассыыйа чэпчэки атлетикатыгар ыарахан кэм бүрүүкээн турар. Дойду федерацията аан дойду федерациятын (IAAF) састаабыттан чилиэн быһыытынан таһаарыллыаҕыттан – Арассыыйа бэрт аҕыйах спортсмена аан дойду түһүлгэтигэр кыттарын көҥүллүүллэр. Аҕыйах хонуктааҕыта IAAF Арассыыйа 41 спортсмена быйылгы аан дойду түһүлгэлэригэр кыттарын көҥүллээбитэ. Хомойуох иһин, ол испииһэккэ Сардаана Трофимова суох.
– Бары ирдэбилинэн суруллубут, туһааннаах инстанцияларга бигэргэммит сайаапкабыт барбыта. “Сайаапкаҕыт ыытылынна”, – диэн бигэргэтэр суругу туппуппут.
Ити 41 спортсмен өссө былырыын аан дойду түһүлгэлэригэр кыттарга көҥүл ылбыт дьон. Кинилэр сайаапкаларын быйыл уһатан эрэ биэрдэхтэрэ дии. Саҥа сайаапкалар өссө көрүллэ иликтэр.
– Сардаана Трофимова испииһэккэ суоҕун көрөн баран санаата олус түспүтүн, эйигин кытта кэпсэтэн эрэ баран уоскуйбутун туһунан социальнай ситимнэргэ суруйбута.
– Хайдах долгуйуо суоҕай? Сайаапкабыт туһааннаах сиригэр ыытыллыбыта, билигин кэтэһэбит эрэ.
– WADA (аан дойдутааҕы допины утары ааҕыныстыба) эписиэрдэрэ спортсмеҥҥа хаһан баҕарар тиийэн кэлиэхтэрин сөп эбит дии. Соторутааҕыта Сардаанаҕа Казахстантан тиийэн кэлбиттэр этэ.
– Допинг-эписиэрдэр аан дойду ханнык баҕарар туочукатыгар бааллар. Ол иһин, кырдьык, хаһан баҕарар тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Биһиги РУСАДАбыт (Арассыыйа допины утары ааҕыныстыбата) бакаа үлэлээбэт. Кини эмиэ бэрэбиэркэлиир боломуочуйалаах этэ. Билигин РУСАДА дьылҕата биллибэккэ турар, ол иһин WADA допинг-эписиэрдэрэ кэлэн бэрэбиэркэлииллэр.
– “Адамс” диэн хонтуруоллуур систиэмэ баарын билэбин.
– “Адамс” испииһэгэр баар буоллаххына – күн аайы ханна хоноргун, ханна баар буоларгын суруйан ыытаҕын. Холобур: “Сарсын маннык аадырыска баар дьиэҕэ хонобун, онтон бу олорор сирбэр төннөбүн”, – эҥин диэн. Тоҕо диэтэххэ WADA эписиэрдэрэ хаһан баҕарар бэрэбиэркэлии кэлиэхтэрин сөп.
– Татьяна Юрьевна, марафонец үс-түөрт ый, успуорт тиэрмининэн эттэххэ “үлэ сабардамын” оҥоруохтаах, онтон ый кэриҥэ бириэмэҕэ үлэлиэхтээх, өссө биир ый күрэхтэһии эрэсиимигэр киириэхтээх диэн дии?
– Марафонец хас да циклынан дьарыктанар. Холобур, макроцикл, микроцикл диэн бааллар. Сардаана сылга иккитэ марафон күрэхтэһиитигэр кыттар. Ити күрэхтэһиилэргэ анаан-минээн былааннаах үлэ барар.
– Биир күрэхтэһии -- Арассыыйа чөмпүйэнээтэ, иккиһэ аан дойдутааҕы турнир буолар дии?
– Урукку өттүгэр омук сиригэр тахсан аан дойдутааҕы турнирга кыттарбыт. Бүтэһигин 2015 сыллаахха кыттан турабыт, ол кэнниттэн кытта иликпит. Сардаана билигин, ити эппитиҥ курдук, “үлэ сабардамын” оҥоро сылдьар.
– Марафон ыарахан көрүҥ буоларын бары билэбит. Спортсмен ыарахаттары эрдээхтик тулуйарыгар туох сүбэни-аманы биэрэҕиний?
– Уһун дистанцияны сүүрэр дьон таһыма араас. Сорохтор профессионаллар, идэтийэн туран марафонунан дьарыктаналлар. Оттон сорохтор үлэ кэнниттэн, иллэҥ кэмнэригэр сүүрэллэр. Онон таһымнарыттан көрөн, марафонецтар бэйэлэригэр араас сыалы-соругу туруораллар. Сорох бириэмэтин тупсарарга дьулуһуо, сорох “дистанцияны хайаан да тилэри сүүрүөхтээхпин” диэ.
Оттон профессионал систиэмэлээхтик, былааннаахтык дьарыктанар, доруобуйатын кэтээн көрөр, туох да эчэйиини ылбат туһугар кыһаллар, араас хабааннаах процедуралары ааһар, күрэхтэһиигэ чопчу бириэмэни көрдөрөргө дьулуһар.
– Күрэхтэһии кэмигэр тириэньэр иитиллээччитин бириэмэтин, торумнаммыт былаан туоларын, сүүрэр тэтимин эбэрин эбэтэр намыратарын хонтуруоллуур буоллаҕа?
– Чэпчэки атлетика тириэньэрин үлэтэ биллэ чэпчээтэ диэххэ сөп. Уон сыл анараа өттүгэр чыҥха атын хартыына буолара. Билигин наһаа үчүгэй чаһылар кэллилэр. Ол чаһы спортсмеҥҥа тэтимин, хас килэмиэтири сүүрбүтүн, бэл хорук тымыра тэбиитин көрдөрө иһэр. Онон үлэбит хаачыстыба өттүнэн тубуста. Тириэньэр сүүрүү таактыкатын, былаанын торумнуур, спортсмеҥҥа ыйыы-кэрдии биэрэр.
– Марафон дистанциятын сүүрэргэ хайаан да наадалаах үс хаачыстыбаны ааттаа эрэ.
– Бастатан туран, марафонец туруу үлэһит диэххэ сөп. Марафон -- ыарахан көрүҥ, онон күннэтэ дьарыктаныахха, торумнаммыт былааны толоруохха наада. Уонна, оттон, үчүгэй дааннай хайаан да наада. Спортсмен чопчу сыаллаах-соруктаах буолуохтаах. Спортсмен тириэньэрэ этэрин истэр, сорудаҕын толорор, киниэхэ эрэнэр, итэҕэйэр буоллаҕына – үлэтэ таһаарыылаах буолар. Быһаччы эттэххэ: биир сыаллаах-соруктаах тандем баар буолуохтаах.
– Наталья Леонтьева: “Сезон саҕаланыытыгар соҕуруу соҕотоҕун барабын уонна ый курдук кэмҥэ эппин-сииммин сыыйа улахан ноҕуруускаларга үөрэтэбин. Онтон улахан ноҕуруускалаах дьарыктар саҕаланнахтарына – тус тириэнньэриҥ баара ордук”, – диэбитэ.
– Спортсмен, холобур, үс нэдиэлэ күүскэ, онтон биир нэдиэлэ тарда соҕус дьарыктанар. Итини нууччалыы “разгрузка” диибит. Мин цикл ортотугар, туһааннаах бириэмэни көрдөрөргө анаммыт тэтимнээх дьарык саҕаланыытыгар тиийэбин.
– Татьяна Юрьевна, дьарыктыыр бөлөххөр спортсменнары хайдах сүүмэрдиигиний?
– Ити ыйытыыга хоруйбуттан, баҕар, соһуйуоҥ. Мин, бастатан туран, спортсмен киһи быһыытынан хаачыстыбатын көрөбүн. Биир сыаллаах-соруктаах тандем буолуохпутун сөп дуу, суох дуу? Мин сорудахпын, ыйыыбын-кэрдиибин толорон иһиэ дуу, суох дуу? Успуорка, сүүрүүгэ төһө бэриниилээҕий?
Уһун дистанцияҕа сүүрэр дьон тулуурдаах буолуохтаахтар. Улахан ноҕуруускалары тулуйарга өй-санаа күүһэ улахан оруоллаах. Мин бөлөхпөр дьарыктанар иитиллээччилэрим спортсмен да быһыытынан, киһи да быһыытынан үчүгэй дьон. Иитии үлэтин инники күөҥҥэ тутабын. Туохха барытыгар сыһыаннара, тутта-хапта сылдьыылара сиэрдээх, киһилии буолуохтаах. Ити хаачыстыбалар дьарыкка эмиэ көмөлөһөллөр. Туох баар өйүҥ-санааҥ, күүһүҥ-күдэҕиҥ туруоруммут сыалгын ситиһэргэр туһуланыахтаах.
– Иитиллээччиҥ биир күнүн, баһаалыста, ойуулаа эрэ.
– Уһун дистанцияҕа сүүрэр спортсмен дьарыга да сылаалаах, сындалҕаннаах буолар. Ол иһин барыларын биир халыыбынан дьарыктыы сатаабаппын, хас биирдии иитиллээччим эрэсиимигэр, эрчиллиитин хаамыытыгар сөп түбэһэ сатыыбын. Ким эрэ өрөбүл сарсыарда кэлэн тэтимнээхтик дьарыктанабын диэтэҕинэ – хайаан да кэлэбин. Спортсмен -- робот буолбатах. “Наһаа сылайбыппын, өрөбүлгэ уубун хана утуйуом этэ”, – диэтэҕинэ, көҥүллүүбүн.
– “Бүгүн хайдах эрэ нукаай курдукпун, сэниэм суох, онон кыратык дьарыктаныахха”, – диэтэхтэринэ?
– Сөбүлэһэбин, сынньана түһэрин көҥүллүүбүн. “Эһиги профессионалларгыт, ис туруккутун бэйэҕит эрэ үчүгэйдик билэҕит, онон мэлдьи хонтуруоллана сылдьыҥ”, – диибин. Доруобуйаларын туругуттан көрөн дьарык былаана да уларыйыан сөп. Ол гынан баран мин дьарыкпар былаан соччо уларыйааччыта суох.
– Татьяна Юрьевна, тириэньэр үлэтигэр туох саамай ыарахан баарый? Киһи саамай үөрэрэ, астынара тугуй?
– Үөрэнээччилэрим ситиһиилэриттэн, үрдүк көрдөрүүлэриттэн үөрэбин. Сыал-сорук туолбутуттан, үлэбит үтүө түмүктээх буолбутуттан үөрэр буоллахпыт. Ханнык баҕарар идэҕэ ыарахаттар бааллар. Хас биирдии иитиллээччигин өйдүөххүн, кинини кытта уопсай тылы булуоххун наада. Дьарык былаана чопчу киһиэхэ анаан, элбэх бытархай түгэннэри учуоттаан оҥоһуллар. Ити чэпчэкитэ суох дьыала.
– Эн аан дойду кылаастаах успуорт маастараҕын, 100 килэмиэтиргэ сүүрүүгэ Европа уонна аан дойду чөмпүйүөнэҕин. Өр сылларга үрдүк таһымҥа сүүрбүт үөрүйэҕиҥ тириэньэрдииргэр туһалыыр эрэ буоллаҕа дии.
– Оннук, итини таһынан мин медицинскэй үөрэхтээхпин. Уонча сыл “Суһал көмө” биэлсэринэн үлэлээбитим. Онон икки идэни тэҥҥэ илдьэ сылдьабын дии саныыбын.
– Саха сиригэр сүүрүүнү элбэх киһи сөбүлүүр. Дьокуускайга баар “Дьулуур” уонна “Эрчим” сүүрүү кулууптарыгар 80 саастарын лаппа ааспыт кырдьаҕастар кытта сүүрэллэр. Онон түмүккэ сүүрүүнү таптааччыларга тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Миигиттэн наһаа элбэх киһи (сүүрүүгэ идэтийэр спортсменнар буолбатах) дьарыктыырбар, сүбэлиирбэр көрдөһөр. Ону быһа гыммакка быйылгыттан дьарыктаан эрэбин. Кинилэри кытта үлэлиир, идэтийбит спортсменнары дьарыктыырдааҕар, быдан сылаалаах, бириэмэ бөҕөнү барыыгын. Хас биирдии киһи доруобуйатын туруга, этин-сиинин да олоруута араас. Ол иһин хас биирдиилэригэр тус-туспа быһаарыахха, сүбэлиэххэ-амалыахха наада.
– Татьяна Юрьевна, кэпсээниҥ иһин махтал! Эйиэхэ уонна иитиллээччилэргэр ситиһиини, кыайыыны-хотууну баҕарабыт.
Федор РАХЛЕЕВ.
