Кэнники кэмҥэ киһи доруобуйатын туругун, тас көрүҥүн, тугу аһыырын-сиирин көрүнэр, болҕойор буолла. Маныаха анал үөрэхтээх тириэньэр сүбэлиир-амалыыр, кыһалҕалаах дьоҥҥо сөптөөх бырагыраама оҥорон биэрэр исписэлиис да элбээтэ. Олортон биирдэстэрэ фитнес, бодибилдинг уонна чэбдигирдэр физкультура тириэньэрэ Мария Тастыгина буолар. Бу соторутааҕыта алтыа буолан Владивосток куоракка бодибилдинг күрэхтэһиитигэр ситиһиилээхтик кыттан кэллилэр.
Дьаныардаах дьарык, сөптөөх аһылыгы тутуһуу, күрэхтэһиигэ бэлэмнэнии уонна бодибилдинг көрүҥэр хайдах кэлбитин туһунан Мария бу курдук кэпсиир:
– Мин сыттыгым анныгар сакалаат укта сытан түүннэри сиир, 110 киилэни лигиччи үктүүр буола сылдьыбытым. Билигин күлэ саныыбын эрээри, оччолорго дьиэҕэ икки оҕолоох олорон бэйэбин аһынан бөҕө, тура-тура ас астаа да астаа; халадыынньык аана тохтоло суох арыллар, сабыллар этэ. Биир хостоох дьиэҕэ туох улаханы хаампытыҥ, хамсаммытыҥ баар үһү. Чэ, уопсайынан, аһара аһааммын, нэстийэммин, бэйэбин оннук турукка тириэртэҕим дии. Мин спортсмен буолар санаам отой суоҕа ээ, оскуоланы биирдэ да физкультура уруогар сылдьыбакка бүтэрбитим, сарсыарда баран иһэн, стадиоҥҥа сүүрэ сылдьар дьону сүөргүлүү көрөөччүбүн, манна үөрэнэ киирэн да баран, хайдах эмэ гынан физкультуралаабатах эрэ киһи диэн санаалаах буоларым. Успуортан олох ыраахпын дии сананар, оччо таласпат да этим. Онтон, дьэ, балҕаччы уойан баран, мин да буоллар, син санааҕа ыллардым. Уонна, бастатан туран, бэйэбэр дакаастаары, бэйэбин кыайаары, улахан эттээх-сииннээх кыргыттар сыанаҕа тахсан, төрөөбөтөх кыргыттары кытта тэҥҥэ туруохпутун, эппитин-сииммитин урукку чөлүгэр түһэриэхпитин сөп диэн толкуйга кэлбитим.
2016 сыллаахха бэйэбэр бэйэм ыҥырыы оҥорон, сыалланан-соруктанан, дьаныардаахтык дьарыктанан, сыанаҕа таҕыстым. Онтум олус көҕүтүүлээх, ылларыылаах эбит ээ. Бэйэбин туораттан көрүнэн баран сөбүлээтим, өссө тупсаҕай буолуохпун баҕардым. Күрэхтэһиим кэнниттэн үгүс киһи суруйда, хайдах ырарга сүбэлииргэ, дьарыктыырга көрдөстө. Арааһынай ис хоһоонноох суруктары ааҕан баран, кыргыттарга хайдах эмэ гынан көмөлөспүт киһи диэн санаа кэлбитэ. Ол саҕана балыыһаҕа нейрохирургияҕа үлэлиибин. Кэллиэгэлэрбэр кэпсиибин, дьонум хайдах ырбыппын, туох суолу ааспыппын билэр буоланнар, баҕа санаабын толорорбор сүбэлээтилэр. Онон кинилэр тылларын ылынаммын, анаан-минээн үөрэнэ бардым. Санкт-Петербурга Бен Уайдер аатынан колледжка 2,5 ый сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри тохтоло суох үөрэммитим. Эмчит буоламмын, киһи этин-сиинин, уҥуоҕун, быччыҥнарын оҥоһуутун билэбин, бастакы көмөнү оҥорору, киһи туругун быһаарары сатыыбын, диагноһы ааҕан өйдүүбүн, онон үөрэнэргэ чэпчэки этэ. Этэҥҥэ дьупулуом ылан, саҥа билиибин олоххо киллэрэн барбытым. Аны бастаан икки сиринэн үлэлии сатаабытым. Хонуктаах үлэҕэ сылдьабын, быыһыгар дьону дьарыктыыбын. Ыарыһах дьон, биллэн турар, киһи эниэргийэтин наһаа ылаллар. Сыралаах, илистиилээх да буолан, икки үлэни кыайбатым. Онон сыл курдук буолан баран, тириэньэр идэтин талбытым. Балыыһаҕа үлэбин олус сөбүлүүр этим, билигин да ахтабын.
Дьэ, ити курдук тириэньэр үлэтигэр оройбунан түстүм. Дьарыктыырым быыһыгар сыанаҕа тахсыахпын олус баҕарабын. Сыал туруорунан, Дьокуускай куорат күрэхтэһиитигэр иккиспин кытынным. 38-тарыттан үөһээ саастаах маастардарга “Фитнес-бикини” 2-с миэстэ буолан, харыс үрдээн, бэйэбиттэн астынан, аны ханна эрэ атын сиргэ холонон көрөр баҕа кэллэ. Хор, киһи ол курдук сөп буолбакка, саҥаттан саҥа кирбиигэ дьулуһан барар эбит. Күрэхтэһиим кэнниттэн эмиэ сурук бөҕөнү туттум. Онон сиэттэрэн, дьон санаатыттан кынаттанан, аны тириэньэр быһыытынан кими эмэ дьарыктыахпын баҕардым. Айылҕаттан тып-тап оҥоһуулаах, биһиги көрүҥмүтүгэр барсар быһыылаах-таһаалаах кыргыттары көрдөөн бардым. Бодибилдиҥҥа быччыҥ олоруута, илии-атах, сис уһуна, тобук уҥуоҕа, синньигэс биил – барыта учуоттанар. Биһиги сахалыы эттээх-сииннээх, уҥуохтаах, буоламмыт, нууччаларга тас көстүүбүтүнэн баһыйтарабыт. Хайдах да дьарыктан, хачайдан, быччыҥ олоруута, бөтөҕө тутула, илии, сарын көстүүтэ баҕарбытыҥ курдук бар быччыҥ буолбат. Биһиги оҥоһуубут арыый атын буоллаҕа.
Кыргыттары ол курдук харахпынан үөрэтэ сылдьан, аймах кыыспар – Лариса Тастыгинаҕа иҥинним. Биһиги биир аймахха кийииттэрбит. Арай дьарыктаатахха, быһыытынан-таһаатынан барсыах курдук. Сыл иһинэн тылбар киллэрэммин, бэйэтэ да баҕата кэлэн, эрчиллэн бардыбыт. Дьиҥэ, Уһук Илин күрэхтэһиитэ манна буолуохтаах этэ ээ, ону хоруона хамсыгынан сибээстээн, атын куоракка көһөрбүттэрэ. Биһиги бастаан утаа Тываҕа кыттан, Лариса бэйэтин көрүҥэр муҥутуур кыайыылаах аатын ылла, мин маастардарбар бастаатым. Онон аны “ростовойга” тахсар чиэстэнэн, иккис буоллум. Ол кэннэ, дьэ, эр санаа ылынан, Красноярскайга Siberian Power Show таһымнаах улахан сыанаҕа Ларисам 3-с миэстэ буолан, ытыахпытыгар диэри үөрэн, мэтээл бөҕөнү хомуйсан, хайдах да буолуохпутун билбэккэ дойдубутугар кынаттанан кэлбиппит. Салгыы Санкт-Петербурга өссө биир киэҥ далааһыннаах күрэхтэһиигэ бара сылдьыбыппыт. Хоруона кэннэ бастакы улахан тэрээһин буолан, киһи киһини билсибэт алдьархайа, сыанаҕа биир тахсыыга 30-40-нуу буолан аалсаҕын. Таһымнаах күрэхтэһиигэ бастакыбытын кыттабыт диэтэххэ, Лариса – топ-15, мин 20 иһигэр киирбиппит.
Бу ааспыт нэдиэлэҕэ Владивостокка Уһук Илин көрүүтүгэр алтыа буолан кыттан кэллибит. Саамай үөрэрим уонна киэн туттарым диэн – үөрэнээччим Айталина Яковлева “фит-модель” бөлөххө аан бастаан кыттаат, иккис буолла. 9 ыйдаах утумнаах дьарыкпыт таах хаалбакка, үтүө түмүктэннэ. Ону тэҥэ Екатерина Кучковская – 3-с, юниордарга Ксения Смогайлова 2-с миэстэҕэ тигистилэр.
Аны саас манна күрэхтэһии буолуохтаах, онно 7 кыыһы бэлэмнии сылдьабын. Олортон хаһа тиийэрин көрүөхпүт. Биһиги көрүҥмүт дьарыктанарга да, үп-харчы да өттүнэн ыарахан. Биир былаачыйаҥ – 40-тан тахса тыһыынча, купальнигыҥ 30 тыһыынча буолар. Аны түүппүлэҥ, сирэй-харах, баттах оҥостуута, онно эбии битэмииннэри, анаалыстары, саалаҕа абаньымыаны, тириэньэр үлэтин ааҕан кэбис. 5 мүнүүтэ сыанаҕа тахсаары аҕыйаҕа суох сыра-сылба, харчы барар. Кыттыан баҕалаах элбэх, ону мин барсар-барсыбат диэн кими да араарбаппын, баҕа санаа туолуохтаах диэнинэн салайтарабын. Онтон бэйэлэрин туораттан көрөн, салгыы кытталларын-суоҕун быһаарыахтара дии саныыбын. Уонна киһи баҕалаах, сыаллаах буоллаҕына туруга да уларыйар, хараҕа уоттанар, баҕа санаанан кынаттанан сылдьар буолар.
Мин дьарыктыам иннинэ кыргыттары хайаан да уопсай туруктарын, ханнык битэмииннэрэ, элэмиэннэрэ тиийбэтин быһаарар анаалыска ыытабын. Ол түмүгүнэн дьарык барыла оҥоһуллар. Биһиги үксүн анемиялаах буолабыт, белокпут иҥмэт, хамсаммаппыт, ууну испэппит, сыыһа аһыыбыт. Эт-сиин иҥэриммити барытын хаһаанан, аһаабыккын сыаҕа кубулутан иһэр. Бэйэтин киэнин син биир ылар буоллаҕа, онон күүстээх дьарыкка киирдэххэ, бөҕөргүөхтээҕэр энчириэххин сөп. Эт-сиин ис тутула сыыһа үлэлиир буоллаҕына, төһөлөөх да 100 киилэлээх тимири хачайдаа, быччыҥ эбиллиэ суоҕа. Миэхэ да аптаах палочка суох, ис туруга мөлтөх киһиэхэ хайдах да көмөлөспөппүн. “Эрэстэрээҥҥэ биир олорууга 4-5 тыһыынчаны ороскуоттуох кэриэтин доруобуйаҕыт туһугар ол харчыны ыытыҥ” диибин, саас-сааһынан быһааран, көрдөрөн биэрдэххэ, кыргыттар бэйэлэрэ да санаалара уларыйар.
Хас биирдии киһиэхэ калорий, белок, сыа, углевод (КБЖУ) нуормата баар. Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ анал сыһыарыы элбэх, онон бэрт боростуойдук суоттанар, учуоттанар. Эн, баҕар, сакалаат да, килиэп да сиэ, сүрүнэ диэн, күннээҕи нуормаҕын ылыахтааххын. Сорохтор дийиэтэ дии-дии, 18 чаас кэннэ аһаабаттар, килиэп сиэбэттэр, аҥаардас ууга-хаарга, гречка хааһыга олороллор. Ол – сыыһа өйдөбүл. Хаһан аһыыргыттан, тугу сииргиттэн тутулуга суох. Итиннэ баара-суоҕа олоҕуҥ тэтиминэн көрөн, күннээҕи нуормаҕын тутуһуохтааххын, онон бүтэр. Миэхэ кэлбит кыргыттартан тус кээмэйдэрин ирдиибин, хас нэдиэлэ ахсын көрдөрүүлэрин отчуоттууллар. Онон көрөн, ситэрэн-хоторон биэрэбин. Үөрэнээччилэрим миэхэ оҕолорум кэриэтэ буолаллар, “бүгүн тугу аһаата-сиэтэ, хайдах туруктаммыта буолла” диэн ол санаатыгар сылдьабын. Эрэсиими тутуһан сырыттахха, киһи сэргэх, настарыанньалаах буолар, утуйарыҥ, тахсан киирэриҥ да тупсар, сирэйиҥ-хараҕыҥ сырдыыр, этин-хаанын чэбдигирэн барар, эт-сиин наадата суоҕуттан босхолонор.
Миэхэ үксүн ырыахтарын баҕаран кэлэллэр. Биһиги бэйэбит бэйэбитин албыннанабыт, мин бастаан эмиэ оннук этим. Билигин утары көрөн олорон, “бүгүҥҥү туруккар эн бэйэҥ кэлбиккин, бэйэҥ буруйдааххын” диэн аһаҕастык этэбин, ону сөбүлээбэт дьон бааллар. Киһи билинэ үөрэниэхтээх. Холобур, биир бэйэм 110 киилэбэр махтанабын, онтон атын бүгүҥҥү Мария Тастыгина суох буолуо эбит. Кэлбит кыргыттары кими да үүрбэппин, “холонон көр” диибин. Анаалыстарын туттарбыттарын кэннэ уопсай туруктарын көрөн, бырагыраама оҥоһуллар. Бастаан чэпчэки эрчиллииттэн саҕалыыбыт, иҥиирбитин, сүһүөхтэрбитин бөҕөргөтөбүт, онтон биирдэ иккис бырагыраамаҕа киирэбит. КБЖУ-ларын ааҕан-суоттаан көрөн, эрэсиимнэрин тутустулар да, бастакы түмүктэрэ биир нэдиэлэнэн көстөн бараллар. Онтон ханна эрэ элбэтэн, ханна эрэ аҕыйатан, ис турук уопсай хартыынатын тириэньэр көрүөхтээх. Ити тохтоло суох бара турар бырассыас. Устунан этиҥ-сииниҥ кытаатан, быччыҥнарыҥ үлэлээн, илииҥ-атаҕыҥ сайдан барар, доруобуйаҥ биллэ тупсар, дьэ, оччоҕо ис күүрээн (азарт) кэлэр. Төһөнөн хамсанабыт, иҥиирбитин уунаҥнатабыт, сүһүөхтэрбитин эрчийэбит да, соччонон кырдьар сааспытыгар чэпчэкитик сылдьыахпыт.
Биһиэхэ бодибилдинг сайда турар, баҕалаах киһи элбэҕэ үөрдэр, көрдөрүүбүт тупсан иһэр. Билигин өссө сомоҕолоһон, үлэлээн-хамнаан биэриэхпитин наада. Мин судьуйа быһыытынан үлэлиэхпин баҕарабын, ол санаабын ситэр баҕалаахпын.
Айаана Ларионова.
