Сахаларга тустуу оскуолатын аан дойдуга, Олимп чыпчаалыгар таһаарбыт ааттаах-суоллаах дьонноох дьоллоох дьоммут. Кыра норуоттан көҥүл тустуу суолун тэлэн, күн бүгүн киэн тутта ааттыыр бөҕөстөрбүтүттэн биирдэстэринэн аан дойду чөмпүйүөнэ, Белоруссия успуордун үтүөлээх маастара Герман Контоев буолар. Сэтинньи 28 күнүгэр үйэ аҥаардаах үбүлүөйдээх сааһын бэлиэтээтэ. Аны Софияҕа быраата Александры кытта аан дойду бастакы, үһүс үктэллэригэр тахсан, саха норуотун үөрдэн, өрөгөйдөөх кыайыыны аҕалбыттара лоп курдук 20 сыллара буолла. Бүгүҥҥү таһаарыыбытыгар Герман Степанович олоҕор саамай өйдөнөн хаалбыт түгэннэрин саныыр.
Оҕо саас
Мин оҕо сааспар саамай өйдөөн хаалбыт түгэммиттэн биирдэстэрэ: 6-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, аҕам, ол саҕана Бэрдьигэстээх успуордун бэрэссэдээтэлэ Анатолий Габышевтан, сабыс-саҥа тирии борцовка ылан аҕалбыта. Оччолорго таҥас-сап мөлтөх, дэписсиит кэмэ буоллаҕа, онон үөрүүбүттэн борцовкабын кытта хоонньоһон утуйан турабын. Эрчиллиигэ киирэргэ чешкаттан атын атах таҥаһа суох. Мин оччолорго тустуунан номнуо дьарыктана сылдьар этим, бастакы тириэньэрим – аҕам. Аны куораттан “Олимпка айан” диэн кинигэни булан аҕалбыта, ол кинигэни, этэргэ дылы, лиистэрэ тэстиэхтэригэр диэри хаста да аахпытым. Оҕо сылдьан өйдөнөн хаалбыт кыайыым, арааһа, Намҥа буолуо. Өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитэ тэриллибитэ, мин 28 кг кыайаммын, өҥнөөх кыраамата туппутум. 1985 с. 7-с кылааска үөрэнэрбэр аҕабын кытта “Спартак” стадиоҥҥа Сойуус чөмпүйэнээтигэр сылдьыбыппыт. Онно саха тустууктарын чугастан көрбүтүм: Василий Гоголевы, Роман Цыпандины, Руслан Попову. Кинилэр курдук сылбырҕатык тустар буолуохпун баҕарбытым. Онтон кэлэр сылыгар Майаҕа успуорт оскуолаҕа Василий Петрович Уваровка дьарыктана барбытым эрээри, кини иитиллээччитэ Владимир Яковлев 1985 с. Сойууска иккис буолан, куоракка ананан киирбит этэ, онон Николай Петровка, Петр Неустроевка икки сыл дьарыктаммытым. Артур Федоров, Алексей Варламов, Николай Старостин, Александр Федоров, Александр Кузьмин, Афанасий Павлов буолан бииргэ эрчиллибиппит, интэринээккэ эйэ дэмнээхтик олорбуппут. Ол кэмнэрбин наһаа үчүгэйдик саныыбын. Сэбиэдиссэйбит Мария Игнатьева, баспытааталбыт Софья Егорова этилэр. Уруок ааҕыытыгар, эрэсиими тутуһууга ирдэбил кытаанах этэ. Тустуунан үлүһүйүүм күүстээх уонна бэйэм ис испиттэн интэриэстээх буоламмын, бөҕөстөр ситиһиилэрин суруна сылдьыбытым, кыралаан уруһуйдуур этим.
9-10 кылаастарга таас оскуолаҕа үөрэммитим, учууталбыт Евгения Андросова үөрэхпэр олус өйөөбүтэ, паартаҕа туйгун үөрэхтээх кыыһы кытта олордубута, хаһан да “иккини” туруорбат этэ.
Бастакы кыайыылар
Оскуолабын бүтэрэн баран Василий Уваровка дьэ кэллим. Миигин аҕам бастаан утаа Майаҕа анаан-минээн киниэхэ диэн ыыппыта ээ. Олимпийскай эрэллэри иитэр училищеҕа үс сыл үөрэнним, Арассыыйаҕа иккитэ иккис, биирдэ үһүс, Иван Ярыгин турнирын призёра, хамаанданан аан дойду куубагын үрүҥ көмүс хаһаайына буоллум. Онтон 1995 сыллаахха ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр тириэньэрим «Белоруссия аатыттан кыттыаҥ дуо?» диэн этиитин ылынаммын, көһөн хаалбытым. Василий Петровичка эрчиллиибин салҕаабытым. Бастакы суолталаах ситиһиим 1998 с. Дьобуруопа көбүөрүгэр этэ. Финалга Украинаттан Александр Захаруктуун киирсибитим, ахсааммыт 1:1 этэ, бүтэһик баалы мин ылбытым, онон кыайдым диэн үөрэ турдахпына, утарсааччым илиитин көтөхпүттэрэ. Ол да буоллар мин ити киирсиибин улахан көбүөргэ кыайыым диэн
сыаналыыбын.
Олимпиада
2000 с. Олимпиадаҕа барарга туһааннаах очукуолары хомунуохтааххын. Ол эбэтэр биэс турниртан үһүгэр хайаан да кыттыахтааххын. Мин Минскэйгэ иккис, Германияҕа Лейпцигкэ бастакы уонна Токиоҕа 9-с буолбутум. Турнирдар иккилии нэдиэлэ буола-буола ыытыллар этилэр, сырыы ахсын 9-туу киилэни үүрэммин, бүтэһиккэ олох быстан хаалбытым. Онон ити Японияҕа көрдөрүүм соччото суох этэ, ол да буоллар баалым элбэх буолан, Олимпиадаҕа кыттар быраабы ылбытым. Бэйэм 60 кг тута сылдьар, дийиэтэбин тутуһар, аспын көрүнэр этим. Саҥа дьылга 3 бэрэскиттэн ордугу сиэбэтэҕим, ийэм бэрэскитин. Мокоруон, тиэстэ аһылыктары, туорду ымсыырдаргын да сиэбэккин. Гречка, ириис, эт, балык, оҕуруот аһа, фрукта эрэ сиигин. Киһи сыаллаах-соруктаах буоллаҕына дийиэтэни тутуһар.
Олимпиадаҕа пулькаттан тахсыыга казах Маулен Мамыровы кытта 9 мүнүүтэ илистиилээх тустууга сэниэбин эһэн кэбиспитим. Сүрүн бириэмэҕэ 2:1 хотторбутум, онтон эбии бэриллэр 3 мүнүүтэҕэ 3 баалы ылан, кыайбытым. Финал аҥаарыгар Хенсен диэн американецка накакка эргиттэрэн кэбиспитим. Боруонса иһин грек Карантановы кытта күөн көрсүбүтүм. Кини быдан сибиэһэй тахсыбыта, сэрэбиэйэ да табыллыбыт этэ. Сүрүн хапсыһыыга 4:2 кыайан испитим, 30 сөкүүндэ хаалбытыгар ахсааммыт 4:4 буолбута, онтон 5 сөкүүндэ хаалбытын кэннэ көбүөр таһыгар күрдьэн таһааран, эбии баал сурунан боруонсаны ыллаҕа дии. Мин сүрүн сыыһам диэн, кэтэниигэ баран хаалбытым, мэтээли санаан кэбиспитим. Дьиҥэ, тустуохтаах этим буоллаҕа. Эбиитин сөмөлүөтүнэн көтүү, эрдэтээҕи киирсиибэр сэниэбин эспитим дьайда быһыылаах, илиим-атаҕым барыта күүрэн хаалбыта. Оо, онно санаам хайдах курдук түспүтүн, киһи тылынан эппэт. Илиибэр мэтээли тутан туран ыһыктыы диэн саныырга ыарахан. 5 сөкүүндэ ити курдук олимпийскай дьылҕабын быһаарбыта. Ол кэннэ тустуубун быраҕа сатаабытым, сааһым да ыраатан эрдэҕэ дии, 30-таах этим. Дойдубар кэлэн баран, бултуу барбытым уонна икки нэдиэлэ иһигэр өйүм-санаам тосту уларыйан эргиллибитим. Биирдэ өйдөөбүтүм: саалаҕа сылдьар эбиппин. Онно аҕам этиитэ кынаттаатаҕа буолуо, кини тустуугун быраҕыма, сахалар уһун уйэлээхтэр диэн эппитэ. Уонна өрүү таайбынан киирэр этэ, уоттаах сэриигэ 30 кг ыйааһынын сүтэрбитэ, 101 сааһыгар диэри олорбута, онон аҕыйах сыл туһун диэбитэ.
Аан дойду чөмпүйэнээтэ
Ол кэлэн, кыһыйан-абаран туран аан дойдуга бэлэмнэниибин саҕалаабытым. Сайыҥҥы дьарыкка бэйэбин харыстаммакка түһүммүтүм. Тус тириэньэрим Василий Уваров, хамаанда ыстаарсай тириэньэрэ Иван Сивцев салалталарынан сүрүн дьарыгы манна ааспытым. Харыстаныыга болҕомтобутун уурбуппут, дьарыкка 6-лыы уол киирэн, баал ылбаттар этэ. Дьоммун сөкүүндэнэн эрдэлиир, хамсаныыларын урутуур буолбутум. Оннук курдук үчүгэй турукка киирбитим, күүс-уох да биллэ эбиллибитэ.
Сэтинньигэ Белоруссияҕа дьарыкка ыҥырбыттара. Үп-харчы суох буолан тириэньэрим Василий Петрович кыайан барсыбатаҕа, суолум-ииһин айанын бэйэм булунан барбытым. Миэхэ Москубаттан Александр Софронов көмөҕө кэлбитэ, ыйааһын түһэриитигэр Валерий Кульбертинов, Константин Пахомов күүс-көмө буолбуттара. Сааһыран эбитэ дуу, төһө да ыйааһыммын туттарбын, 63 кг буолбут этим. 54 кг тустар буоллаҕым. Күрэхтэһии буолуо ый инниттэн 60 кг сылдьыбытым, икки нэдиэлэ хаалбытын кэннэ ыйааһын туһэриитэ саҕаламмыта. Бастаан 1800 г ордуктаах этим. 3 чаас иннинэ халыҥнык таҥнан эрчиллиим түмүгэр 200 г хаалбыта. Тириэньэрдэр Валентин Мурзенковтаах саунаҕа киллэрэн, дэлби массаастаан, көлөһүммүн таһааран ыйааһыммын үүт-маас оҥорбуттара. Кыра-кыратык аһыыгын, уулаах бытыылкабын түүннэри хоонньубар илдьэ сыппытым. Чөмпүйэнээт бастакы күнүгэр Стефан Аббас диэн американецтыын ыарахан киирсиини 7:6 кыайдым. Индуһу холкутук ааһан, пулькаттан тахсыбытым. Салгыы Азербайджан күүстээх бөҕөһүн ааһан, финалга тахсар иһин киирсиигэ эмиэ казах Мамыровпар таҕыстым, олимпиада призеругар. Бастакы периодка 2:0 хотторон иһэн, иккискэ 5:2 ахсаанынан кыайдым. Киэһэ финалга туругум олох үчүгэй этэ. Бу иннинэ бырааппын – Александры кыайбыт иранец Нурзак Бабаканы кытта быһаарсыахтаах этим. Утарылаһааччыбын сыныйан үөрэттим, стойкаҕа атахтыыр, түргэнниир, партерга накааты үчүгэйдик оҥорор эбит этэ. Көбүөргэ киириэм иннинэ «ойоҕоһум да тоһуннаҕына накаакка барыа суохтаахпын» диэн күүскэ оҥоһуннум. Маннык түгэн биирдэ эрэ бэриллэр, хайаан да аан дойду чөмпүйүөнэ буолуохтаахпын диэн бигэ санааҕа киирдим. Бу сырыыга мэтээл туһунан толкуй суоҕа, күүс-уох өттүнэн олох баһыйтарбатаҕым, табыллан оҥорор хамсаныыбар – партерга ылан эргитэн, 5:1 ахсаанынан кыайаммын, аан дойду чөмпүйүөнэ буоллаҕым дии.
Тустууга 25 сыл
Ол кэннэ сааһыран, оҕо сылдьан гепатикка ыалдьыбытым таайдаҕа буолуо уонна эчэйиилэрим эҥин киһи чөлүгэр түһэригэр атахтыыр, биллэрэр буолан барбыттара. Афины Олимпиадатыгар Леонид Спиридоновтыын иккиэн путевка ылбыппыт. Онно эмиэ Александр Захарукпар түбэспитим, сүрүн бириэмэҕэ 3:2 кыайбыппын, судьуйалар 3:3 оҥорон кэбиспиттэрэ. Эбии бириэмэҕэ атахтатан кэбиспитим. Онтон салгыы пулькаттан тахсыбакка, көрөөччү буолан хаалбытым.
Олимпиада кэннэ быраабыла уларыйбыта. 2-лии мүнүүтэ киирсии уонна сэрэбиэй быраҕан, ким атахтыыра быһаарыллар буолбута. Партеры суох оҥорбуттара, мин партерга үчүгэй этим буоллаҕа. Сылтан сыл чөлгө түһүү ыараан испитэ, онон 34 сааспар тустан бүппүтүм. Уопсайа көбүөргэ олоҕум 25 сылын анаатым. Олох кэмсиммэппин, тустуу диэн гладиаторство, успуорт бу көрүҥэр кэлбитим – дьолум. Араас дойдуну көрдүм-иһиттим, үгүс бөҕөһү кытта билистим, билигин ханна да тиийдэрбин элбэх тустуук табаарыстардаахпын.
Тириэньэр үлэтэ
2011 сылтан 10-ча сыл тириэньэрдээтим. Үрдүкү успуорт маастарыстыбатын оскуолатыгар бастаан бырааппын эрчийбитим. Лондоҥҥа, Болгарияҕа, Финляндияҕа үлэлэспитим, Дьобуруопаҕа миэстэлэһэригэр көмөлөспүтүм. Онтон Владимир Флегонтовка тус тириэньэрэ буолбутум, ол кэмҥэ кинини сааһырбыт, быһыыта-таһаата тустуукка табыгаһа суох, сүүрүк курдук уһун, хатыҥыр диэн тириэньэрдэр аахайбакка сылдьыбыттара. Мин иннибинэ 6 тириэньэри уларыппыт этэ. Владимир туохтан да толлубат, ыйааһын үүрэртэн куттаммат. Дмитрий Коркин турнирыгар кыайбыта, Иван Ярыгиҥҥа – иккис, аан дойду Куубагар биирдиилээн киирсиигэ иккис буолбута. Револий Самсонов Коркин турнирын, Кунаев мемориалын призера, ыччакка Арассыыйа үһүс призера буолбута. Бу уолаттар миэхэ хараахтардарынан сөп түбэспиттэрэ. Өссө биир дьарыктыыр уолум – 21 саастаах Николай Иванов, санныгар эчэйии ылан, Москубаҕа эпэрээссийэлэммитэ. Саҥа дьыл кэннэ эрчиллиэхтээх. Георгий Неустроев диэн 17-лээх уоллаахпын, олус дааннайдаах эрээри үөрэх өттүгэр оҕунна. Кэллэҕинэ, үөрэ-көтө ылабын. Былырыын сүүмэрдэммит хамаандаҕа тириэньэринэн ылбыттара, уопсай дьарыкка үлэлэһэбин, сайынын Манньыаттааҕынан, Алданынан күүстээх дьарыктары ыытабыт. Билиҥҥитэ көрдөрүү син баар, салгыы үлэлиибит.
Сөбүлүүр дьарык
Саамай сөбүлүүр дьарыгым – булт-алт, саха ыраас хааннаах ыттарын иитии. Ньурба Малдьаҕарыгар Айаал Данилов диэн анаан саха булчут ыттарынан дьарыктанар киһи баар, киниттэн ылабын. Билигин икки ыттаахпын. 7 ыйдарыттан тыаҕа илдьэ сылдьабын. Уоппускам кэллэ да айылҕаҕа сылдьабын. Быраатым Александр өбүгэлэрбит сирин докумуоннаппыта, онно көҥүллээхпит. Булт – үчүгэй, биирдэ да мэлийэ иликпин.
Дьиэ кэргэн
Дьиэ кэргэҥҥэ хаһан баҕарар убайы батыһаллар. Быраатым Стас тустууга сылдьан испитэ ээ, ол эрээри арыый бытаан буолан, аҕабыт дуобакка биэрбитэ. Оттон Саша кыратыттан кытыгырас этэ, онон мин суолбунан бардаҕа дии. Бииргэ төрөөбүт балтым Евдокия хайыһардыыр, дуобаттыыр этэ, гинеколог быраас. Бэйэм Мэҥэттэн төрүттээх кэргэннээхпин, кыыһым 9-с кылааска үөрэнэр, уолум 6 саастаах уһуйаан киһитэ.
Дьэ, ити курдук аан дойду чөмпүйүөнэ Герман Контоев олоҕун орто омурҕаныгар үктэнэн олорон, саамай бэлиэ, өйдөнөн хаалбыт түгэннэрин санаата. “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтин аатыттан Герман Степановичка үбүлүөйдээх сааһынан эҕэрдэбитин, бары үтүөнү, кытаанах доруобуйаны баҕарабыт. Эн тэлбит суолгун үгүс ыччат батыһан, аан дойду чымаан чыпчаалыгар тиийэ турдун!
