(уулусса дьоно Саҥа дьылы ханна көрсөллөрүн, тымныыттан ханна саһалларын кэпсииллэр)
Дьокуускай куоракка сылдьар дьон бэркэ билэҕит, киин уулусса умнаһыттарынан толору. Өрүкүйэр куйаас буоллун, тоһуттар тымныы буоллун – ханна да барбаттар, син биир бааллар. Бу саас Хаҥаласка тахсаары автовокзаллыыр суолу туораан истэхпинэ, биир дьахтар уонна үс эр киһи сүүрэн такыҥнаһан иһээхтииллэр. Бары сүһүөхтэрэ тобуктарынан бакыйан хаалбытын бэлиэтии көрбүппүн өйдүүбүн. Тымныыга сылдьан, арыгылаан, сүһүөхтэрин тоҥорон кэбиспит дьон быһыылаах.
Ааспыкка маҕаһыыҥҥа сылдьан, “бомжтары” көрөн баран, биир кыра оҕо ийэтиттэн ыйытарын иһиттим. Маннык диир: “Ийээ, ити дьон тоҥмоттор дуо? Ханна Саҥа дьыллыылларый? Моруос оҕонньор кинилэргэ туох бэлэх биэрэрий?”. Кыыс ыйытыгын хаста да хатылаабытыгар, ийэтэ сөбүлээбэтэ, саҥарбакка эрэ тахсар аан диэки дьулуста. Хата, ийэтин оннугар мин ыйыталастым.
“Күҥҥэ үс-түөрт мөһөөх эрэ...”
– диэн мыына-мыына “Туймаада” атыы-эргиэн киинин иннигэр олорор биир умнаһыт кэпсиир. Маҥнай утаа чугаһаан кэлбиппэр, дьаархаммыт курдук көрбүтэ. Онтон бытархайбыттан бэрсибиппэр, махтаммыттыы мичиҥнээтэ. “Хайа бу, тоҥмоккун дуо? Сорох таҥастаах сылдьан тоҥор”, – диэбиппэр аһыннарбыт хараҕынан көрөр уонна хап-сабар “тоҥобун” диэтэ. Ол кэннэ, өссө бытархай быраҕыа диэтэ быһыылаах, “наһаа да тоҥобун...” диэн хатылаата.
Тоҕо дьиэҕэ олорбокко, таһырдьа олорорун ыйыталастым. Кэпсэтэн-токкоолоһон барбыппар соһуйда эрээри, “баҕар, аһынан өссө харчы биэриэ” диэтэ быһыылаах, бэйэтин туһунан ыһа-тоҕо кэпсээн барда. Саҥа дьыл сүпсүлгэнэ буолан, киһи-аймах бөҕө. Кэлэр-барар дьон туох эрэ куһаҕаны оҥоро турарым курдук, мин диэки дьиктиргээбиттии көрөллөр. Сорохтор кынчарыйаллар.
“Баҕар бу киһини аймахтара көрүөхтэрэ, кэлэн ылыахтара” диэн хаартыскаҕа түһэрээри гыммыппар, киһим сөбүлэспэтэ. Маннык диэн кэпсээннээх буолла: “Ньурба бэйэтиттэн төрүттээхпин. Дэлби арыгылаан быарым ыалдьыбыта. Балыыһаҕа тиийбиппин, бырааспыт туһаайыы сурук суруйан, Дьокуускайга ыыппыта. Онно сытан уора-көстө арыгылааммын, баппаккабын үүрүллүбүтүм. Ол кэннэ бу биистии сылдьабын. Социальнай эҥин дьиэлэргэ барыахпын баҕарбаппын, онно бардахпына – бобуу-хаайыы. Бу курдук дьонтон харчы умналаан арыгылыыбын. Күҥҥэ 300-400 эрэ солк. “өлөрөбүн”. Аһынан харчы быраҕан ааһар киһи аҕыйах. Бу (утары олорор нуучча эмээхсинин ыйар) кинини аһыналлар быһыылаах, син ботуччу харчыны ылар ээ”. Кинитээҕэр ордук харчыны өлөрөрүн иһин ол эмээхсини сөбүлээбэт эбит, “кэпсэппэппин” диир. Быһата, бу дьон бэйэлэрин истэригэр эмиэ улахан күрэстэһии, конкуренция улахана бара турар эбит.
Мин бараары гыммыппар, киһим “иһит эрэ” диэт санныга таптайда: “Мин урут айанньыт бэрдэ этим ээ, наар маннык сылдьыбатаҕым. Саха сирин бүтүннүү кэрийбитим. Дальнобойщик этим. Былааганы, Мииринэйи, Хаандыганы барытын тилийэ айанныырым. Онтон суол саахалыгар түбэһэн бу дьүһүн дьүһүннэнэн олоробун. Саахал кэннэ, ГАИ үлэһиттэрэ докумуоммун былдьаабыттара, охсуспутум эҥин...” – диэн сыыйа-баайа куолаһа эрчимирэн барда. Устунан, миэхэ эрэ наадыйбакка, хараҕар тугу эрэ ойуулаан көрө-көрө, салгыны охсуолаан барда. Табыгаһа да суох быһыы буолан барда. Киирэр-тахсар дьоҥҥо мэһэйдээмээри, “сөп” диэт бүтэн барарга сананным.
Былырыын эмиэ “Миигиттэн тоҕо харчы көрдүүгүт?” диэн уулусса умнаһыттарыттан репортаж оҥорбуттаахпын. Онно “Туймаада” иннигэр олорор атын умнаһыт кэпсээнэ бу киһи киэнигэр аһара майгынныыр курдук эбит. Баҕар, быластыыҥка курдук хатылыыр, өйтөн оҥорон кэпсиир “легендалара” буолуо, баҕар, кырдьык буолуо. Ким билиэй?
“Саҥа дьыл бырааһынньыгын эмиэ бу курдук умналаан атаарабын. Тоҥнохпуна – подъезд устун барыам. Онно сылаас” диир.
Биэрбит харчыбын “ким эрэ былдьыа” диэбиттии укта охсон кэбиһэн баран, киһим иһитин ууммутунан кирилиэскэ олорон хаалла.
“Саҥа дьыл эрэ, туох эрэ”
Уулусса дьоно, умнаһыттар, арыгыһыттар мустар ордуулара – Автовокзал. Онно чугаһаатыҥ да бу дьон ыраахтан көстөллөр: айахтарыгар табах уобуулаахтар, хаһыытаһан-маатыралаан кэпсэтэллэр, испит, көҕөрбүт сирэйдээхтэр. “Кинилэр дьоллоругар” диэбиккэ дылы, онно сылаас тохтобул уонна банкомат баар. Онно киирэн иттэн ыла-ыла, баантан харчы устар киһиттэн харчы умналыыр кэмэлдьилээх эбиттэр. Субу харчы устубут киһи “харчым суох” диэн эҥин куотунар кыаҕа суох буоллаҕа.
Мин аттыларыгар чугаһаан, кэпсэтэ да иликпинэ, “эдьиэй” диэн ыҥырдылар. Аһыннарар ньымалара эбит, киһини “эдьиэй”, “ийээ”, “эбээ”, “уба-ай” диэн бэрт истиҥник, ытыктабыллаахтык ыҥыраллар. Сааскыттан тутулуга суох. Бытыктаах, кырдьаҕас киһи буол, эдэр оҕо буол, кинилэргэ “убай, эдьиий” курдук балаһыанньалана түһэр эбиккин.
Чочумча тура түспүппэр, “эдьиэй, биир мөһөөхтө биэриий, ас ылыа этибит” дииллэр. “Манна тугу гына олороҕут? Хайа дойду дьоноҕутуй?” – диибин. Сүгэһэрдээх икки дьахтар баар даҕаны, тэйиччи сылдьаллар. Оттон табах уобуулаах эр дьон төгүрүйэн кэбистилэр. Илиилэрэ бара үөрэнэн хаалбыт быһыылаах, ытыстарын тоһуйа-тоһуйа, ону-маны кэпсии турдулар. Илиилэрэ тоҥноҕуна эрэ сиэптэригэр уктан сылыта түһэллэр.
Нам улууһун Аппаанытыттан сылдьар умнаһыт, тупсаҕай таҥастаах-саптаах, омос көрөн киһи умнаһыт диэбэт киһитэ:
– Ээ... харчым тиийбэт... Аппааныга үлэлээхпин. Ыйга 15 000 солк. ылабын. Кэргэним, оҕом суох. Соҕотохсуйан бу диэки айанныы турабын. Кэлэ-бара 400 солк... Олус ыарахан да буоллар...
Маны таһынан (сымыйанан эппэтэх буоллахтарына), Үөһээ Бүлүүттэн, Булуҥтан бааллар. Булуҥтан сылдьар киһи 15 сыл устата маннык ускул-тэскил сылдьыбыт. Кини аттыгар турар атаһын ыйар уонна “бу киһи эдэр, ыстааһа 10 эрэ сыл буолла” диир. Күлсэллэр.
Дьокуускайтан Ньургун Егоров, эдэр киһи:
– Мин бу сайын үлэҕэ киирбитим. Халтурин, Дзержинскэй, Пирогов уулуссаларын подъезтарын кэрийэ сылдьан муоста сууйарым. Күҥҥэ 600 солк. хамнастааҕым. От ыйыттан саҕалаан үлэлээбитим. Ый аайы хамнаспын илиибэр ылан иһэрим. Ол кэннэ, балыйан киирэн барбыттара. Мин сууту-сокуону билбэт боростуой киһи буоллаҕым. Тыал хайа диэки үрэринэн сылдьабын. Докумуоҥҥа улахан суолта уурбаккабын, бу сайын улаханнык балыйтарбытым. Кэлин хамнаспын букатын да төлөөбөккө отуойкаҕа олортулар. Юрист буламмын, суукка биэрбитим. Дьэ, туох буолар...
“Үөһээ Бүлүүбүн” дэммит киһи:
– Соҕотох уол оҕолоохпун. Ойох ылбыта. Кийииппин кытары тапсыбаппын. Ол иһин үүрүллэн, дьиэм суох. Кинилэрдиин олоруохтааҕар субу курдук биистии сылдьыбытым ордук.
“Үчүгэй баҕайытык сылдьабыт”
Киһини кытары сүгүн, наллаан кэпсэппэт дьон эбит. Бары харчы ылаары өрүсүһэ-өрүсүһэ ык да ык, ынан кэл да кэл буолаллар. Ким эрэ саҥараары гыннаҕына, ону күөйэн өссө улаханнык саҥараллар. “Саҥа дьылга сүпсүлгэн бөҕө буолар. Дьон кэлэр-барар, атыылаһар, бырааһынньыктыыр, оттон эһиги ханна бараҕытый, тугу гынаҕытый?” – диэн ыйытыкка, “ээ, ким билэр. Саҥа дьыл эрэ, туох эрэ... Барар-кэлэр сирбит да суох. Дьиэ аннынан, подъезтарынан сылдьан утуйдахпытына-аһаатахпытына сөп буолар... Саамай сүрүнэ, биһиги туох да куһаҕаны оҥорбоппут. Кими даҕаны кырбаабаппыт, өлөрбөппүт, дьону халаабаппыт, уорбаппыт-талаабаппыт. Бэйэбит бу курдук үчүгэй баҕайытык сылдьабыт, туох баарынан...” дэһэллэр.
“Үчүгэй баҕайытык” диэбиккэ дылы... Бу туран биир киһи (“харчыга тиксиэм” диэн) чугуруҥнаан кэлбитин, атын киһи “бар, мантан, мэһэйдээмэ!” диэн бэрт сөҥ куолаһынан саба хаһыытаата. Ону кытта аттыгар турбут нуучча умнаһыта бэрт сылбырҕатык ынан кэлэн, “атаҕастаммыт” киһини көмүскэһэр киэптээхтик, “эн өссө биирдэ бу курдук хаһыытыаҥ даҕаны, дьаһайан кэбиһиэм, сэрэн!” диэн саанна. Арааһа, бэйэлэрин истэригэр оннук иллээхтик, “үчүгэй баҕайытык” сылдьыбаттар быһыылаах.
Ол кэннэ аҕыйах мүнүүтэ да буолбата, табахтарын ылсан-бэрсэн, ирэ-хоро кэпсэтэн киирэн бардылар. Өлөрсүөх буолан бурайсыбыттара тыал үрбүт былытыныы мэлис гынан хаалла. Настарыанньалара тупсан, “эдьиэй, өссө да кэлээр. Биһиги сэрэдэҕэ, бээтинсэҕэ, субуотаҕа мустабыт” дэстилэр. Кытыыга турбут бытыктаах биир саха киһитэ “субуотаҕа дуо, тоҕо?” диэн өйдөөбөтөхтүү туора-маары көрдө. Ону анарааҥҥылара “билбэтэҕэ буола тураҕын!” диэн саба саҥардылар, “хайдах буолаҕын, субуотаҕа итии ас, ардыгар таҥас түҥэтэллэр буолбат дуо!” диэн буолла.
Баран эрдэхпинэ “сэрэдэ, бээтинсэ, “Акварель” диэн маҕаһыын кэннигэр 20-чэ буолан мустабыт. Оттон субуотаҕа – “Палладиум” аттыгар баар искибиэргэ... Эдьиэй, өссө бытархайдааххын дуо?” – диэн хаһыытаһан “эҕэрдэлээн” атаардылар.
***
Сылаас дьиэттэн тахсан иһэн бу курдук дьону көрөн киһи аһыныан да, абарыан да билбэт. Дьиҥинэн, бу дьон үгүстэрэ дьиэлээхтэр, үлэлээхтэр, сорохтор социальнай да дьиэлэргэ олорор кыахтаахтар. Ол да буоллар, сыччах арыгылыыр эрэ туһуттан, күн ахсын тугу да гыммакка, үлэ туһунан толкуйдаабакка бу курдук умналаһа сылдьалларын, ону туохтан да ордороллорун кистии да барбакка кэпсииллэр. Этэргэ дылы, ити – кинилэр бэйэлэрэ талан ылбыт олохторо. Дьон кинилэри аһынан, суобаһа оонньоон, харчы биэрэр, таҥара дьиэлэрэ ас түҥэтэллэр. Кинилэр ону туһанан бу курдук сылдьаллар, арыгылыыллар. Ону көрө-көрө соҕуруу дойдуттан кэлбит ыалдьыттар интэриниэккэ “сахалар арыгыһыттар эбит” диэн суруйбут буолаллар. Дьиҥинэн, ама, бу дьон үлэни кыайбат буола сылдьыахтара дуо? Көнөр суолу булбатахтарына, бу дьон маннык ускул-тэскил сылдьан олохторун түмүктүүр буоллахтара.
Онон, билэр дьоммут маннык суолга тиийбэттэрин туһугар бэйэ-бэйэҕэ болҕомтолоох буолуох, харыстабыллаахтык сыһыаннаһыах. Саҥа сыл барыбытыгар кэрэни-үтүөнү эрэ түстээтин!
Сардаҥа БОРИСОВА кэпсэттэ.
