Арыгы атыыта оччоттон баччаҕа үгүс мөккүөрү, айдааны таһаарар. Бука, бу Орто дойдуга олох баарын тухары таһаара да туруо турдаҕа. Дьиҥэ, атыыланар бириэмэтин хааччахтыыр, “оччо миэтэрэ ыраах, бачча миэтэрэ тэйиччи турар буолуохтаах” диэн дьаһал, сокуон тахса сатыыр да, ол туһата кыра.
“Ремикс”...
Чэ, маннык. Дьокуускайга “Старый город” ханан баарын билэҕит. Куорат килбэйэр киинигэр баар. Манна “Ремикс” диэн арыгы атыылыыр дьоҕус маҕаһыын турар. Баар буолбута балай да ыраатта. Бу маҕаһыыҥҥа арыгыны, кыраадыстаах утаҕы сарсыарда 9,30 чаастан таспытынан бараллар (үлэбэр барар суолум буолан, мэлдьи бэлиэтии көрөбүн). Бээтинсэ күн бүтүн массыынаны массыынан кэриэтэ куруустууллар, дьааһык тутуурдаах уолаттар биир-биир суксуруһан аҕай биэрэллэр. Бу дьоҕус маҕаһыыҥҥа маны барытын хайдах батарар бэйэлэрэй дии саныыгын. Аны туран, санаан көрүҥ, 350-ча тыһ. нэһилиэнньэлээх Дьокуускай куоракка аҥаардас “Ремикс” алкомаркет уопсайа 61 маҕаһыыннаах! (манна эбии атын улахан алкомаркеттары, бытархай туочукалары, ол-бу араас бардары уо.д.а. эбэн кэбиһиҥ).
“Ремикс” арыгы маҕаһыына куорат олохтоохторун аймаабыта ыраатта. “Ремикс” диэн сурук хас хардыы ыйанан турар да, ким маҕаһыына буолара чуолкай биллибэт. Кистэлэҥ. Арай “кини маҕаһыына үһү...” диэн сир-буор аннынан үһү-таамах сурах эрэ иһиллэр. Бу маҕаһыын кэмиттэн кэмигэр сиэргэ баппат түбэлтэлэри таһаартыыр. Холобур, бу сайын 202-с түөлбэ олохтоохторо “оҕолор оонньуур былаһааккаларыгар сыста кэриэтэ “Ремикс” арыгы маҕаһыына үлэлии турар” диэн айдааны таһаарбыттара. “Пейте, дети...” диэн төбөлөөх суруйуулар тарҕаммыттара. Сорохтор: “Ким да “кырыыһалаатын”. Ама да буолбутун иһин, сүрэ бэрт, сотору аанын сабыахтара”, – диэн улахаҥҥа уурбатахтара. Сабыахтара диэтэххит дуу, тигинэччи үлэлии турар...
Маарката суох арыгы, табах иһин – ыстараап!
Бу сыл олунньу 8 күнүгэр Арассыыйаҕа маарката суох арыгыны, табаҕы оҥоруу, тарҕатыы иһин ыстараап улаатарын туһунан саҥа сокуон тахсыбыта.
Акцизтаах маарка диэн анал этикиэткэни ааттыыллар. Арыгы бытыылкатыгар, табах хаатыгар сыһыараллар. Сыала диэн, бастатан туран, бородууксуйа бэрэбиэркэни ааспытын, дьон олоҕор куттал суоһаабатын көрдөрөр, иккиһинэн, бу табаарга нолуок төлөммүтүн мэктиэлиир. Атыылаһан ылар, үтүгүннэрэн оҥорор кыаҕыҥ суох. Маннык маарканы бородууксуйаны оҥорон таһаарааччы эбэтэр импортёр эрэ ылар бырааптаах.
Ыстараап суумата төһөнүй?
Оҥоруу. Маарката суох арыгыны оҥорон тутулуннахха, дуоһунастаах киһи урукку өттүгэр 10 -15 тыһ. cолк. ыстарааптанар эбит буоллаҕына, билигин 50 тыһ. солк. төлүүр. Тэрилтэ 200-300 тыһ. солк. ыстарааптанар.
Атыылааһын. Ким эрэ оҥорбутун атыылыыр, тарҕатар буоллаххына, маннык суумалаах ыстараап түһэр: биирдиилээн дьоҥҥо – 10-20 тыһ. солк., дуоһунастаахтарга – 30-50 тыһ. солк., юридическай сирэйдэргэ – 300-500 тыһ. солк.
Илдьэ сылдьыы. Бэйэҥ оҥорботох да, атыылаабатах да буолан баран суумкаҕар, хармааҥҥар, сиэпкэр укта сылдьар буоллаххына, холуобунай буруйга тардыллаҕын, ыстараап төлүүр “чиэскэ” тиксэҕин. Ол курдук, 250 гр. элбэх табаҕы, арыгыны илдьэ сылдьар буоллаххына, 15-25 тыһ. солк. ыстарааптанаҕын.
Маны таһынан көҥүлэ суох бородууксуйаҕын барытын былдьаан ылаллар.
“18 саастааххын дуо?”
Дьокуускай маҕаһыыннарыгар сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго арыгы атыылыыр түгэн мэлдьи тахсар. Атыыһыттар тутулуннахтарына, үтүктүспүт курдук, бары “сааһын ыйыппакка хаалбыппын” эбэтэр “18 сааһын туолбут диэн көрбүтүм” диэн хоруйдууллар. Сокуоннай сааһын туола илик оҕоҕо кырадыыстаах утаҕы атыылааһын – административнай миэрэҕэ тардыллар улахан буруй.
Бу сайын ПДН иниспиэктэрдэрин кытта эриэйдэҕэ сылдьарбар: “Дьокуускай үрдүнэн 400-чэ оҕо учуокка турар. Балар үгүстэрэ арыгы иһэн тутуллар. Сорохторун эмтэтэбит”, – диэн соһутан тураллар. Ол аата, мэник санааҕа биирдэ-иккитэ амсайыы буолбакка, чахчы, иһэрдии оҥостон иһэр буолан, оннук эмтэтэн эрдэхтэрэ. Уопсайынан, Арассыыйаҕа оҕо алкоголизмын кыһалҕата сытыытык турар. Бу кыһалҕа Сэбиэскэй Сойуус ыһыллаатын кытта күөрэйбитэ. 2010 cылы 12 000 оҕо “алкоголизм” диэн диагнозтаах көрсүбүтэ. Ити – баара-суоҕа сүүрбэччэ сыл иһигэр. Дойдуга оҕо алкоголизмын орто сааһа киһини салыннарар. Ыстатыыстыка дааннайынан ол 10 сааска тэҥнэһэр.
Соторутааҕы Поярков, Можайскай, Лермонтов уулуссаларга баар маҕаһыыннар үлэһиттэрэ оҕолорго арыгы атыылаан тутуллубуттара. Кинилэр бары административнай миэрэҕэ тардыллыбыттара. Ыстараап маннык: биирдиилээн дьоҥҥо – 30-50 тыһ., дуоһунастаахтарга – 100-200 тыһ., тэрилтэҕэ – 300-500 тыһ. солк. Иккиһин тутуллар түгэннэригэр дьыала холуобунайга кубулуйар.
Онон, атыыһыттар иннилэригэр турар оҕотук сирэйи көрдөхтөрүнэ, “18 cааскын туолбутуҥ дуо?” диэн хайаан да ыйытыахтаахтар уонна пааспарын ирдиэхтээхтэр. Биэс бытыылканы атыылаан барыһырыахпыт диэн мөлүйүөн аҥаарыгар ыстараапка баайыллыахтарын сөп.
60-тан тахса бар чахчы сабыллыа дуо?
Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэн дьокутааттара маҥнайгы ааҕыыга арыгы атыытын хааччахтыыр саҥа сокуону көрдүлэр. Бырайыакка ыйылларынан, арыгы атыылыыр уопсастыбаннай аһыыр сир (элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ эбэтэр дьиэ аттыгар турар буоллаҕына) 75 кв.м (Дьокуускай дьаһалтата маҥнай 100 кв.м диэн туруорсубута, кэлин кыччаттарбыттар) кырата суох иэннээх буолуохтаах. Ол эбэтэр, саҥа сокуоҥҥа олоҕуран дьоҕус ол-бу бардары, туочукалары сабар бырааптаахтар. Манна Дьокуускай үрдүнэн уопсайа 60-тан тахса бар хабыллар чинчилээх.
Бардар испииһэктэрэ тарҕанна. Олорго “Kera”, “Beershop”, “King of beers”, “STN”, “BVR”, “Koka-in Night bar”, “Stay gold”, “Greenlion”, “Wukong”, “Beer Mug”, “BBCetnr”, “Groovy”, “Cafe Racer” уо.д.а. киһи тыла тостор омуктуу ааттаах бардар, кафелар, дьоҕус маҕаһыыннар элбэхтэр. Күнүс куорат устун хааман иһэн балары өйдөөн көрбөккүн. Үгүстэрэ дьиэ муннуктарыгар, гараастар үрдүлэригэр, быһатын эттэххэ, бүөм сиргэ саһан тураллар. Холобур, бу сайын Каландаришвили уулуссанан КПД дьиэлэр быыстарынан киэһэ 10 чаас саҕана хааман иһэн гараастар үрдүлэригэр омуктуу сурук ыйанан турарын көрдүм. Устудьуон уолаттар мустубуттар аҕай. Киирэр ааҥҥа тураллар, күө-дьаа буолбуттар. “Бу туох маҕаһыынай?” диэн ыйыппаппар, уолаттар хап-сабар: “Тут разливное пиво продают”, – диэн хоруйдаатылар.
Бу сокуон олоххо киирэрин-суоҕун, утарар буоллахтарына, туохха олоҕуран утаралларын, ону кимнээх туруорсалларын элбэх киһи кыраҕытык кэтээн олорор.
Манна сыһыаран эттэххэ, Дьокуускайга бу сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн оскуолалартан – 300 миэтэрэ, уһуйааннартан, успуорт, тырааныспар, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэриттэн 200 миэтэрэ чугас турар 24 алко-туочуканы, маҕаһыыны сабарга диэн куорат дьаһалтата 118 №-дээх уураах таһаарбыта. Бу уураах олоххо киирэн үлэлии турар эрээри, билиҥҥи балаһыанньаны кытта тэҥнээтэххэ, кыһалҕаны улаханнык быһаарбат.
Көрөргүт курдук, арыгыны кытта охсуһуу барар да, көдьүүһэ кыра. Аҕыйах дьоҕус маҕаһыыны саптарарга сокуоҥҥа төһөлөөх уларытыыны киллэрии, туруорсуу ирдэнэрий? Сорох түгэҥҥэ ол да көмөлөспөт.
Туруорсуу бөҕөнөн саба сатыыллар да, Дьокуускайга алкомаркет, бутлегер, “лже-кафе” ахсаана аччыахтааҕар буолуох, хата, эбиллэ турар. Холобур, Дьокуускайга арыгы бородууксуйатын атыылыырга 2017 с. – 138, 2020 с. 154 тэрилтэ көҥүлү ылбыт. 2021 сыл түмүгэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн арыгы атыытынан дьарыгырар 995 атыы-эргиэн эбийиэгэ баара бэлиэтэммит. Аны туран, алкомаркет элбээн, атыы-тутуу көрдөрүүтэ эмиэ улааппыт. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ 2017 с. – 4,89 мөл., 2018 с. – 5,27 мөл., 2019 с. – 5,38 мөл., 2020 с. – 4,97 мөл., 2021 с. – 5,41 мөл. лиитирэ арыгы атыыламмыт. Арыгы атыыта өрөспүүбүлүкэ устууканан (розничнай) атыытын эргииригэр үһүс миэстэни ылар.
Түмүгү бэйэҕит оҥоруҥ...
Диана КЛЕПАНДИНА.
