Кэнэҕэски ыччат туһугар сүбэбитин холбуоҕуҥ
Биһиги улууспут - Чурапчы саамай киэн туттар, тарбахха баттанар дьонноруттан биирдэстэринэн биллиилээх худуоһунньук, РФ худуоһунньуктарын Сойууһун чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин искусствотын үтүөлээх деятелэ, айар куттаах киһибит – Бочкарева-Иннокентьева Александра Самсоновна-Сууралдьыма Куо буолар. Кинини билбэт киһи улууспутугар суоҕун кэриэтэ.
"Уруу ыһыаҕа" диэн саҥа хартыыната сотору кэминэн сүрэхтэнээри турарынан, кини үлэлэригэр - суруйбут хартыыналарыгар - "Иэйии" диэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ “Ойуу тылын күүһэ” диэн куйаар ситимин нөҥүө улахан күрэс ыыта сылдьар. Бу күрэс биир сүрүн соругунан ойуу нөҥүө төрөөбүт тыл баайын, ууһун-уранын, мындырын, киэҥин таба туттуу, туһаныы сатабыла буолар.
Сууралдьыма Куо хартыыналарын көрөн, үөрэтэн баран, тоҕо эрэ мин хараҕым ордук бу балыктардаах хартыынаҕа хатанна. Хартыынам аата "Балыктар тугу кэпсииллэр?" (Немы ли рыбы?) диэн. Бу хартыынанан худуоһунньук тугу этиэн баҕарбытын олус өр толкуйдаатым, үөрэттим, чинчийдим. Уонна хайдах эрэ хартыынаны бэйэм билиҥҥи турукпар ханыылыы, майгынната көрдүм. Бу хартыына биһиги төрөөбүт тылбыт умнуллан, сүтэр турукка киирбитин сэрэтэн этэр дириҥ ис хоһоонноох, элбэх үөрэтэр-иитэр суолталаах эбит.
Ол курдук, бу хартыынаттан икки сүрүн туһаайыыны булан ыллым:
1. Саха тылын кэхтиитигэр болҕомтону ууруу;
2. Сахабыт сирин барҕа баайын - биһиги күөх тыабытын суута-сокуона суох кэрдиини, ийэ айылҕаны кэҕиннэриини утары миэрэлэри ылыы.
Ол иһин мин үлэбин, дьүһүйүүбүн "Кэнэҕэски ыччат туһугар сүбэбитин холбуоҕуҥ"диэн ааттаатым.
Хартыынаны кылгастык ырытан көрөр буоллахха, бу хартыынаҕа чаҕылхай күн, чараас соҕус үрүмэ былыттарынан бүрүллэн, кини сырдык сардаҥалара биһиэхэ өлбөөдүйэн көстөр гына ойууламмыт. Худуоһунньук тоҕо маннык ойуулаабыта буолуой? Тоҕо күммүт өлбөөрдө? Тоҕо кини чаҕылхай сардаҥалара, сиргэ тиийбэккэ эрэ, былытынан бүрүлүннүлэр? Төһөнөн өр хартыынаны көрөҕүн да, соччонон элбэх ыйытык, бэйэ бэйэтиттэн сиэттэрэн, үөскээн тахсан кэлэ тураллар. Ол гынан баран, кини халлаана олох харааччы хараҥаран, ыанньыйбыт ыас хараҥа былыттарынан барыта бүрүллэн хаалбатах ээ. Күн төһө да өлбөөдүйдэр, кини сардаҥалара, мөлтөхтүк да буоллар, син биир сиргэ тиийэ тыгаллар ээ. Кыра да буоллар, кинилэр эрэл кыымын саҕаллар. Ол аата, худуоһунньук бу күн сиригэр сарсыҥҥы күҥҥэ өссө да эрэл кыыма баарын, күммүт уота сотору кэминэн чаҕылыччы тыган кэлиэҕин бу хартыынанан этиэн баҕарбыт эбит.
Аны хартыына олохтоохторун ылан үөрэтэн көрүөҕүҥ. Манна тоҕо эрэ барыта наар балыктар ойууламмыттар. Тоҕо кинилэр бүтүн бэйэлэрэ барыта көстүбэккэ, аҥаардас төбөлөрө эрэ көһүннэ, ойууланна? Уонна тоҕо кинилэр бары айахтарын аттылар? Тоҕо кинилэр бары салгыннара тиийбэккэ, уолан хаалбыт ууну булан, олохсуйдулар? Тоҕо бу балыктар үөскүүр-төрүүр, тэнийэр эйгэлэрэ уолан хаалла? Ыйытыктан ыйытык тахсан, үөскээн иһэр... Тоҕо бу балыктар күнтэн көмө көрдөөн, бары күн диэки хайыстылар? Тоҕо кинилэр харахтара көмүскэтээри, өрүһүйтэрээри, күн сырдыгын диэки таластылар? ... Эчи элбэхтэриин! Саҕахха тиийэ, киһи хараҕа ыларын былаһын тухары, кинилэр бары, биир сири тобулу одуулаан, халлааҥҥа хантайан тураллар... Көмө, абырыыр-быыһыыр суол баарыгар эрэнэллэр дуо кинилэр? Көмүс күммүт, күлүмүрдэс солотуу сардаҥаларынан өрүтэ кыыһан, сарсыҥҥы күҥҥэ күөрэйэ көтөн тахсыа дуо? Саҥа тыыннаах олох бу сиргэ иккистээн кэлиэ дуо? Күлүмүрдэс көмүс сардаҥаларынан күммүт күлэ-үөрэ, сир ньуурун сылыта оонньуо дуо?
Бу балыктары мин тоҕо эрэ наһаа аһынным уонна хартыынаны бэйэбит олохпутугар, аныгы үйэ балысхан тэтимигэр дьүөрэлии тутан, уһуннук толкуйдаан баран, маннык түмүктэргэ кэллим.
Бастакытынан, биир сүрүн туһаайыынан - худуоһунньук биһиги болҕомтобутун төрөөбүт төрүт тылбыт дьылҕатыгар уурарга ыҥырар эбит. Биһиги төрөөбүт ийэ тылбыт - сайаҕас сахабыт тыла, аныгы үйэ дьалҕааныгар туора оҕустаран, кэлиҥҥи кэмҥэ кэхтэн, сорох сирдэргэ олох да сүтэ-сүтэ күөрэйтэлээн, оруобуна бу салгына тиийбэтэх балыктар курдук балаһыанньаҕа билигин олорор эбиппит... Ол иһин, худуоһунньук биһигини элбэх толкуйдатар өрүттэргэ ыҥырар, туһаайар эбит. Онон бу хартыынаны мин олус дьиксинэ, санаарҕыы, уйадыйа көрдүм. Бу бүгүҥҥү күҥҥэ турбут кыһалҕабыт хас биирдии сахалыы эйгэлээх киһини хаарыйар, дьиксиннэрэр, дириҥ толкуйга түһэрэр. Бары биир санаанан салайтаран, сайаҕас сахабыт тыла саҕылла сайдарын туһугар, биир сомоҕо буолан, үлэлээтэхпитинэ эрэ, бу үөскээбит кыһалҕаны биһиги суох оҥорор, кыайар кыахтаах эбиппит.
Аныгы оҕо нууччалыы тылланан улаатарын хайдах гынан төрөөбүт тылбытынан толкуйдуурга үөрэтэбит, сахалыы саҥардабыт диэн ыйытык бүгүҥҥү күҥҥэ саамай сүрүн кыһалҕанан буолла. Кистэл буолбатах, саҥа улаатан, тылланан эрэр оҕоҕо, аныгы үйэ тэтимигэр оҕустаран, аралдьытаары, төрөппүттэр төлөпүөн туттаран кэбиһэр түгэммит элбэх. Оччоҕуна бу оҕобут, быыкаа эрдэҕиттэн, онно көрөр хамсааһыннары барытын нууччалыы тылынан ылынан, нууччалыы тылынан өйдөөн, нууччалыы толкуйдуур буола улаатан тахсар эбит. Онуоха эбии, кэлиҥҥи кэмҥэ, былыргы сахалыы ыалдьытымсах үгэспит умнуллан, суох буолан, тыыннаах кэпсэтиибит умнууга хаалла. Оннооҕор дьиэ иһигэр кытта төлөпүөнү тута сылдьар түгэммит үгүс буолла. Оҕоҕо болҕомтону уурарбыт татымсыйда. "Бар, кэл" диэнинэн муҥурданан, тыыннаах мындыр үөрэтиилээх кэпсэтиибит суох кэриэтэ буолла. Ол иһин, бу маннык эйгэҕэ улааппыт оҕо, олус соҕотохсуйар, бэйэтин күүһүгэр кыаҕа-эрэлэ мөлтүүр. Хас эмэ уонунан ханаалларга, ютубка баар оонньууларга араас үгүс ойуулуктары, киинэлэри, оонньуулары барытын нууччалыы тылынан эрэ кини истэр, көрөр, өйдүүр, ылынар буолан, онтукаларын бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар, сонун гына кэпсээн үллэстэллэригэр, ырытыһалларыгар, тылларын өйдөбүллэрин, ис хоһоонун нууччалыы тылынан эрэ быһаарсалларыгар, кэпсэтэллэригэр тиийэллэр. Ол иһин маннык оҕо нууччалыы толкуйдуур дьоҕура баһыйан барар.
Сахалыы тыл эйгэтэ, сахалыы тылланыы, сахалыы толкуйдааһын дьиэ иһигэр бастаан үөскүүрүн, онтон биһиги төрөөбүт тылбыт иитиллэн, силистэнэн-мутуктанан тахсарын биһиги олох умнуо суохтаахпыт! Сүрүн сорук, эппиэтинэс төрөппүттэргэ сытарын биһиги өйдүөхтээхпит! Дьиэ иһигэр ийэ, аҕа сахалыы саҥарар, сахалыы кэпсэтэр эрэ буоллахтарына, бу оҕобут сахалыы эйгэҕэ иитиллэр, улаатар, уһуйуллар. Төрөөбүт төрүт тылыгар тапталы иҥэрэр.
Оҕо ордук ону-маны ылынар кэмигэр, балтараатыттан оскуолаҕа киириэр дылы, уһуйааҥҥа уһаарыллан, иитиллэн тахсарын бука бары билэбит, көрөбүт. Уһуйааннартан саҕалаан оҕолорго нууччалыы уонна сахалыы толкуй уратылаһар өрүттэрин, оҕоҕо сөптөөх гына быһааран биэриэххэ, өйдөтөр үлэни ыытыахха наада. Кыра оҕоҕо ааҕар кэпсээннэри, остуоруйалары, кинилэр көрөр мультфильмнарын - ойуулуктарын хайаан даҕаны барытын сахалыы тылынан тылбаастаан быһааран биэрэн иһэр, өйдөтөн биэрэр - биһиги барыбыт эбээһинэспит.
Билиҥҥи кэмҥэ оҕо аахпат буолла диэн сүрүн ыйытык турар. "Олох аахпат" диэн өйдөбүл дьиҥэ сыыһа. Аныгы оҕо син биир ааҕар. Ол гынан баран, кини биһиги, былыргы оҕолор курдук, аахпат. Интернет ситимигэр баар үгүс элбэх информацияттан, сонуннартан кини чуолаан, саамай бэйэтигэр наадалааҕын, туһалааҕын эрэ булан көрөр, талан ылан ааҕар. Бу ааҕыы нууччалыыта "деловое чтение" диэн ааттанар. Аныгы оҕону оскуолаҕа киириэн иннинэ эрэ буолбакка, билиҥҥи олох тэтимин кытта тэҥҥэ хаамсан, төлөпүөнтэн, тэлэбииһэртэн, оонньуулартан, нууччалыы тылынан толкуйа олохсуйа илигинэ эрэ, олох эрдэ сахалыы аахтара үөрэттэхпитинэ эрэ, кинигэттэн аахпытын бэйэтигэр ырыттаран толкуйдуур кыаҕы киниэхэ биэрдэхпитинэ, үөрэттэхпитинэ эрэ, бу оҕо ааҕарын сөбүлүүр буола улаатар. Ааҕара улааттаҕына даҕаны бырахпат буолар гына тэҥҥэ бу дьарыга улаатан иһэр.
Кыра оҕо ааҕар кэпсээннэрин, остуоруйаларын, кинигэлэрин айар түмсүүгэ баар дьоннор, нууччалыы тылтан сахалыы тылга тылбаастаан, оҕолорбутугар бука бары күүс-көмө буолуоҕуҥ, көмөлөһүөҕүҥ. Кинилэр күн аайы көрөр ойуулуктарын (мультфильмнарын) төрөөбүт төрүт тылбытыгар тылбаастаан, кыахпыт тиийэринэн оҕолорбутугар көмөлөһөргө тиэтэйиэҕиҥ. Бэйэбит суруйааччыларбыт оҕолорго анаан таһаарбыт кинигэлэриттэн мин бүгүн үс кинигэни ааттыахпын баҕарабын. Бу - биһиги "Чурапчы" литературнай түмсүүбүт салайааччытын Римма Иннокентьева Корякина - Хотууна кинигэлэрэ. Саҥардыыта эрэ, кини оҕолорго анаан суруйбут "Көмүс көһүйэ остуоруйалара" диэн кинигэтэ сүрэхтэннэ. Бу кинигэ 2500 экземплярынан "Айар" кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн таҕыста. Эрдэ тахсыбыт кинигэлэриттэн "Мэник Бичиктэр" уонна "Уу-чукучуктарга тэттиктэр" диэн кинигэлэри ааттаталыахпын баҕарабын. Бу кинигэлэр "Офсет" кинигэ кыһатыгар 100-түү экземплярынан бэчээттэнэн тахсыбыттара. Бу кинигэлэр, оҕолорбут сахалыы толкуйдуу, сахалыы саҥара, сахалыы ааҕа үөрэнэллэригэр олук буолаллара саарбаҕа суох.
Төрөөбүт төрүт тылбыт туһугар, бары биир санааҕа кэлэн үлэлээтэхпитинэ эрэ, тылбыт дьылҕата көнөр кыахтаах! Бары биир күүстээх санаанан бииргэ түмсэн үлэлээтэхпитинэ эрэ - туох эрэ ситиһии кэлиэн сөп! Онон сахабыт тыла инники сайдарыгар элбэх өрүттээх үлэ барара күүтүллэр. Күүстээх үлэ барыахтаах даҕаны! Биһиги саҥарар саҥабытыттан, биһиги туттар тылларбытыттан аныгы ыччат тыла-өһө тутулуктааҕын, биһигини олоххо холобур оҥосторун биһиги өйдүөх, ылыныах тустаахпыт! Чуолаан айар холбоһукка үлэлэһэ сылдьар дьон, кэнэҕэски ыччакка "тыыннаах холобур" буоларбытын, бэйэбитин көрдөрөрбүтүн куруутун өйдүү-саныы сылдьыахтаахпыт.
Оскуолаларга билигин "Эбээ-эһээ оскуолатын" саҥалыы тилиннэрэн, эбии куруһуок чааһын быһыытынан киллэрэр эбит буоллахха, норуот педагогикатын саҥалыы тыынынан сөргүтэн, өбүгэ үгэстэрин, өбүгэ сиэрин-туомун күннээҕи олохпутугар сыһыардахпытына эрэ, бу боппуруос кыаллыан сөп дии саныыбын.
Бу балыктардаах хартыынабытын атын өттүттэн ылан көрөр эбит буоллахха, Сууралдьыма Куо, бэйэтэ Амма ыраас сырдык уутугар ыймахтана сөтүөлээн улааппыт киһи быһыытынан, болҕомтотун Амма өрүс уутун дьылҕатыгар уурар, туһаайар эбит. Бу салгына тиийбэккэ булумахтана сылдьар балыктарынан кини көрдөрүөн баҕарбыт - кэнэҕэски ыччаппыт кэскиллээх олоҕун туһугар, билиҥҥиттэн саҕалаан болҕомтото ууран кыһаллыаҕыҥ, Аммабыт ыраас уутун харыстыаҕыҥ диэн кини биһигини ыҥырар, угуйар эбит. Өскөтүн билигин биһиги Амма төрдүгэр тахсыахтаах мас кэрдиитин сатаан тохтоппотохпутуна, айылҕабытыгар сатаан төннөрүллүбэт улахан хоромньу тахсаары турарын, кини бэлиэтии көрөр, дьиксинэр эбит. Ханнык уонна төһө улахан сирдэр кэрдиигэ барыахтарай? Ол кэнниттэн тулалыыр эйгэҕэ туох хоромньу тахсыаҕай? Аммабыт маһын билигин биир кэлимсэ гына кэрдэн бардахтарына, биһиги Сахабыт сиригэр эрэ баар ирбэт тоҥмут ирэн, сирбит дэлби хайыта баран, быһыта барыталаан тостон, дьүөдьэ бөҕөтө үөскээн, сыыйа кутаҕа кубулуйан, улахан термокарстовай күөллэр үөскээн бардахтарына, айылҕаҕа өтөрүнэн буолбатах иэдээннэр кэлээри туралларын туһунан кини сэрэтэр, өйдөтөр эбит. Айылҕа аны бэйэтэ бэйэтин эмтэнэн, урукку чөлүгэр түһүөр дылы, хас эмэ сүүһүнэн, тыһыынчанан, мөлүйүөнүнэн сыллар наадалар. Биллэн турар, биһиги оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр, инники үүнэр көлүөнэҕэ ыраас айылҕаны, дьэҥкир уулары, доруобай олоҕу хас биирдиибит хаалларыахпытын баҕарарбыт биллэр.
Аны Аммабыт төрдүгэр промышленнай объектары тутар түгэммитигэр биһиги айылҕабыт хайдах уларыйыай? Промышленнай оройуоннар олохтоохторо тугу кэпсииллэрий? Общественниктар уонна Амма өрүһүн кытылыгар олорооччулар туох санаалаахтарый? Бу тэрилтэлэрбит үлэлээбит, туттубут кирдээх ууларын ханна тоҕоллоруй? Көмүс сууйбут кирдээх ууларын ханна гыналларый? Биллэн турар, бу уу барыта, айылҕа эргииригэр сөп түбэһиннэрэн, төттөрү бэйэбит өрүспүт уутугар, ардах-хаар уутун кытта суураллан, төттөрү төннөн кэлэр, киирэр эбээт! Оччоҕо биһиги ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо хоһуллар ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир уулаах Кыыс Аммабыт уута сыыйа киртийэн, уутун өҥө өлбөөдүйэн болоорбутунан, саһарбытынан, хараарбытынан барарыгар тиийэр. Аан дойдуга баар араас кирдээх: ап-араҕас, боп-болоорхой, хараҥа өҥнөөх уулардаах өрүстэр, Эбэлэр курдук, биһиги ырыаҕа ылланар ыраас уулаах Амма өрүспүт эмиэ оннук курдук уста, сүүрүгүрэ сытыан ама ким баҕарыай?! Дьэ, оччоҕо кэлэр иэдээннээх кэм биһиги оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр, хос сиэннэрбитигэр... Ол иһин биһиги, билиҥҥиттэн саҕалаан кыһаллыах тустаахпыт - биһиги оҕолорбут, сиэннэрбит, хос сиэннэрбит ыраас дьэҥкир ууну иһэллэригэр! Ыраас чөл туруктаах айылҕаҕа олороллоругар! Бу салгына тиийбэтэх балыктар төбөлөрө ону сэрэтэр тыыннаах туоһу буолар эбит. Түргэнник миэрэтэ ыла охсуҥ диэн биһигини сэрэтэр, өйдөтөр.
Өссө дириҥэтэн толкуйдуур эбит буоллахха, аан дойдуга ыраас уулаах күөлбүт собус соҕотох - бу Байкал күөл. "Единственный источник пресной воды" диэн нууччалыы тылынан сотору-сотору сонуннарга кэпсииллэрин бука бары истэ, билэ сылдьабыт. Бу тоҕо аан дойду киһитэ барыта бу күөл дьылҕатын туһугар долгуйар? Тоҕо киһи барыта бу күөлү аһынарый? Харыстыырый? Кини уутун харыһыйарый?
Өскөтүн биһиги сирбитин - Аммабыт төрдүн билигин улуу кытай омуктарга атыылаан кэбиһиэх... Кинилэр биһиги онно үүнэр күөх тыабытын, ол күнтэн саҕалаан, биир кэлимсэ гына кэрдибитинэн, үнтү урусхаллаабытынан барыахтара турдаҕа... Киһи онно сатаан олорбот, тугу да сатаан үүннэрбэт, туһаҕа таһаарбат гына, үнтү дьаабылыахтара турдаҕа... Онтон наадалаахтарын ылан бүтэрдэхтэринэ, ити сирдэри быраҕан кэбиһиэхтэрэ. Кинилэр диэн олохтоох дьон буолбатах буоллахтара дии! Бүгүн бааллар, сарсын суохтар... Биһиги айылҕабыт дьылҕатыгар кинилэр кыһамматтар, долгуйбаттар, наадыйбаттар... Арай... кэлимсэ мас кэрдии түмүгэр биһиги сирбит ирэн хааллын! Ирбэт тоҥмут ирэн, сирбит барыта тоһутталанан, бысталанан, быһытталанан бардын! Арай Байкалбыт анныгар баар тектоническай плитабыт хайа баран хайдан хааллын?! Оччоҕуна хайдах буоларый бу аатырбыт улуу күөлбүт? ... Кини уута барыта алларанан, сир хайдыбыт сиринэн, куотан хааларыгар эрэ тиийэр... Оччоҕуна биһиэхэ эрэ буолуо дуо, бүтүн аан дойдуга иһэр уубут саппааһа суох буола түһэбит! Оччоҕо биһиги, биһиги оҕолорбут, биһиги сиэннэрбит, биһиги хос сиэннэрбит, кэнэҕэски кэлэр ыччаппыт хайдах олороллоруй бу сиргэ? Биһиги аан бастаан бу боппуруоһу, бу глобальнай проблеманы быһаарыахтаахпыт! Мантан тутулуктаах - биһиги оҕолорбут, кэрэчээн сибэккилэрбит, кэскиллэрбит дьылҕалара! Мантан тутулуктаах - биһиги олорор планетабыт инники дьылҕата!
Дьэ, ол иһин, биһиги бу аатырар биллиилээх худуоһунньукпут, РФ худуоһунньуктарын Сойууһун чилиэнэ, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ, айар куттаах киһибит - Бочкарёва-Иннокентьева Александра Самсоновна - Сууралдьыма Куо бу олус долгуйар өрүтүн, дууһатын, сүрэҕин кыланыытын бу салгына тиийбэтэх, эстэн бүтэн эрэр балыктарынан, үрүҥ күн диэки күүс-көмө көрдөөн бары хайыһан, күн күлүмүрдэс көмүс сардаҥаларыттан күүс-сэниэ көрдүүр харахтарынан өссө да бу сиргэ эрэл баарын, сарсыҥҥы күммүтүн салайар күүстээхпитин, аҥаардас бу биир эрэ хартыынанан ойуулаан, сүрдээх киэҥ өйдөбүлү биһиэхэ биэрбит, ойуулаабыт, уруһуйдаабыт эбит! Хайдахтаах курдук дириҥ ис хоһоонноох хартыынаный! Хайдахтаах курдук сүдү талааный! Хайдахтаах курдук Аан дойду биир саамай сүрүн кыһалҕатын, биир улахан боппуруоһун, биир улахан проблематын аҥаардас бу биир эрэ хартыынанан, биир ойуу күүһүн тылынан кини дьүһүйэн таһаарбытый!
Ити курдук, Сууралдьыма Куо хас биирдии хартыынатын көрдөххө, үлэлэрэ бары олус дириҥ философскай ис хоһоонноохтор. Ол иһин ойуу тылын күүһэ диэн – дьэ бу дьикти, киһи сатаан тылынан этэн быһаарбат, биир улахан сүдү күүс, биир ньыма! Сүрдээх сэдэх, тыһыынча киһиттэн биир эрэ киһиэхэ бэриллэр сүдү талаан!
Инникитин биһиги убаастыыр, ытыктыыр, холобур оҥостор күндү киһибитигэр Александра Самсоновнаҕа-Сууралдьыма Куоҕа чаҕылхай күнү, былыта суох ыраас күп-күөх халлааны, сахабыт алмааһын курдук кытаанах доруобуйаны, уйгулаах-быйаҥнаах уһун дьоллоох олоҕу баҕарыаҕыҥ!
