Ааспыт сыл ахсынньы 30 күнүгэр Федеральнай нолуок сулууспата Дьокуускай куорат 39 №-дээх орто оскуолатыгар Николай Иванович Шарин аата иҥэриллибитин туһунан туоһу суругу учуокка туруорда. Ол аата – силигэ ситтэ! Саха тылын үөрэтиини сүүрбэччэ сыл дьаныардаахтык туруорсан, төрөөбүт норуотугар өлбөөдүйбэт өҥөлөөх Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин миниистирэ Н.И. Шарин аата үйэтитилиннэ. Ити – кини турууласпыт бэлиитикэтэ салҕанар кэскиллээҕин өрөспүүбүлүкэ уонна киин куорат салалтата ылынарын туоһута.
Үтүө киһи үйэлэргэ умнуллубат, сирдиир сулус, дурда-хахха, ыйар-кэрдэр суолтата саҥа сүҥкэн оскуола олоҕун аартыгын арыйда. Бу кэскил туохха олоҕуран сайдыахтааҕын туһунан суруйуулар “Кыым” хаһыакка элбэхтик тахсаллар. Тахсыбыт суруйуулары, санаалары кытта билсиһэн баран, Н.И. Шарин аатын Орто Халыма уонна Дьокуускай оскуолаларыгар иҥэриигэ быһаччы киирсибит, киин куорат сахалыы оскуолалара арыллар барылларыгар үлэлэспит социолог учуонай, Ил Түмэн хас да болдьоҕун дьокутаатын быһыытынан, санаабын этэбин.
1. Ааспыт сыл иккис аҥаара саха тылыгар болҕомтону күүһүртэ. Ол өрөһө долгуна Саха кэнгириэһин, саха тылын учууталларын сийиэстэрин уураахтарыгар, интэриниэккэ саха тыла күүскэ киириитигэр, Ил Дархан саха тылыгар болҕомтотун туһаайыытыгар, сахалыы кинигэ таһаарааччылар, киинэ устааччылар, тыйаатыр үрдүк ситиһиилэригэр дуорайда, сахалыы саҥаны киэҥ эйгэҕэ сатарытта.
2. Дьокуускай куорат олохтоохторун ахсаана саха улуустарыттан көһөн кэлэр дьон суотугар күүскэ эбиллэ турар. Ол саха тылын олох бары эйгэтигэр тэнитэр, суолталаах оҥорор. Билигин тэрилтэҕэ, маҕаһыыҥҥа, оптуобуска саха тылынан быһаарсар буоллуҥ. Дьокуускайга саха ахсаана биллэ баһыйар туруктанна. Ол барыта киин куоракка сахалыы эйгэ, култуура, тыл, быһыы-майгы, өй-санаа тэнийэрин, олоҕурарын эрэйэр, оннук соругу туруорар.
3. Ити – Дьокуускай куорат эйгэтэ уларыйарын уонна саха бэйэтин омук быһыытынан билиниитин аахсар кэм тирээн кэлбитин туоһута.
Онон, дьэ, “салгыы хайдах-туох дьаһанабыт?” диэн киэҥ, дириҥ суолталаах сорук турар.
Манна мин хас да этиилээхпин. Ону саас-сааһынан суруйдахха, маннык:
Бу ааспыт үйэ бүтэһигэр диэри саха дьоно Дьокуускай куоракка, кыра омук быһыытынан, бэйэтин кумуччу туттан-хаптан олорбута. Кэнники 30 сыл устата Дьокуускайга бэйэтин омук быһыытынан дьоһуннаахтык туттар саха ахсаана харыыта суох эбиллэ турар. Онон сахалыы тыллаах иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэри дэлэтии уталытыллыбат соруга турда.
Сэбиэскэй былаас кэнники сылларыгар тыа сиригэр саха оскуолаларын Н.И. Шарин тус хорсунунан тутан олорбут буоллаҕына, Дьокуускайга саха тылын “Ааллааҕыскай эспэримиэнэ” диэн ааттаан тыыннаах тута сатаабыттара. Ол эбэтэр, кыра омуктар тылларын күргүөмнээх суурайыы кэмигэр биһиги оҕолорбут эспэримиэн эрэ күлүгэр сөрүөстэн төрөөбүт тылларын үөрэппиттэрэ. Ити кэмҥэ “куорат сахата” диэн бэйэтин саханан ааҕынар эрээри, нууччалыы тыллаах-иитиилээх саҥа көлүөнэ үөскээбитэ.
Оттон билигин Дьокуускайга саха баһылыыр-көһүлүүр ахсааннаах омук киэбигэр киирэн эрэр. Дьэ бу кэмҥэ биһиги бэйэбитин үчүгэйдик уонна сорунуулаахтык көрүнүөхтээхпит. Урут Дьобуруопа дойдуларын холуонньата буолан олорбут Африка, Азия омуктара кэлин кыаҕыран, көнөн, босхолонон баран, урут баттаабыт былаас ньымаларын батыһар, ону хатылыыр, күүһүнэн өттөйө сатыыр идэлэнэллэр. Ол түмүгэр эмиэ күөнтэһии, ыаллыы омуктары кытта бэрт былдьасыһыы, иирсээн күөдьүйэн тахсарын бары бэркэ көрө-билэ сылдьабыт.
Онон, саха омук киэҥ көҕүстэнэрэ, уһун санааланара, дьүөрэлэһии-алтыһыы эйэлээх таһымын тутуһара эрэйиллэр. Ол эбэтэр, Н.И. Шарин аатынан оскуола, аҥаардас саха эрэ оҕолорун буолбакка, прописканан хабыллар араас тыллаах-култууралаах оҕону барытын (2000 кэриҥэ) түмэн, сахалыы тыыҥҥа-эйгэҕэ үөрэтэр орто үөрэх тэрилтэтин саҥа сайдыылаах, инникигэ хардыылыыр көрүҥэ буолара эрэйиллэр. Билигин дьоҕурдаах оҕолору түмэн үөрэтэр Өрөспүүбүлүкэтээҕи лицейтэн холобур ылан, устаабын, сүрүн соругун онно майгыннатан, бу саҥа үөрэх тэрилтэтэ араас тылынан үөрэтэр элбэх култуураны дьүөрэлиир саҥа куорат оскуолата буолуо диэн ыраланабыт. Саха ис кыаҕын тэнитэр, күүһүрдэр, өрөспүүбүлүкэ бары омуктарын сомоҕолуур Айыы кыһата үөскээтин, атын оскуолалары батыһыннарар холобур буоллун.
1. Мин төрүт олохтоох омуктарын үөрэхтэрин тиһигин үөрэтэ-чинчийэ уонтан тахсата АХШ хотугу-соҕурууҥҥу, илиҥҥи-арҕааҥҥы штаттарынан сылдьыбытым, биһиэхэ туох туһалаах баарын көрдүү сатаабытым. Ол сырыым туһунан «Хотугу эргимтэ үөрэҕэ» диэн кинигэни таһаарбытым. АХШка төрүт олохтоох омуктар оҕолорун биир оскуолаҕа түмэн үөрэтии резервацияларга эрэ баар. Онно атын омук оҕолорун ылбаттар, “олохтоох омук уратытын суурайыахтара” диэн. Федеральнай былаас маннык оскуолалары өйүүр, “үрүҥ тириилээх” учууталлар баран үөрэтэллэригэр араас көмөнү оҥорор, үөрэнэр бырагыраамаларын хонтуруоллуур. Онно ыытыллан кэлбит бэлиитикэ түмүгэр, мин сылдьар кэммэр биир эрэ оскуола дириэктэринэн олохтоох омук бэрэстэбиитэлэ (дьахтар) үлэлиир этэ. Атын оскуолаларга барыларыгар үрүҥ субалаах дьон дириэктэрдииллэрэ. Кэлин “олохтоох омуктан дириэктэрдэр эбилиннилэр” дииллэрин истэбин. Ол АХШ резервацияларын оскуолатын курдук күөмчүлүүр быһыыны-майгыны биһиги Дьокуускайга олорон ынырык да түүлбүтүгэр да көрбөппүт. Биһиги сылтан сыл өтөн киирэн, хас оҕо уһуйаанын, үөрэх тэрилтэтин аайы сахалыы тыллаах бөлөхтөр, кылаастар, үөрэх-иитии бырагыраамалара тэнийэн иһэллэрин ситиһиэхтээхпит.
Билиҥҥи туругунан, Дьокуускайга 52696 оскуола үөрэнээччитэ баарыттан, 10 408 оҕо сахалыы тылынан үөрэнэр, өссө 5185 оҕо саха тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэр. Саха тыла Дьокуускай куорат 52 оскуолатыгар барытыгар баар. Оннук үөрэтии көдьүүһүн күүһүрдэр сорук турар.
Быйылгы үөрэх дьылыгар оскуолаларга 188 I кылаас арыллыбытыттан, 154 – нууччалыы, 32 – сахалыы, оттон 25 кылаас саха тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэр. Уопсайа, 1849 класс-кэмпилиэгэ баарыттан, сахалыы тыллааҕа – 370. Ол эбэтэр, оҕо 20 %-на. Үрдүттэн саба быраҕан “саха оҕото Дьокуускай үөрэнээччитин аҥаарын ылар” диэн сабаҕалыыр буоллахха, сахалыы тылынан үөрэнэр быраап ситэри хааччылла илигэ көстөр. Манна өссө төрөппүт оҕотун сахалыы тылынан үөрэттэрэр баҕата төһө-хачча күөмчүлэнэрэ биллибэт. Ону чинчийэн билии-үөрэтии, сахалыы иитии суолтатын төрөппүттэргэ өйдөтүү эрэйиллэр. Уопсайынан да, оскуола тиийбэт кыһалҕатын, оҕолор икки симиэнэнэн үөрэнэллэрин тохтотору күүскэ туруорсан, оскуола тутуутун түргэтэтиини, элбэтиини ситиһиэххэ...
Оҕо уһуйааннарыгар (дьыссааттарга) сахалыы тылынан иитии боппуруоһа ордук сытыытык турар. Быйылгы туругунан, Дьокуускай куорат оҕотун 31 %-на сахалыы тыллаах уһуйааннарга иитиллэр. Ол иһигэр, Хатаска – 100 %, Тулагыга – 40 %, оттон сахалар кэлин күүскэ тоҕуоруһан олохсуйбут Мархаларыгар – 4,2 % эрэ. Онон төрөппүт баҕа санаатын, оскуолалар кыамталарын, каадырынан хааччыллыыны, киин куорат бүддьүөтүн барытын дьүөрэлиир туһугар, Дьокуускай куоракка 2025 сылга диэри ылыныллыбыт саха тылынан иитии-үөрэтии былаанын чуолкайдыырга, олоххо киллэриигэ уопсастыбаннас быһаччы кыттан үлэлэһэрэ эрэйиллэр. Бу былаан быһыытынан, 2023 сылга ити үөһэ көрдөрүллүбүт 370 кылаас-кэмпилиэк ахсаана 574-кэ тиийиэхтээх.
Маны ситиһэргэ уонна төрөөбүт тылынан үөрэнэр баҕаны-дьулууру күүһүрдэргэ төрөппүттэр, уопсастыбаннай тэрээһиннэр өттүлэриттэн күүстээх турунуу, туруорсуу эрэйиллэр. Үөрэх тылын талыы, киин куоракка саха тылын тыынын иҥэрии – Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр быраап. “Оҕоҕун сахалыы тыллаах уһуйааҥҥа, кылааска киллэр” диэн ким да кими да күүһүнэн модьуйар, олуйар-моһуйар кыаҕа да, бырааба да суох.
Билигин үлэлии турар сахалыы тыллаах уһуйааннар, оскуолалар дьаныардаах туруорсуу, бииргэ үлэлэһии түмүгүнэн ситиһиллибиттэрэ. Холобур, И.Ф. Михальчук мээрдээн олордоҕуна сахалыы иитиини-үөрэҕи туруорсар төрөппүттэр түмсүүлэрэ элбэҕи ситиспитэ, норуот быһыытынан бэйэ дьоһунун билиниини күүркэппитэ. Ол кэмҥэ мээр Михальчук миэхэ, Дьокуускай куораттан Ил Түмэн дьокутаатыгар, сахалыы оскуолалары туруорсар хамсааһыны иилиир-саҕалыыр соругу сүктэрбитэ. Ол саҕана Н.С. Чиряевтыын биһиги “Дьокуускайдааҕы национальнай гимназия, Аал Луук Мас курдук чиргэл лабаалары-үнүгэстэри ыытан, сылын аайы сахалыы уһуйааннарынан, оскуолаларынан байан, тэнийэн иһиэ” диэн ыраланар этибит.
Ол кэмтэн ыла арыллыбыт сахалыы тыллаах оскуолалар ааттарыгар да ол көстө-сурулла сылдьар курдук: Национальнай гимназия, Саха-ньиэмэс гимназията, Айыы Кыһата, Сэргэлээх. Ааттарыгар кинилэр үөрэтэр хайысхалара уонна харысхаллара ойуулана сылдьар.
Дьокуускай куорат билиҥҥи баһылыга Е.Н. Григорьев, бэйэтэ куорат сахатын кыһалҕатын санныгар сүгэн улааппыт киһи, олохтоох быһаарыылары ылынарга бэлэмин эппитэ. Онон: Айыы суола аһаҕас. Кутуйах хороонун кэҥэтэн, бэйэни муҥурданыыга, хааччахтаныыга тиийэр кыһалҕа суох. Киин куораппытын, саха омук биһигэ буолбут Дьоллоох Дьокуускайы эйэ дэмнээхтик, уопсай сөбүлэҥинэн сахатытарга дьулуһуохха.
2. Саха тыла – ийэ тыл. Ол аата, кини дьиэ кэргэҥҥэ уйаланар. Өтөргө диэри оннук да этэ. Дьокуускайга олохсуйбут бастакы көлүөнэ төрөппүттэр оҕо туох да анал туруорсуута-киирсиитэ суох сахалыы тыллаах буоларын курдук саныыллара. Ол эрээри, куорат сиргэ оннук буолбатах. Тыл эйгэтэ уонна күөнтэһиитэ элбэх, киэҥ. Билигин саха тыатын сиригэр да нууччалыы тыллаах оҕо элбээтэ. Онон, төрөппүт оҕотун сахалыы тылынан иитэргэ анаан-минээн турунуута эрэйиллэр кэмэ кэллэ.
Хомойуох иһин, Дьокуускайга олохсуйа кэлбит саха ыаллара баар да кыаҕы туһамматтар, дьиэ таһыгар сахалыы уһуйаан-оскуола суох буоллаҕына ону дьиэ кэргэн иһигэр солбуйарга турумматтар. Сэбиэскэй уһуйааҥҥа-оскуолаҕа сэлээннэнэн иитиллибит көлүөнэ төрөппүттэр оҕоҕо болҕомтолоро – татым. Оҕонон норуот утума салҕанарын туһунан өй-санаа тиийбэт. Саха омук бэйэтин устуоруйатыгар тылын сүтэрэр кыһалҕаҕа ыктара сылдьыбатах буолан, атын кыахтаах омуктар курдук дьиэҕэ омук кутун, тылын, дьоһунун иитэр үөрүйэх суох. Ону өйдөөн, соторутааҕыта буолан ааспыт Саха тылын учууталларын II сийиэһигэр «Ийэ тыл – дьиэ кэргэн бигэ тирэҕэ» диэн анал кэскиллээх хайысха саҕаланна. Манна ыччаттарын сахалыы ситиһиилээхтик ииппит далбар ийэлэр-эбэлэр көмөлөһөллөрө буоллар, саха омук тылын кэскилигэр күүстээх хамсааһын тахсыа этэ.
3. Аҕыйах ахсааннаах омук тылын кыһалҕата – аан дойдуга барытыгар баар көстүү. Биһиги өссө кытыы сиргэ хорҕойо сытар буоламмыт эриһэбит. Өссө биир тирэхпит: биир уопсай, туох да диалега суох бэйэ бэйэбитин өйдөһөр тыллаахпыт, төрөөбүт тылы харыстыыр майгылаахпыт, ону ситиһэр бэйэбит былаастаахпыт, уопсай ситимниир тэрээһиннэри кыттар көхтөөхпүт. Оччотугар, биир өттүнэн, аан дойду омуктара тылларын харыстыыр ньымаларын сүһэн ылан туһанары саха аймах өйдүүр-ылынар кыахтаах. Араас «эбэлэр оскуолалара», «тыл биһиктэрэ», эбии үөрэхтээһин ньымалара – элбэхтэр. Ону анал хамсааһын быһыытынан көҕүлээччилэри өрө тутуохха. (Холобур, сахалыы бикипиэдьийэни төрүттээччи Н.Павловы-Халаны Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэҕэ түһэрбиппитин аахайбатахтара – абалаах! Быйыл эмиэ түһэриэхпит).
Иккис өттүнэн, Дьокуускай салалтата саха тылын туруулаһааччылары өйүүр ньымалары тобулар кыахтаах. Ол курдук, куорат баһылыга Е.Н. Григорьев атырдьах ыйынааҕы учууталлар мунньахтарыгар нуучча тыла баһыйар орто оскуолаларыгар, уһуйааннарыгар, эбии үөрэх тэрилтэлэригэр саха тылын үөрэтэр, сахалыы иитэр, дьарыктыыр педагогтарга сыллата бэриллэр анал бириэмийэни олохтуох буолбута. Улуустар да баһылыктара оннук көҕүлээһини кыайар кыахтаахтар. Аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар тылларыгар да маннык көҕүлээһин бэрт буолуох этэ.
Ити курдук, өй-санаа күүскэ уларыйар кэмигэр туттумахтаан, туруулаһан хаалыахха. Кэм-кэрдии буурҕатын быыһыгар турар ыар-хараҥа күннэр – күн күөрэйэн эрэрин бигэ туоһулара. Онно киэҥ хардыы – муҥурданыыттан төлөрүйүү.
