Арассыыйаҕа 2020 с. биэрэпис бастакы барыл түмүктэрэ таҕыстылар. Биллэрин курдук, бастакы былаан быһыытынан биэрэпис 2020 сыл алтынньытыгар ыытыллыахтаах этэ да, хоруона хамсыга туран, биэрэпис сүрүн үлэтэ 2021 с. алтынньытыгар-сэтинньитигэр оҥоһуллубута. Ол да кэм, ыарыынан сибээстээн, биэрэпиһи ыытарга соччо судургута суоҕа. Онон сорох исписэлиистэр биэрэпис көтүмэх соҕустук ыытыллыбытын суруйаллар. Чэ, ону хайдах баарынан ылынабыт, атын барыйаан суох...
Росстат таһаарбыт бастакы барыл дааннайдарынан, Арассыыйаҕа барыта 147,2 мөл. киһи олорор эбит. Атыннык эттэххэ, 2010 сылга холоотоххо, дойду нэһилиэнньэтэ 4,3 мөл. киһинэн (1,4 %) эбиллэн биэрбит. Санаттахха, 2010 сылга дойду нэһилиэнньэтэ 142,8 мөл. этэ. Ол эбиллии, сүрүннээн, оҕо төрөөһүнүн суотугар буолбакка, Арассыыйаҕа саҥа холбоспут Кырыым (биэрэпис ыытылларын саҕана 2,4 мөл. нэһилиэнньэлээх) уонна 2014 с. холбоспут Донецкай-Луганскай Өрөспүүбүлүкэлэрин (2019 сылга – 3,7 мөл.) суоттарыгар буолбут.
Биэрэпис көрдөрбүтүнэн, дойду нэһилиэнньэтин 75 %-на – куорат олохтоохторо.
1 мөлүйүөнү куоһарар ахсааннаах куораттар ахсааннара 16-ҕа тиийбит. 2010 сыллааҕы биэрэпис кэмигэр Арассыыйаҕа 12 “миллионник” куорат баар этэ: Москуба, Санкт-Петербург, Новосибирскай, Екатеринбург, Казань, Аллараа Новгород, Челябинскай, Самара, Уфа, Доннааҕы Ростов, Омскай уонна Волгоград. Кэнники сылларга олор кэккэлэригэр 4 куорат эбии киирэн биэрбит: Краснодар, Красноярскай, Пермь, Воронеж. Бу ааҕыллыбыт “миллионер” куораттарга барыларыгар холбоон 35,7 мөл. киһи олорор. Ол эбэтэр, дойду нэһилиэнньэтин чиэппэрэ.
Санаттахха, дойдубут саамай элбэх нэһилиэнньэлээх эрэгийиэннэрэ: Москуба куорат уонна Москуба уобалаһа – 21,5 мөл., Санкт-Петербург уонна Ленинград уобалаһа – 7,6 мөл.
Арассыыйа саамай элбэх нэһилиэнньэлээх федеральнай уокуруктара: Киин – 40 мөл., Волгатааҕы – 29 мөл., Сибиирдээҕи – 16,8 мөл.
Уопсайынан ыллахха, Киин уонна Хотугу Арассыыйаҕа, Волга тардыытыгар, Сибииргэ, Уһук Илиҥҥэ нэһилиэнньэ ахсаана биллэ-көстө көҕүрүү турар эбит.
Кэнники 10 сыл иһигэр дойдуга 18 саҥа куорат, 33 сэлиэнньэ эбиллибит, ол оннугар 25 тыһ. дэриэбинэ букатыннаахтык быраҕыллыбыт, иччитэхсийбит.
Омугунан састаап (30 саамай элбэх ахсааннаах уонна “бэйэбитигэр чугас” омуктар):
Нууччалар – 105 579 179
Татаардар – 4 713 669
Чеченнэр – 1 674 854
Башкирдар – 1 571 879
Чуваштар – 1 067 139
Авардар – 1 012 074
Армяннар – 946 172
Украиналар – 884 007
Даргиннар – 626 601
Казахтар – 591 970
Кумыктар – 565 830
Кабардалар – 523 404
Ингуштар – 517 186
Лезгиннэр – 488 608
Осетиннар – 485 646
Мордвалар – 484 450
Сахалар – 478 409
Азербайджаннар – 474 576
Буряттар – 460 053
Марилар – 423 803
Удмуртар – 386 465
Таджиктар – 350 236
Узбектар – 323 278
Тувалар – 295 384
Кырыым татаардара – 257 592
Карачайдар – 226 271
Белорустар – 208 046
Ньиэмэстэр – 195 256
Калмыктар – 179 547
Эбэҥкилэр – 39 226
Эбээннэр – 19 913
Долганнар – 8 157
Юкагирдар – 1 802
(Бу биэрэпискэ 16,6 мөл. киһи бэйэтин омугун аатын эппэтэҕин, кистээбитин санатабыт).
Мантан көрдөххө, дойдубут “5 саамай элбэх ахсааннаах норуотун” испииһэгэр кэккэ уларыйыылар тахсыбыттар. Ол курдук, 2010 сылга I миэстэҕэ 111 мөл. ахcааннаах нууччалар сылдьаллара (билигин 105,5 мөл.), II – татаардар (2010 с. – 5,3 мөл., 2020 с. – 4,7 мөл.), III – украиналар (2010 с. – 1,92 мөл., 2020 с. – 884 тыһ.), IV – башкирдар (2010 с. – 1,58 мөл., 2020 с. – 1,57 мөл.), V – чуваштар (2010 с. – 1,43 мөл., 2020 с. – 1,06 мөл.)... Быһата, кэнники 10 сыл устата чеченнэр ахсааннара 200 тыһ. кэриҥэ киһинэн эбиллэн, ахсааннара 1,67 мөл. киһиэхэ тиийбит, дойдуга 3-с миэстэлээх улахан норуокка кубулуйбуттар. Онно холоотоххо, Арассыыйаҕа олохтоох украинец ахсаана 10 сыл иһигэр 2 төгүлтэн ордук аҕыйаан, 1,92 мөлүйүөнтэн 884 тыһ. тиийбит, оттон белорустар 521,4 тыһыынчаттан 208 тыһ. тиийэ аҕыйаабыттар. Бу илиҥҥи славянныы тыллаах, нууччаны кытта ыкса аймахтыы омуктар бэрэстэбиитэллэрэ ханна да атын сиргэ көһөн барбакка, нууччаны кытта булкуһан, нууччаҕа кубулуйан хаалбыттара сылыктанар.
Бу үөһэ тахсыбыт сыыппаралартан көрдөххө, улахан норуоттартан нууччалар, татаардар, башкирдар, ордук күүскэ чуваштар, ахсааннара көҕүрүү турар эбит.
Дойду арыый элбэх ахсааннаах норуоттарыттан Волга сүнньүгэр олохтоох финн-угор тыллаах омуктар ахсааннара күүскэ көҕүрүүр. Холобур, марилар кэнники 10 сыл иһигэр 547,6 тыһыынчаттан 423 тыһ. тиийэ, мордвалар – 744 тыһыынчаттан 484 тыһ., удмуртар – 552 тыһыынчаттан 386-ҕа, ол иһигэр түүр тыллаах чуваштар 1,43 мөлүйүөнтэн
1 мөл. диэри көҕүрээбиттэр.
Ол оннугар, дойдуга Кавказ уонна Орто Азия норуоттарын ахсаана эбиллэр. Саамай күүскэ эбиллибиттэр: чеченнэр 1,43-тэн 1,67 мөлүйүөҥҥэ, ингуштар 444 тыһыынчаттан 517 тыһ., Дагестан омуктара 2,9 мөлүйүөнтэн 3,18 мөл. тиийэ эбиллибиттэр. Кабарда-Балкарияҕа, Ставрополь кыраайыгар эмиэ кыра эбиллии баар. Хотугу Кавказ улахан омуктарыттан осетиннар ахсааннара көҕүрээбит (2010 с. – 528,5 тыһ, 2020 с. – 485,6 тыһ.).
Сибиир омуктарыттан саамай эбиллибит омук – тувалар (2010 с. – 249,2 тыһ., 2020 с. – 279,7 тыһ.).
Сахалар ахсааммытыгар биллэр-көстөр эбиллии да, көҕүрээһин да суох, биир сиргэ лаҕыйа турабыт
(2010 с. – 478 085, 2020 с. – 478 409). Ол 10 сыл устата 400-чэкэ киһинэн эбиллиини “эбиллии” диэбэккин. Биһигини кытта иэл-тиэл ахсааннаах бүрээттэр 1 тыһ. кэриҥэ киһинэн көҕүрээн, 461,3 тыһыынчаттан 460 тыһ. буолбуттар.
Эбэн эттэххэ, 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн сахалар ахсааммытынан дойдуга 19-с миэстэҕэ сылдьар этибит. Билигин 17-с буолбуппут. Атыннык эттэххэ, урут иннибитигэр сылдьыбыт удмуртары, марилары, белорустары ситэн ааспыппыт, ол оннугар биһигини хас Хотугу Кавказ омуга куотан иннибитигэр киирбит.
2002 с. биэрэпискэ ахсааммытынан 20-с миэстэҕэ сылдьар этибит. Онон, быт хаамыытынан да буоллар, “иннибит” диэки сыҕарыйан иһэбит. Ол – кыра да буоллар, эрэли саҕар.
Росстат дааннайынан, Арассыыйа национальнай эрэгийиэннэригэр тылы билии уопсай туруга мөлтөх уонна мөлтүү турар.
Биэрэпис түмүгүнэн, Арассыыйаҕа барыта 4,7 мөл. татаар баарыттан, төрөөбүт тылын күннээҕи олоххо 2,91 мөл. эрэ татаар киһитэ туһанар.
Син ол тэҥэ, барыта 1,57 мөл. башкиртан 1,08 мөл. эрэ киһи төрөөбүт тылынан кэпсэтэр. Марилар: 423 803 – 258 722; мордвалар: 484 450 – 220 090; чуваштар: 1 067 139 – 700 222; удмуртар: 386 465 – 255 877; чеченнэр: 1 674 854 – 1 493 748; тывалар: 295 384 – 252 953; сахалар: 478 409 – 377 722...
Бу сыыппаралартан көрдөххө, 100 тыһ. кэриҥэ саха киһитэ төрөөбүт сахалыы тылынан кэпсэппэт буолбут эбит.
