Тохсунньу 26 күнүгэр ХИФУ уонна Гуманитарнай чинчийии институтун тиэрмини оҥорууга, лиэксикэҕэ исписэлиистэрэ уонна суруналыыстар СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местниковка сахалыы терминология боппуруостарыгар сүбэ мунньахха түмүстүлэр. Бу тэрээһини Тылы сайыннарыы управлениетын салайааччыта Римма Жиркова көҕүлээн ыытта.
Чахчы да, саха тылыгар саҥа тиэрмини айыы боппуруоһунан судаарыстыбаннай таһымҥа бэрт өрдөөҕүтэ уонна кылгас кэмҥэ – 1920-с сыллар бүтүүлэригэр – эрэ дьарыктана сылдьыбыттарын билэбит. Олох биир сиргэ турбат, ити кэм устата хас эмэ сүүһүнэн-тыһыынчанан саҥа тыл, өйдөбүл киирдэҕэ буолуо да, ону эргитэн, илдьиритэн, сахаҕа чугаһатан тиэрмини айар үлэ баччааҥҥа диэри ыытыллыбакка кэллэ. Бу боппуруоһунан араас кэмҥэ биирдиилээн дьоҕус бөлөхтөр дьарыктана сылдьыбыттарын истэбит да, ол үлэ нэһилиэнньэҕэ туох да дьайыыта суох хаалбыта.
Саха дьоно былыргы курдук алаастарынан бытанан, бука бары сылгы-сүөһү көрөн, бултаан-балыктаан, олоҥхолоон-тойуктаан олорор дьон буолбатахпыт. Олоҕу сырсан сайдабыт, үүнэбит, олохпут укулаата уларыйар. Ити кэм устата, урукку өйдөбүллэрбит умнуллан, тылбыт дьадайар, саҥа тыл – айыллыбат. Саха тылын кэмигэр көрөн өрө тардан, саҥа тылынан байытан биэрэн испэтэхпит түмүгэр, тылбыт туруга билигин букатын “иэдээннээх” дэнэр таһымҥа тиийдэ. Ол – күүркэтии буолбатах. Чахчы да, холобур, “информационнай уопсастыбаны сайыннарыы государственнай программатын чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ СМИ уорганнарыгар цифровизация, модернизация уонна инновация үлэтэ эрэйиллэр” диэн курдук этиилэри киһи хайдах айаҕар батаран “бу сахалыы суруллубут” диэҕэй?
Суруйалларынан, атын сайдыылаах, тылларын харыстыыр дойдуларга СМИгэ, бэчээккэ саҥа өйдөбүлү бэлиэтиир биир эмэ саҥа, киирии атын омук тыла көһүннэ да, Тиэрмин хамыыһыйата тута түмсэн, имири-хомуру тутан бэйэлэрин тылларынан солбуйан биэрэн иһэллэр эбит. Биһиэхэ ити аһара уустук боппуруос. Сүүһүнэн сылы быһа тыытыллыбакка турбут “тиэриллибэтэх кырыһы” саҥалыы тиэрии, баалатан хаалбыт ыарыыны эмтиир – ыарахан үлэ!
Санатан эттэххэ, биһиги – “Кыымнар” – кэнники 20-ччэ сыл иһигэр иккитэ холонон Тиэрмин хамыыһыйатын быһаччы кыттыһан туран тэрийэ-тэрийсэ сатаабыттаахпыт да – ол араас төрүөтүнэн кыаллыбатаҕа. Ааҕааччыларбыт, бука, ону өйдүүллэрэ буолуо.
Быһата, бу буолан ааспыт мунньахха “сахалыы тиэрмин хамыыһыйата тэриллэрэ уолдьаста” диэн аан бастаан СӨ Бырабыыталыстыбатын таһымынан этилиннэ. Онон ааҕааччыларбытыгар “муус хамсаан эрэр!” диэн үөрэ-көтө иһитиннэрэбит. Маннык хамыыһыйа тэрилиннэ да, ол бэйэтэ тыл боппуруоһугар баччааҥҥа диэри тыытыллыбакка турбут бэрт элбэх кыһалҕаны хостоон-ороон таһаарыа, тылбыт сайдыытыгар саҥа кыахтары-саҕахтары тосхойуо.
Сүбэ мунньахха
Сүбэ мунньаҕы СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников саҕалаата:
– Тыл боппуруоһугар кэнники сылларга үлэ лаппа биллэр гына баран эрэр. Чугастан холобурдаатахха, “Тыа хаһаайыстыбатын туһунан” сокуон барыла бырабыыталыстыбатаҕа тута сахалыы тылынан оҥоһуллан баран Ил Түмэн көрүүтүгэр барда. Аан бастаан! Урукку өттүгэр сокуон хаһан да оннук оҥоһуллубат этэ. Ол сокуон сахалыы оҥоруута тугу биэрэрий? Министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр сахалыы сокуону оҥорор буоллулар да, “бу тыл сахалыыта хайдах буоларый?” диэн тиэрмин боппуруоһа инники күөҥҥэ тахсар. Онон, сокуону сахалыы тылынан айыы-тутуу бэйэтэ урукку өттүгэр болҕомтону тардыбакка турбут элбэх уустук боппуруоһу көтөҕөн таһаарыа. Бүгүҥҥү күн саҥаттан саҥа ирдэбиллэри туруорар, биһиги онно хоруйдаан иһиэхтээхпит. Арассыыйа атын өрөспүүбүлүкэлэригэр тиэрмин хамыыһыйалара бааллар, үлэлииллэр эбит. Бүгүн ол туһунан кэпсэтиэхпит.
Тылы сайыннарыы управлениетын салайааччыта Римма Жиркова:
– “Т/х-тын сокуона ылылынна. Бу сокуон оҥоруутугар СӨ бырабыыталыстыбата тиэрмин боппуруоһун кытта аан бастаан кэриэтэ көрүстүбүт. Бэрт элбэх мунаах түгэн баар эбит: хайдах баарынан нууччалыы ыытабыт дуу, тылбаастыыбыт дуу, дорҕоонун эрэ сахатытабыт дуу... Уустук.
1999 с. СӨ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан дьоҕус тиэрмин хамыыһыйата тэриллэн үлэлээбитэ эрээри... Бу – саха тыллаах барытын кыһалҕата. Өскөтүн тыа хаһаайыстыбата биһиги бэйэбит билэр төрүт уонна чугас эйгэбит эбит буоллаҕына, холобур, бырамыысыланнас тиэрминнэрин боппуруоһа хайдах буолуой? Саха бастакы классик суруйааччыларын көрдөххө, холобур, Өксөкүлээх Өлөксөй нууччаттан киирии тыллары бэрт ылбаҕайдык дорҕоонун сахатытан туттар эбит: “нособуойдаммыт-дукууламмыт, торуойкаламмыт-торуоскаламмыт, памаадаламмыт, хабалыар, сэниик (жених)”эбит... Кини “ханнык баҕарар нуучча тылын холкутук сахатытан саҥарыахха-суруйуохха сөп” диэн бириинсиби тутуһара.
Биһиги тиэрмин боппуруоһугар инньэ 2010-с сыллартан ыла муста, түмсэ сатыыбыт да... Биһиги билигин адьас кураанах сиртэн саҕалыыр буолбатахпыт, бу да иннинэ тэриллэн үлэлээбит тиэрмин бөлөхтөрүн, биирдиилээн учуонайдар үлэлэрэ, “Быһаарыылаах тылдьыт” уо.д.а. бааллар. Хайысхатынан көрөн идэлээх дьон мустан үлэлээн барыахтарын сөп. Ким да туора туран хаалыа суоҕа.
Наталья Попова:
– Гуманитарнай чинчийии институтугар 1990-с сыллар саҥаларыгар 4 киһиттэн састааптаах тиэрмин хайысхата тэриллэн үлэлээбитэ. Бастакы сэбиэдиссэйинэн А.Нелунов үлэлээбитэ, онтон – Л.Афанасьев-Тэрис. Ону таһынан, биһиги учуонайдарбыт рукопиһынан суруйан хаалларбыт үлэлэрэ бааллар. Оттон 1995 с. тиэрмиҥҥэ бастакы кэмпириэнсийэни тэрийэн ыыппыппыт. Бу үлэлэр түмүктэринэн, салааларынан көрөн, 10 дьоҕус тиэрмин тылдьытын оҥорон таһаарбыппыт. Хомойуох иһин, бэрт кыралыы тираһынан.
Тиэрмини айыыга өссө П.Ойуунускай саҕаттан олоҕурбут үс сүрүн тосхол үлэлиир: эргэрбит өйдөбүллэри, диалект тылларын саҥалыы өйдөбүллэргэ сыһыарыы; транслитерация (дорҕоону сахатытыы) уонна саҥаны айыы...
Гаврил Торотоев, ХИНТуоК институтун дириэктэрэ:
– Урут тахсыбыт тылдьыттары түмэн көрдүм. Онтон саха тылыгар быһаччы сыһыаннаах 41 тылдьыт тахсыбыт эбит. Ол иһигэр, элбэх тиэрмин тылдьыта. Биллэн турар, сорох хайысхаларга, холобур байыаннай идэҕэ, ускуустубаҕа уо.д.а. оннук тылдьыттар суохтар. Тиэрмин айыытыгар ол эйгэҕэ быһаччы үлэлиир дьону кыттыһыннарар хайаан да наада. Тиэрмини оҥоруу бириинсибэ эмиэ өйдөнөр: солбук тылы булуу; дорҕоону сахатытыы; олох кыаллыбаты эрэ оннунан хаалларыы... Кэнники кэмҥэ саха дьоно ити дорҕоону эрэ сахатытыыны соччо ылыммат буолла, тиэрмин сахалыы тылбаастаныан баҕарар. Бэрт элбэх кэпсэтии, дьүүллэһии, сүрүннүүр үлэ күүтэр. Ону өссө киэҥ араҥаҕа хайдах таһааран тарҕатабыт, ылыннарабыт?
Руслан Баишев, уопсастыбанньык:
– Билигин бүрээттэр Тиэрминнэрин хамыыһыйата 5-7 эрэ чилиэннээх үлэлии олорор. Бастаан утаа, саҥа тэриллэллэригэр, элбэх киһилээх эбиттэр эрээри, үлэлииргэ көнтөрүгүн, бытаанын иһин, хамыыһыйа чилиэнин ахсаанын аҕыйатан биэрбиттэр. Кэнники 2 сыл иһигэр 272 тиэрмини бигэргэтэн олоххо киллэрбиттэр. Кинилэр бү үлэлэригэр бэйэлэрин былыргы лиэксикэлэрин, Монголия уонна Ис Монголия (Кытай) уопуттарын туһаналлар эбит.
Үлэни табан тэрийдэххэ, тиэрмин бэрт түргэнник олоххо киирэр кыахтааҕын Турция уопута көрдөрөр. Ол курдук, “Кемаль Ататюрк тыл реформатын биллэриэн иннинэ турок тылын лиэксикэтин 80-на араб, перс тылыттан киирии тыл этэ, оттон Ататюрк өлөрүгэр араб-перс тыллара турок тылын уопсай лиэксикэтин 20 %-гар тиийэ кыччаабыта” дииллэр.
Павел Ксенофонтов-Ойуур Байбал, Ил Түмэн дьокутаата:
– Дьон дьиҥ сахалыы тиэрмиҥҥэ баҕарар. “Бэнидиэнньик, оптуорунньук” эҥин диэн туһата суох, дьон син биир нууччалыытыгар охто туруо. Тылы бэрээдэктээһин – судаарыстыба эбээһинэһэ. Уопсастыбаннай таһымынан төһө да хамыыһыйата тэрий, син биир өнүйбэт. Хаста тэрийэн көрө сатаатыбыт? Бастаан өрүкүнэйэ сылдьан баран сыыйа уостан, умнуллан хаалар. Кимтэн да ирдиир кыаҕыҥ суох. Эбии биир үлэлээбэт хамыыһыйаны тэрийэр туох да наадата суох. Мин саныахпар, Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах Тыл бэлиитикэтин департамена диэн тэриллиэхтээх. Ол иһигэр баар салаалартан, биирдэрэ быһаччы тиэрмиҥҥэ сыстан үлэлиэхтээх.
Николай Павлов-Халан, саха тылын интэриниэккэ киллэрии энтузиаһа:
– Тиэрмин хамыыһыйата тэриллэр күннээх буоллаҕына, кини быһаччы тиэрмини айар үлэнэн дьарыктаныа суохтаах. Хамыыһыйа ол үлэни көҕүлүөхтээх, сүрүннүөхтээх, тэрийиэхтээх, методиканан хааччыйыахтаах, бигэргэммит тиэрминнэри нэһилиэнньэҕэ тарҕатыыга үлэлэһиэхтээх. Аны, саҥа айыллыбыт тиэрмини нэһилиэнньэ барыта үөрэ-көтө көрсүө, туттан барыа биллибэт. Онно туох да кыһалаҥ суох буолуохтаах. Хамыыһыйа ол киирбэтэх тыллары дьон тоҕо ылымматаҕын быһааран баран, онно солбук тиэрмин айыллар дьаһалын ылыахтаах.
Хамыыһыйа чилиэннэрэ – үөһэттэн таҥара аныыр дьоно буолбатахтар. Дьон – билиитэ-көрүүтэ, таһыма араас. Онон кинилэр эппиттэрэ-тыыммыттара, айбыттара барыта сокуон буолан иһиэ суохтаах.
Сүбэ мунньах кэмигэр итини таһынан элбэх санаа этилиннэ. Ол иһигэр суруналыыстар бэйэлэрэ күннээҕи олоххо көрсөр уустуктарын, кыһалҕаларын үллэһиннилэр. Холобур, суруналыыс Георгий Белоусов быйыл Саха сирэ Арассыыйаҕа “бэйэтин тэлэбиидэнньэтин саамай көрөр эрэгийиэн” аатын ылбытын кэпсээбитин, мунньахха мустубут дьон ытыс тыаһынан эҕэрдэлээтилэр.
СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников мунньаҕы маннык тылларынан түмүктээтэ:
– Дьон санаатын иһиттибит, кэпсэттибит. Чахчы, тиэрмини айыыга үлэ барыахтаах. Ол – уолдьаспыт. 2023 сылтан саҕалаан олохтоохтук үлэлээн барыаҕыҥ.
Тиэрмин хамыыһыйата тэриллэн үлэлээн барыаҕа. Чахчы, онно наһаа элбэх киһи наадата суох. Холобур, 20 мөлүйүөҥҥэ чугаһыыр нэһилиэнньэлээх Казахстан Тиэрминин хамыыһыйата 15 эрэ чилиэннээх. Саҥа тэриллэр хамыыһыйаҕа бу мунньахха кыттыбыт дьонтон бэрэстэбиитэллэр киирэллэригэр баҕарабын. Үлэ бириинсибэ, бастакы барыл быһыытынан, маннык буолуон сөп: хас биирдии салааҕа исписэлиистэр бэйэлэрэ тиэрмиҥҥэ ылсан үлэлииллэр, ону эспиэрдиир бөлөх көрөр, оттон Тиэрмин хамыыһыйата ону бүтэһиктээхтик көрөн бигэргэтэр. Ылынар эбэтэр тохтотор...
Туспа Тыл бэлиитикэтин департаменын тэрийии туһунан мин билигин бу туран тугу да этэр, эрэннэрэр кыаҕым суох, ити – туспа боппуруос.
Тиэрмин хамыыһыйата олунньу 13 күнүгэр – Төрөөбүт тыл күнүгэр – диэри тэриллэрин туһугар бары кыһамньыбытын ууруоҕуҥ.
Иван Гаврильев.
Сэҥээриилэр