Олунньу 23 күнэ биһиэхэ, саха дьонугар, Ильмень күөл кырыктаах кыргыһыыларыгар кыттыбыт буойуннарбытын кэриэстиир күммүт.
Элбэх саха буойуна бу кыргыһыыга сырдык дууһатын толук уурбута. Кинилэртэн үгүстэрэ Ильмень күөл уонна Лопать өрүс муустарыгар геройдуу охтубуттара, бааһырбыттара. Ити курдук сахалар түмсэн сээрилэспит сирдэрэ суоҕа.
1942 сыл сайыныгар Армияҕа сэриилэһэ ыҥырыллыбыт Саха сирин дьоно - 7232 саха, 3664 нуучча уонна элбэх атын омук Ураллааҕы байыаннай уокурук байыаннай чаастарыгар тарҕатыллыбыттара.
1942 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр командование анал бирикээһинэн 19-с туспа хайыһар биригээдэтэ тэриллибитэ.
Бу биригээдэ састаабыгар Горнай, Таатта, Үөһээ Бүлүү уолаттара 393 саханы туспа байыаннай чаас курдук тэрийэн үөрэппиттэрэ.
Сэриигэ өстөөҕү кытта күөн көрсүһүүгэ, хайа да түбэлтэҕэ кыайыылаах тахсарга ылынымтыалаахтык үөрэтэн, элбэҕи билбиттэрэ.
1943 сыл тохсунньу 10 күнүгэр 19-с туспа хайыһар биригээдэтин састааба сэриилэһэр фроҥҥа аттаммыта. 21 хонуктаах уһун, сындалҕаннаах айан этэ. Сэрии саҕаланар тыйыс чааһа чугаһаатар чугаһаан испитэ.
1943 сыл олунньу 22 күнүгэр түүн Ильмень күөл мууһугар хайыһарынан киирии саҕаламмыта.
Маҥан таҥас кэтэн, сааларын, сэрии сэбин, 3 хонуктаах паектарын, болокуусаҕа минометтарын, пулеметтарын соһон иһэр, сэрии диэн өссө тугун да билэ илик эдэркээн уолаттар тугу санаабыттара буолуой? Биллэн турар, төрөөбүт төрүт дойдуларын, төрүт астарын, бултуулларын, ийэлэрин-аҕаларын. Күүстээх эр санааланан, кыайыыга улахан эрэллээх, иннилэрин диэки килэҥ муус устун киирэн испиттэрэ...
Ол түүн, 40 км. сири килэҥ муус устун хайыһарынан тэбэн, олунньу 23 күнүн сарсыарда, сэниэ-сылба быстан туран, утары кытыл туһаайыытыгар тахсыбыттара. Былааннаммытын курдук түүннэри, өссө хараҥа эрдэҕинэ, саба түһэр былаан хара ааныттан сатамматаҕа. Барытын көрөн олорор, тииһигэр дылы сэбилэммит өстөөх кутаа уотунан, сибиниэс ардаҕынан көрсүбүтэ.
Отуттан тахса бомбардировщиктар кырына-кырына көтөн кэлэн буомбалаан, күөл мууһун күөрэ-лаҥкы түһэрбиттэрэ. Үөһэттэн эргийэ сылдьан пулеметунан харса суох ытыалаабыттара. Буомбаттан күөл мууһа үлтүрүтэ ыстаммыта, кыһыҥҥы таҥастаах, хайыһардаах, толору саалаах-сэптээх дьон уонунан, сүүһүнэн ахсаннаах тымныы ууга түһэн өрө булумахтана түспүттэрэ. Өй мэйдээх тулуйбат ыһыыта-хаһыыта сатараабыта.
Бу тэҥэ суох, улахан өлүүлээх-сүтүүлээх кыргыһыыга элбэх уолаттарбыт өлбүттэрэ. Онтон төһөлөөх киһи сураҕа суох сүппүтэ, билиэҥҥэ түбэспитэ буолуой? Кинилэр кырамталара Ретле дэриэбинэттэн ырааҕа суох, хоту диэки Старорусскай оройуон Залог дэриэбинэтигэр көмүллүбүттэрэ.
Дьэ, ити курдук Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах сэрии биир саамай тосту уларытыылаах бириэмэтигэр - 1943 сылга буолбут кыргыһыыга, чулуу уолаттарбыт, Ильмень күөлгэ тиийэн, төрөөбүт Ийэ дойдуларын иһин олохторун толук уурбуттара. Ийэ дойду тутулуга суох буоларын иһин охсуспут, хорсунтан хорсун уолаттарбыт Улуу дьыалалара үөрэтиллэ, үйэтитиллэ турдун, умнуллубатын!
Кинилэр Эн килэҥ муускар
Ол өрдөөҕү өлөр кыланыылара,
Кинилэр өстөөххө абарбыт,
Кыайыыны ыҥырбыт хаһыылара
Үйэлэри үрдүнэн иһиллэ тураллар
- диэн саха биллиилээх поэта Сергей Васильев эппитэ олох дьиҥ чахчы. Аҕа дойду сэриитин историятыгар өйтөн-сүрэхтэн сүппэт сэбиэскэй саллаат геройдуу быһыыта, албан аата үйэлэргэ ахтылла сылдьар аналлаах.
Надежда Федорова, "Горнай түмсүү" общественнай тэрилтэтин салайааччыта.
