«Ситим» медиа-бөлөх 20 сыла туоларын көрсө «Суруллубут – суоруллубат. Айсен Николаев олоҕу көрүүтэ уонна кини үлэтин туһунан санаалар» диэн ааттаах кинигэни сотору кэминэн бэчээккэ таһаараары бэлэмнии сылдьабын. Кинигэҕэ ааспыт уон сыл устата Айсен Николаевтан ылбыт интервьюларбын уонна кини туһунан араас дьон сыанабылын киллэрдим.
Бүгүн эһиги болҕомтоҕутугар Айсен Николаевтан ылбыт интервьюларбыттан сахалыы өй-санаа өрөспүүбүлүкэни салайыыга суолтатын, улахан оруолун көрдөрөр түгэннэрин таһаарабыт.
Айсен Николаев: «Дьокуускай сайдыыны көҕүлүөхтээх»
// Кыым. – 2013. – Кулун тутар 14 күнэ.
– Айсен Сергеевич, саха киһитин быһыытынан, Ытык Хайа үрдүттэн Дьоллоох Дьокуускайы көрөн турдаххына, туох санаа киирэрий?
– Былырыын саас мырааҥҥа тахсан, анаан кэрийэн көрбүппүт. Хомойуох иһин, Туймаада эбэ кэрэ көстүүтэ арыллар ытык сирдэрбит бөҕүнэн туола сыталларыттан наһаа хараастыбыппыт. Барытын ыраастаппыт кэннэ, айылҕабыт ырааһа, чэбэрэ көрүөххэ олус үчүгэй... Миэхэ куорат олохтоохторун, сүүһүнэн тыһыынча биир дойдулаахтарым иннигэр Дьокуускай куорат туһугар улахан эппиэтинэс сүктэрилиннэ. Ол иһин хайдах гынан куораппытын тупсарабыт, дьон олоҕун таһымын үрдэтэбит диэн санаа баһыйар. Хас эмэ уонунан, сүүһүнэн сыллар буолан баран кэлэр көлүөнэ саха ыччата Ытык Хайа үрдүгэр туран «бэртээхэй да куораттаахпыт!» диэн, киэн тутта саныылларын туһугар үлэлээтэрбин диэн баҕалаахпын.
ХХI үйэ куоратын сахата хайдах буолуохтааҕый?
– ...аныгы куорат сахата өбүгэтин тылын, култууратын дириҥник иҥэриммитин таһынан, аныгы үөрэҕи хото баһылаабыт, хайдахтаах да конкуренцияны уйар-кыайар күүстээх буолуохтаах. Биһиги, сахалар, өй-санаа, дьоҕур-сатабыл өттүнэн кимиэхэ эрэ баһыйтарабыт дии санаабаппын. Саха сатаабатаҕа, кыайбатаҕа диэн суох. Бырамыысыланнаска, култуураҕа, билимҥэ, үөрэххэ, успуорка, атын да хайысхаларга ылбыт кирбиилэрбититтэн чугуйбакка, куһаҕан дьаллыктарга ылларбакка өрө баран иһиэхпитин наада.
Куоракка саха тылын туругун туһунан
– Дьокуускай, Сахабыт сирин киин куората, национальнай өрөспүүбүлүкэ киинэ буоларынан, бэйэтэ туспа сирэйдээх, ураты көстүүлээх буолуохтаах. Хомойуох иһин, урукку сылларга онно ким да болҕомтотун уурбатах. Аэропортан айаннаан, Орджоникидзе болуоссатыгар кэлэн Саха тыйаатырын көрүөххэр диэри «саха» диэн тылы көрбөт этиҥ... Куорат көстүүтүн уларытаары (сахатытаары – В.С), тас эрэкэлээмэ балаһыанньатын уларыта сылдьабыт. Оптуобуска тохтобуллары икки тылынан биллэрэр буоллулар. Ону сөбүлээбэт дьон эмиэ бааллар. «Син биир нууччалыы саҥарыллар тылы тоҕо тылбаастыы сатыыгытый?» дииллэр. Бэйэни убаастыахха наада. Төрөөбүт тылбыт суолтатын өрө тутуохтаахпыт... Саха тылыгар сыһыаннаан эттэххэ, урукку сыллары чинчийэн көрдөххө, төрөппүт оҕотун сахалыы үөрэтэрин бохсор анаан оҥоһуллубут хааччахтар баар буола сылдьыбыттара көстөр. Ол иһин 2010–2011 сылларга Дьокуускайга нэһилиэнньэ төрөөбүт тылынан үөрэтиини туруорсуута лаппа күүһүрбүтэ. Эһиги, «кыымнар», улахан сабыдыаллаах төгүрүк остуоллары ыыппыккыт. Балаһыанньа чахчы кытаанаҕа – уочарат үөһэ уочарат, миэстэ тиийбэт айдаана этэ. Былырыыҥҥыттан ыла биһиги сахалыы үөрэтиигэ балай да үлэни ыыттыбыт... Ол түмүгэр былырыын да, быйыл да миэхэ биир да «саха тылын үөрэтэр оскуола, дьыссаат булбакка, оҕом атын тылынан үөрэнэн эрэр, оҕом сахалыы үөрэнэрин хааччахтыыллар» диэн сайабылыанньа киирбэтэ. Урут оннук элбэх буолара. Бу үлэбит биир ситиһиитэ, сөпкө баран иһэрбит туоһута дии саныыбын. Ил Түмэҥҥэ, куорат Дууматыгар ити боппуруос эмиэ сылын аайы көтөҕүллэрэ. Былырыын, быйыл ол хатыламмата. Онон «урут, чахчы, былаас өттүттэн сөптөөх быһаарыы ылыллыбакка сылдьыбыт эбит» диэн этэр сөп. Ити үлэ салҕанан бара туруоҕа... «Айыы кыһата» тутуллуоҕа, саха кылаастара эбии арыллыахтара.
Айсен Николаев: «Куораты систиэмэ салайыахтаах»
// Кыым. – 2014. – Муус устар 10 күнэ.
– «...Куорат салайааччыта үлэлиир кэмин талбат. Дьиҥинэн, «миэхэ наһаа үчүгэй кэм түбэстэ» дии санаабаппын. Хомойуох иһин, кэнники 20-чэ сылга куоракка нэһилиэнньэ элбиирин учуоттуур дьаһал ылыллыбатаҕа. Кыһалҕа тыҥаан кэллэҕинэ биирдэ, оҕо элбээтэҕинэ, оҕо саада, массыына аһара элбээтэҕинэ, суолбутун барытын алдьатан баран быһаара, тута, тилиннэрэ сатыырбыт. Бүгүн ол кыһалҕалар «таһынан баран» эрэллэр. Быһаарбатахпытына, инники өттүгэр куораппыт айылҕата айгыраан, олорор усулуобуйабыт тосту мөлтөөн, таҥнары барыахпытын сөп.
Аан дойду устуоруйатыгар дьоно элбээн, сатаан дьаһаммакка эстибит куораттар холобурдара элбэх.
***
– Мин дьон култуураҕа, үрдүккэ-сырдыкка тардыһарын, түмсэрин көрөн үөрэбин. Холобур, икки сыллаахха диэри тугу да харыстаабат, алдьатар-кээһэтэр быһыы баара. Собоҕо пааматынньык туруорбуппутун сол киэһэ суулларбыттара. Уотунан киэргэтиилээх тугу эмэ оҥордохпутуна – алдьаталлара. Фонтаммытын эрбии сатаабыттара. Кэлин чуумпурда. Быйыл Саҥа дьылга ыарахан сыаналаах харыйа туруорарбытыгар «уһаабата буолуо, сонно тута алдьатыахтара» диэн дьиксинии баара... Хата, туох да буолбата, уһуннук туран дьону үөртэ... 2012 с. сибэккини үргээн аҕыйаталлара. Элбэх сиргэ хаттаан олордубуппут. Былырыын, сибэкки элбээбитэ да, үчүгэйдик турда. Дьон «маннык турара барыбытыгар үчүгэй» диэн өйдөөтө. Куораппыт кырасыабай буолуохтаах диэн өй-санаа баһыйан эрэр. Дьон бэйэтэ харыстыы сатыыр. Итинник баран истэхпитинэ, аҕыйах сылынан куораппыт көстүүтэ тосту уларыйыаҕа.
Айсен Николаев: «Түмсүүлээх, биир санаалаах омук кэскиллээх»
// Кыым. – 2015. – Бэс ыйын 25 күнэ.
– Дьокуускай – Арассыыйаҕа эрэ буолбатах, аан дойдуга ирбэт тоҥҥо тутуллубут саамай улахан куорат. Ханна да суох тыйыс усулуобуйаҕа олоробут. Кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы тэмпэрэтиирэбит араастаһыыта – 102,6 кыраадыс. Аан дойду хайа да муннугар тиийэн кэпсээтэххэ, дьон барыта сөҕөр. Ордук куораты салайыыны иһиттэн билэр дьон – мээрдэр, куорат салалтатын үлэһиттэрэ. Ити – куораппыт туһугар эппиэтинэспин үрдэтэр. Хомунаалынай систиэмэбит, суолбут Арассыыйа атын куораттарынааҕар, Европа туһунан эппэппин даҕаны, уонунан төгүл күүстээх ноҕуруусканы ылаллар. Үөрэрим диэн, куораппыт ыһыллыы-тоҕуллуу сылларын ааһан, кыаҕын ылан кэнники сылларга сайдыы суолугар эрэллээхтик турда... Куораты салайыыга күннээҕи боппуруоһунан буолбакка, стратегическай боппуруостары быһаарыыга үлэлиирим ордук хотуулаах диэн санаалаахпын. Сүрүн үлэ хайысхата быһаарыллан, араас ньыма, быһаарыы киирэн истэҕин аайы, кыра боппуруостар быһаарыллан иһиэхтэрэ. Биир ычыах-бычыах боппуруоһу үлэ-хамнас курдук көрдөрөр сыыһа, сис өттө быһаарыллыбатаҕына, үөскүү туруо.
Айсен Николаев: «Дьокуускай агломерация буолуоҕа»
// Кыым. – 2016. – Бэс ыйын 16 күнэ.
Дьокуускай 2032 с. диэри стратегиянан сайдыаҕа
– Стратегияҕа куораппыт агломерация курдук тэнийэн сайдыахтаах диэн суруллар. Дьокуускай улахан агломерациятыгар, Аллараа Бэстээх эрэ буолбакка, Покровскай, Нам киириэхтээхтэр. Улуус быһыытынан хаалаллар. Ол гынан баран үлэлэрэ-хамнастара, сайдыылара Дьокуускайы кытта тэҥҥэ баран, саҥа куораттар үөскүөхтэрэ. Икки ардыларыгар сытар нэһилиэктэргэ, Дьокуускай уонна саҥа куораттар өрө тарданнар, куораттыы тииптээх саҥа тыа сирэ үөскүө. Улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай Үөһэттэн айдарыылаах «Сүүс сыллаах улуу былаан» диэн кэпсээнигэр Дьокуускай кэскилин өтө көрөн ойуулаан таһаарбыта мээнэҕэ буолбатах. 2032 сылга куораппыт, кини эппитин курдук, аан дойду барыта кэрэхсии көрөр ураты үчүгэй куората буоларыгар эрэнэбин. Саамай улахан баҕам – ити кэмҥэ диэри куоракка хаарбах дьиэни барытын суох гыныы. Дьон үчүгэй усулуобуйаҕа олоруохтаахтар.
Дьокуускайга «Силиконнаах хочо» кыаллыа дуо?
...Дьокуускай таһыгар улахан (бырамыысыланнай – В.С.) производствоны тэрийэрбит, мин санаабар, наадата суох. Биһиги кирдээх производство оннугар билиҥҥи олоххо сөп түбэһэр үлэ саҥа салаалара сайдалларын ситиһиэхтээхпит. Олоҕурбут өттүн эттэххэ, алмаас кырыылыыр ювелирнай производство сайдыахтаах. Итиннэ айылгыбытынан да чугаспыт, балай да дьарыктанныбыт. Саҥа-сонун өттүгэр – информационнай технологиялары сайыннарыы. Дьокуускайга аан дойдуга биллэр ини-бии Ушницкайдар «Майтона» айти хампаанньалара баарын Арассыыйаҕа да, бэйэбит да ситэ өйдөөбөккө олоробут. Тэрилтэлэригэр сырыттахпына, «сөп хайысханы тутуһан үлэлээн эрэбит» диэн, санаам көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн тахсааччыбын. Кинилэр сайдыылара харахпыт далыгар барда. Адьас оҕолор үлэлииллэр. Бары программист буолбатахтар: дизайнердар, худуоһунньуктар, хаһаайыстыбаннай үлэһиттэр. Олохтоох дьон сатыыр, үрдүк хамнас аахсар, олохторун уйгутун үксэтэр үлэни тэрийдилэр. Кинилэр харчыларын өрөспүүбүлүкэттэн ылбаттар, аан дойдуттан барытыттан хомуйан, нолуогу манна төлөөн, астарын-таҥастарын мантан атыылаһан куорат экэниэмикэтин бөҕөргөтүүгэ улахан кылааттарын киллэрэллэр. Биһиги улахан кыһалҕабыт – элбэх дьон олорор ырыынактарыттан ыраах сытабыт. Тугу эмэ оҥорбуппут айанын ороскуотунан антах оҥоһуллубуту кытта кыайан күрэстэспэт. Оттон бырагыраамалаах оҥоһугу, интэриниэккэ киллэрдиҥ да, атыылаан бараҕын.
Сорох киһи «Силиконовай хочотун» улуу Эмиэрикэ нэһиилэ оҥорбута, биһиэхэ кыаллыа суоҕа диэн саарбахтыыр. Дьиҥэр, «Силиконовай хочону» биһигиттэн туох да атына суох дьон оҥорбуттара эбээт. Бэйэбит уолаттарбытын өйөөн, айти тэрилтэлэри элбэтэн истэхпитинэ, тоҕо сатаныа суоҕай?
Дьокуускай – Арктика култуурунай киинэ
Саамай улахан киэн туттуубут – Арассыыйа үрдүнэн саамай улахан национальнай бырааһынньык диэн билиниллибит ыһыахпыт. Арассыыйаҕа биһиэнин саҕа элбэх киһи мустар национальнай бырааһынньыга суох... «Аартыка култуурата уонна цивилизацията» үөрэтэр-чинчийэр форумҥа араас омук барыта кэлбитэ (2016 с. – В.С.). Кинилэр, бары сөбүлэһэн, «Дьокуускай, чахчы, Арктика – култуурунай киинэ» диэн билиммиттэрэ. Атын куораттар, баҕар, биһигиннээҕэр сайдыылаахтара буолуо, мөккүспэппин. Ол эрээри, култуураларын глобализация усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэн сайыннарбыт, өрө тута сылдьар куораттар, регионнар суохтар. Ону сөпкө туһаныахпытын наада. Сороҕор биһиги тоҕо чорбойобутуй диибит, сороҕор барытын ырыа-тойук оҥоро сатыыбыт. Биһиги саха култууратыгар Арктика омуктарын култуураларын түмэн көрдөрөр киин буоларга үлэни ыытарбыт наада.
Ил Дархан Айсен Николаев эркээйи санаалара
// Кыым. – 2019. – Балаҕан ыйын 26 күнэ.
Олохтоох оҥорон таһаарыы туһунан
... Тыа сиригэр, сөпкө этэҕин, олох атын салаалары эмиэ сайыннарыахтаахпыт. Билигин элбэх улуус айти технологияҕа тиийэ үлэлиэхтэрин сөп. Оптоволокно – түргэн интэриниэт – улуустарга үксүгэр баар. Маны дьон сөпкө туһанан сыыппара экэниэмикэтигэр киириэхтэрин сөп. Улуустарга сылдьаммын көрөбүн: оҕолорбут биһигиннээҕэр сайдыылаахтар. Көмпүүтэр кыаҕын күүскэ туһаналлар, уруһуйдууллар, араас бырагыраама суруйаллар. Аны билигин элбэх оскуолаларга урбааҥҥа үөрэтэн эрэллэр. Саамай сөп. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн харчыны ааҕаллар, сөпкө туһаналлар. Оҕолорбутун биисинэс, урбаан эйгэтигэр сыстаҕас гына үөрэтиэхпитин наада. Киһи кыбыстара манна туох да суох. Оҕолорбут урбаан өттүнэн сатабыллаах буоллахтарына, киэн туттуохтаахпыт... Бу сыллар тухары биһиги иэдээммит – харчыбыт барыта өрөспүүбүлүкэ таһыгар бара турар. Табаары барытын тастан киллэрэбит. Ама, ити ааннар, түннүктэр манна сатаан оҥоһуллубаттар үһү дуо? Ити өттүгэр күүстээх үлэ барыан наада. Тыа сиригэр олорор дьоммут элбэх хайысханан үлэлиир кыахтаахтар. Сэргэх хамсааһын өҥө эйгэтигэр тахсан эрэр. Элбэх улуус кииннэригэр кафелар, остолобуойдар, хаартыскаҕа түһэрии, аһы-таҥаһы аадырыска тиэрдии, чааһынай оҕо уһуйааннара күннэтэ арылла тураллар. Өҥөнү оҥоруу хайысхата кэҥээн иһэриттэн үөрэбин. Үчүгэй баҕайы киинэ тыйаатырдара, эргиэн кииннэрэ баар буоллулар. Онон, мин санаабар, оннук үлүгэр эһиннибит-быһынныбыт диир табыллыбат.
Саха сирин экологиятын харыстааһын
– Экология боппуоруоһугар санаабын РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин таһымыгар хаста да эппитим. Бырамыысыланнай сайдыы баар буолуохтаах, ол гынан баран, аан дойдуга сөп түбэһэр экологическай нуорманан барыахтаах, нэһилиэнньэҕэ хоромньуну таһаарыа суохтаах. Бүгүн судаарыстыбабыт экологическай сокуона сүрдээх кытаанах. Ону тутуһуохпутун наада. Саха сирин Айылҕатын харыстабылын министиэристибэтэ сөптөөх хайысханан үлэлии сылдьар. Сир баайын хостуур тэрилтэлэр бары хонтуруолга сылдьаллар. Кыра, улахан диэн араарбаппыт, барыларын кытта тэҥҥэ үлэлэһэбит. Хоромньу таҕыста да, ол содулун туоратар, буруйдаахтан ирдиир үлэ саҕаламмытынан барар. Итиннэ нэһилиэнньэ кыттыан наада. Мин дьоҥҥо махтанабын: туох эмэ буолла да, миэхэ суруйаллар. Ити – уопсастыбаннай хонтуруол.
Биһиги экологиябытын бастакы уочарат көрүнүөхпүтүн, бөхпүтүн-сыыспытын хомунуохпутун наада. Улуустарбыт кииннэрин таһыгар айаннаан иһэн силигилии үүммүт айылҕаны көрөн, киһи эрэ үөрэр, онтон эмискэ – киһи кэлэйиэх, бөх бөҕө. Айылҕаттан ылар, туһанар эрэ сыһыаннаахпыт. «Сирбит дэлэй» диибит. Хас биирдии киһиэхэ экологическай култуура, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах, сиэрдээх сыһыан баар буолуохтаах.
Айсен Николаев: «Саха сирэ сайдар тэтимин ыһыктыбат»
// Кыым. – 2020. – Балаҕан ыйын 24 күнэ
Тыа хаһаайыстыбатын бэлиитикэтин уларытыы
Урукку өттүгэр тыа хаһаайыстыбатын социальнай көмүскэл быһыытынан көрөр сыыһа бэлиитикэни тутуһан кэлбиппит. Ол түмүгэр тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин экэниэмикэбит биир тутаах салаатын сайыннарар министиэристибэ курдук көрбөккө, социальнай харалтаны хатылыыр үлэлээх курдук өйдөбүл олоҕурда. Сайдыы туһунан буолбакка, хайдах көмөнү оҥорбут киһи диэн толкуйдуур буоллахпытына, хантан экэниэмикэ салаатын быһыытынан сайдыаҕай? Ол түмүгэр тыа хаһаайыстыбата мөлтөөн, ыһыллан-тоҕуллан барбыта. Сэбиэскэй былаас кэннэ көрдөрүүлэрбит таҥнары түһэн эрэ кэллилэр. Мин, дуоһунаспар киирэн баран, тыа хаһаайыстыбата Саха сирин дьонун аһынан-үөлүнэн хааччыйарга хаачыстыбалаах бородууксуйа оҥоруохтаах, тыа дьонун дохуоттуохтаах диэн соругу туруорбутум. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын судаарыстыба сөптөөх, үчүгэй үпкэ дьонтон атыылаһан, наада буоллаҕына субсидиялаан сайыннарыахтаах. Реформа саамай сүнньэ итиннэ сытар. Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир дьон саамай сүрүн сорукпут, сүөһүнү тутан олоруу эрэ буолбакка, бородууксуйа оҥорон дьону аһатыахтаахпыт диэн өйдөөтүлэр, итэҕэйдилэр. Итинник сыалы-соругу өйдүүр дьон үлэлэрэ таһаарыылаах. Бэл, быйылгы курдук ыарахан сылга бүгүҥҥэ диэри, ыстатыыстыканы көрдөхпүнэ, ынах сүөһүбүт, сылгыбыт элбии турар, таба аҕыйаан баран эмиэ тахсан эрэр. Үүт бородууксуйатын оҥоруу эмиэ элбиир. Эт аҕыйаабыта – дьон сүөһүтүн эспэккэ элбэтэ сатыырынан быһаарыллар. Салгыы эттэххэ, биһиги сыалбыт-сорукпут тыаҕа үлэлии сылдьар дьоммут харчыланыахтаахтар, дохуоттаныахтаахтар. Урукку сылларга тыа хаһаайыстыбатыгар үлүгэрдээх элбэх үп бэриллэрэ да, сүрүннээн, Дьокуускай куоракка хаалара. Билэбит дии, эҥин араас элбэх араас тэрилтэ тэриллэ сылдьыбыта. Быһаччы үлэлиир дьоҥҥо бэрт кыра үп тиийэрэ. Ону таһынан, тиксэрээччи тэрилтэлэртэн сүрдээх ыарахан сыанаҕа тиэхиньикэ, уматык бэриллэрэ. Ону тохтотоммут, харчы дьоҥҥо тиийэрин элбэтиэхтээхпит.
Айсен Николаев: «Ситиһии сыралаах үлэттэн кэлэр»
Быыбар иннинээҕи интервьюну 2018 сыл от ыйын 13 күнүгэр ылбытым, «Кыымҥа» тахсыбатаҕа.
– Эн сахалыы тыыҥҥа, култуураҕа сыстаҕас буола иитиллэргэр кимнээх өҥөлөрө улахан суолталааҕый?
– Кыра эрдэхпинэ, эһэм саха төрүт култууратыгар чугаһаппыт буолан, ыһыах, оһуохай, олоҥхо уо.д.а. саха култууратын, үгэстэрин, сиэргэ туомҥа өйдөбүллэрин барытын тоҕо итинник буоларын, салгыы туох тахсарын, хайдах силистэнэн баран иһиэхтээҕин, тугу гыныллыахтааҕын үчүгэйдик өйдүүр буола улааппытым. Билигин сороҕор мин кыра, уон-уон биир саастаах, сылдьан өйдүүрбүн улахан дьон өйдөөбөттөрүттэн «хайдах итини билбэттэрий, өйдөөбөттөрүй» диэн соһуйа, сөҕө саныыбын. Онтон кэлин устудьуоннуур сылларбар омук өйө-санаата уһуктар, норуот быһыытынан бэйэни билинии ол кэмҥэ күүскэ барбыта. Сахалыы барыта умсугутуулааҕа, абылаҥнааҕа... Мин санаабар, биһиги туох омукпутуй, хантан үөскээбиппитий, тугу гыныахтаахпытый, ханна баран иһэбитий, духуобунай күүспүт төрдө ханна сытарый диэн билээри киһи олоҕун тухары үөрэниэхтээх.
...Төрүт култуураҕа олоҕурбут ыраас экэниэмикэ туһунан, хайдах бэлэм харчы омугу өлөрөрө...
– Биһиги бу хайысханы (креативнай экэниэмикэ, айти – В.С.) салгыы сайыннарарга элбэхтик үлэлиэхпитин наада. Этэргэ дылы, «атахпыт анныгар», сиртэн хостонор баайтан ураты, өссө төрүт култуурабыт, мифологиябыт уо.д.а. тыһыынчанан сылларга мунньуллубут өйбүт-санаабыт, култуурабыт курдук материальнайа суох сүрдээх элбэх баайбыт сытар. Ким даҕаны итинтэн биһиги оннубутугар олох уйгутун оҥорбот. Саха сирин олохтоохторо бэртээхэй дьон эбиккит диэн харчы биэрбэт. Бэйэбит оҥорон таһааран, аан дойдуга көрдөрөн, дьону сөхтөрөммүт, атыылааммыт үп-харчы киллэриэхпит, эбэтэр суох. Биһиги сороҕор наһаа улуутумсуйарбыт баар суол. Оттон туох баар ситиһии улахан үлэттэн, сыраттан тахсар. Тугу да оҥорбокко сыппыппыт буоллар, холобур, киинэбит быйылгы курдук үрдүк чыпчаалга тахсыа суох этэ. Хомойуох иһин, сорох өттүгэр наһаа най бара сатыыбыт. Үлэлээбэккэ харчы ыламмыт, баайдык олоруохпут дии саныыбыт. Ол төһө үчүгэйин Эмиэрикэ индеецтэрин холобурдарыгар көрөбүт. Ааспыт үйэ саҕаланыытыгар ахсааннара мөлүйүөнүнэн этэ. Билигин тыллара, култууралара сүтэн, резервацияларга көрүнньүк курдук олороллор. Аан дойдутааҕы кэмпириэнсийэлэргэ көрсөөччүбүн. Көрдөххө, дьүһүннүүн уларыйан, европеец европееһынан буолбут дьон сылдьаллар, индеецтэр диэбэккин. Сүрдээҕин хараасталлар, ытамньыйаллар. «Ньиэптээх буолан бу курдук буоллубут» диэччилэр эмиэ бааллар. Кинилэр «биһиги көннөрү харчы кэлиэ диэн итэҕэйээччи буоламмыт, тиэрэ түһэн олорбуппут баара, бэлэм харчыттан сорох итириксит буолла, сорохтор баран хааллылар, өбүгэлэрбит олорбут сирдэригэр ким да суох, омук быһыытынан сүттүбүт» диэн муҥатыйаллар.
...2018 с. Магомедовтары хаайыы кэннэ ЯТЭК туһунан
ЯТЭК гааһы хостуур производственнай үлэтэ тэрилтэҕэ үп-харчы өттүттэн күчүмэҕэйдэр үөскээбиттэрин үрдүнэн тохтуо суоҕа... Тэрилтэ олус улахан иэстээх. Сылга оҥорон таһаарар бородууксуйата 6–7 млрд солкуобай буоллаҕына... иэһэ 50-ча млрд солкуобайга тиийэр. Итинник сөҕүмэр иэһи төлөөн өрөспүүбүлүкэ төттөрү атыылаһар кыаҕа, интэриэһэ да суох. Онтон моҥкуруукка ыытылыннаҕына, атын бас билээччи үөскүүр түгэнигэр биһиги Арассыыйа бырабыыталыстыбатын, улахан хампаанньалары кытта ити боппуруоска үлэлииргэ бэлэммит. Тэрилтэ куһаҕан балаһыанньаҕа өрөспүүбүлүкэ бас билиититтэн барбыт содулуттан киирдэ.
Ааптартан
Ыам ыйын 28 күнүгэр Айсен Николаев Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыйааҕынан, онтон быыбарга кыайан СӨ Ил Дарханынан үлэлээбитэ 5 сыла туолар. Түгэни туһанан, Айсен Сергеевиһи бу бэлиэ даатанан эҕэрдэлиибит уонна өрөспүүбүлүкэтин туһугар күүстээх үлэтигэр инникитин өссө улахан ситиһиилэри баҕарабыт!
Оттон ааҕааччыларбытын кини улахан салайааччы үүнүүтүн тыыннаахтыы көрдөрөр кинигэ өссө да элбэх атын чахчылары арыйан, улаханнык интэриэһиргэтиэ диэн эрэнэбин.
Владимир Степанов.
