Айсен Николаев: Уустук кэм да буоллар, сылбытын айымньылаах, ситиһиилээх үлэлээх түмүктээн эрэбит

Кыһарыйыылаах, кыһалҕалаах кылгас кыбытык кэм өссө биир сыла ааһан эрэр. Өрөспүүбүлүкэ олоҕор Арассыыйаҕа, аан дойдуга тахсыбыт араас тургутуу содула суох ааспатаҕа чахчы. Ол эрээри сыралаах үлэбит-хамнаспыт ордук ситиһиилээх буолан, олохпутугар улаханнык оҕустарбакка иһэбит.

Үүнэр саҥа сылга үктэнээри олорон, СӨ Ил Дархана Айсен Николаевтан бу дьылбыт хайдах ааһан эрэрин, кэлэр сыл соруктарын туһунан ыйыталастыбыт. 

– Айсен Сергеевич, арҕаалар сааҥсыйалара өссө күүһүрбүт, сыана биллэ үрдээбит кэмигэр өрөспүүбүлүкэ саамай тыын боппуруоһа – бүддьүөппүт – туруга хайдаҕый? 

– Экэниэмикэбит дойду үрдүнэн төһө да уустук балаһыанньалааҕын иһин, урукку сылларга күүскэ үлэлээн, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин бөҕөргөтөр кыахтаах  атын салаалары, ордук сир баайын хостуур хайысханы, сайыннарбыппыт үтүө түмүктэнэн эрэр. Мин көрөрбүнэн, сөпкө гыммыппыт: ити бөдөҥ тэрилтэлэр күүскэ үлэлээн, элбэх нолуогу төлөөн, бүддьүөппүтүн сөпкө толорор кыахтанныбыт. Федеральнай бүддьүөттэн кэлэр көмө кээмэйэ кыччаабакка турар. Ол түмүгэр эһиилги бүддьүөппүт хаһааҥҥытааҕар да улаатта – ороскуоттаах чааһа 332 млрд солк.-га тиийдэ. Бүддьүөппүт улахан аҥаара бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһыгар уонна хомунаалынай хаһаайыстыбабытын көрүүгэ-истиигэ, субсидиялааһыҥҥа барыахтаах. Тутууга федеральнай да бырагыраамалартан үп кэлиитэ аҕыйаан, кыратык бытаарыы тахсыа. Ол гынан баран син биир элбэх эбийиэк тутуллар. Биһиги кэнники сылларга, ордук 2023–2024 сс., хаһааҥҥытааҕар да элбэх эбийиэги тутан, үлэҕэ киллэрэн эрэбит.

Сыана дойдуга үрдүү турар. “Арассыыйа Бырабыыталыстыбата сыана үрдүүрэ нэһилиэнньэҕэ охсуутун сымнатар сөптөөх дьаһаллары ылыныа” диэн эрэллээхпин. Кэлэр сылтан, төһө да уустук балаһыанньа буолбутун иһин, Арассыыйаҕа экэниэмикэ, ол иһигэр биһиэнэ, тупсан барыа диэн санаа баар.

– “Экэниэмикэбит сайдыытыгар, быйылгы бүддьүөт туруктаах буоларыгар сир баайын хостуур бырамыысыланнас улахан оруолланна” диэтиҥ, итини дириҥэтэн быһаарыаҥ дуо?

– Биһиэхэ  ньиэп, гаас, көмүс, чох хостуур улахан тэрилтэлэр кэлэн, күүскэ үлэлии сылдьаллар. Онон бүддьүөппүт туолуутугар урукку курдук соҕотох алмаас хайысхатын эрэ кэтэспэппит. Билигин сир баайын хостуур хайа эрэ хайысха мөлтөөн биэрдэҕинэ, атыттарын суотугар экэниэмикэбит оҕустарбакка, бүддьүөппүт сыл аайы син тэҥ-тэҥэр тахсар. Быйыл, кистэлэҥ буолбатах, аан дойду үрдүнэн, алмаас атыыта, чахчы, биллэрдик түстэ. Бу эйгэ хастыы эмэ сыл буола-буола кириисискэ киирэр кэмнэрдээх. Быйылгы кириисис уратыта: Кытайга бирилийээн атыытын ырыынага улаханнык түстэ. Ол охсуутугар аан дойду алмааһы эргинэр хампаанньалара, ол иһигэр АЛРОСА-быт, мөлтөөтүлэр. “Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат” диэбиттии, АЛРОСА алмааһын атыытынан Де Бирс курдук улахан хампаанньаны куоһаран таҕыста. Бу – хаһан да буолбатах, ким да көһүппэтэх түбэлтэтэ. Алмаас атыыта төһө кэминэн көнөрө биллибэт. Бу уустук бириэмэҕэ биһиэхэ сир атын баайын хостуур улахан хампаанньалар үтүөлэринэн бүддьүөппүт энчирээбэтэ. Холобур, көмүс хостооһунугар биһиги хаһан да хостооботох элбэҕи – 54 т – хостоотубут. 2018 с-ха 30-тан эрэ тахса туоннаны хостуурбут. Быйыл күүскэ улааппыт көмүс хампаанньалара бүддьүөппүт бэйэтин дохуотун 220 млрд солк. 20 %-нын биэрдилэр. Бу – эмиэ өтөрүнэн күүтүллүбэтэх көрдөрүү. Ити көмүстэн эбиллии суотугар бу сылы, кыстыгы этэҥҥэ туораан эрэбит. Оттон биир эрэ салааны көрөн олорбут Арассыыйа сорох субъектара, хомойуох иһин, ол хайысхалара мөлтөөн, бүддьүөттэрэ эмискэ күүскэ түһэн, балаһыанньалара уустугурда. Онон, бүддьүөппүт туруктаах буоларыгар кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэ салалтата ыыппыт бэлиитикэтэ сөбүн бүгүҥҥү олох көрдөрдө. Улахан стратегическай суолталааҕы тугу эмэ былааннаабытыҥ көдьүүһэ, дьайыыта 5–10 сылынан биирдэ биллэн барар. 

– Т/х-тын өйүүр мэхэньиисим эһиилгиттэн уларыйара эмиэ сытыы дьүүллэһиини тарта. Улуустарга боломуочуйа биэрии сүөһү, ас-үөл элбииригэр, ыччаты тыа сиригэр олохсутуу, төрүт дьарыкка сыһыарыы сүрүн кыһалҕаларын быһаарыыга улахан төһүү буолуо дуо?

– Биһиги, Саха сирин олохтоохторо, тыабыт хаһаайыстыбатыттан аспыт дэлэйэрин эрэ күүтэбит. Онтон атыны сыал-сорук туруорар арыый сыыһа соҕус буолуо. Ити – ыччаты тыа сиригэр хаалларыы, төрүт дьарыкпытыгар сыһыарыы соҕотох т/х-тын эрэ буолбакка, уопсастыба барыта быһаарар боппуруоһа. Тоҕо диэтэххэ, тыа сиригэр – учууталлар, быраастар, тутааччылар, атыыһыттар уо.д.а. – нэһилиэнньэ араҥата т/х-тын үлэһиттэринээҕэр элбээбитэ уонунан сыл буолла. Онон, биһиги т/х-тын сайыннарабыт уонна кинилэртэн модьуйарбыт – аспыт-үөлбүт элбиэхтээх. Кэнники сылларга улахан үлэ ыытаммыт, т/х-тын өйүүр мэхэньиисимнэри чопчу аттаран, быһаарсан син олохтоох миэстэтин буллардыбыт диэххэ сөп. Урукку курдук үлүгэрдээх улахан “приписка”, дьон сылы сылынан үүт туттарбыт харчыларын ылбаттара, тэрилтэлэр күн аайы моҥкуруут бараллара тохтоото. Систиэмэ оннун булан, т/х-тын тэрилтэлэрэ туруктаахтык үлэлээн эрэллэр. Саамай сүрүн ситиһиибитинэн улуустарга т/х-нан дьон дьарыктанарын, дьарыктаныан баҕалаах тэрилтэлэр күүһүрбүттэрин уонна  улуустар салалталара билиҥҥи усулуобуйаҕа т/х-та хайдах үлэлиирин, сайыннарыахха сөбүн өйдөөбүттэрин ааттыахха сөп. Ол түмүгэр улуустарга т/х-тын сайыннарар эппиэтинэһи биэрэр  кыахтанныбыт, икки өттүттэн итэҕэл үөскээтэ. Улуустар салалталара “боломуочуйа ылыы мэхэньиисимэ үлэлээн барыа, бэлэммит” диэн, ити боппуруоһу күүскэ туруорсубуттара икки сыл буолла. Оттон биһиги көрдөхпүтүнэ, кинилэр,  кырдьык, ситэн бэлэм буолбуттар. Инньэ гынан “боломуочуйаны биэрэр кэммит кэллэ” диэн быһаарынан, кэлэр сыл тохсунньу 1 күнүттэн саҥа мэхэньиисим үлэлээн киирэн барыа. Ол эрээри боломуочуйаны харчылаан баран,  мэнээк  биэрэн кэбиһии буолбат. Улуустар бары ТХМ-тин кытта сөбүлэҥ түһэрсэллэр. Онно биһиги  төһө бородууксуйаны оҥоруохтаахтарын ирдиирбит, ханнык хайысханы тутуһан үлэлиэхтээхтэрин, үп-харчы ханна барара, ханнык мэхэньиисим туттуллара барыта сөбүлэҥҥэ баар буолуохтаах. Туох эмэ уларыйаары гыннаҕына, сөбүлэҥҥэ уларытыы киириэхтээх. Көрүөхпүт-истиэхпит, ол эрээри улахан сыыһа тахсыа суоҕа дии саныыбын. Миэстэтигэр туох эмэ кыра сыыһа-халты тахсаары гыннаҕына, ону хайдах баҕарар уларытар, көннөрөр кыахтаахпыт.

– Боломуочуйаны биэрии электроннай бүддьүөтүнэн үлэлиирэ хонтуруолу күүһүрдэр буоллаҕа...

– Кырдьык, бүддьүөттээһин өттө уонна “Меркурий” систиэмэ үлэтэ миэстэлэрин булан, дьон-сэргэ өйдөөн, улахан сыыһа, токурутуу тахсыа суоҕа дии саныыбын. Оттон баҕа санаам – бу улахан уларыйыы кэмигэр кэтэх хаһаайыстыбалары атаҕастаамыахтарын наада. Кэтэх хаһаайыстыба син биир наада: балай да элбэх ынах сүөһү, сылгы кинилэргэ турар. Ол иһин ити өттүн эмиэ көрө-истэ сылдьыахпыт.

– Кырдьык, сорох урут төбөҕө ылбыт дьон “улуустарга боломуочуйа биэриинэн, бары үүтүнэн барабыт диэтэхтэринэ, хайдах буолабыт?” диэн долгуйаллар.

– Улуус биир эрэ мэхэньиисиминэн барыахтаах дэммэт. Улуус иһигэр билигин өрөспүүбүүлүкэҕэ үлэлиир кэтэхтэргэ субсидияны биэрэр мэхэньиисими эмиэ хаалларыахтарын сөп. Төбөҕө субсидияны биэриэхтээхтэр уонна ол таһынан хаһаайыстыбалартан үүтү эмиэ тутуохтарын сөп. Ол иһин “хайаан да биир хайысханан: үүтүнэн эбэтэр төбөнөн барабыт” диэччилэр сыыһаллар. Улуус иһигэр икки хайысха тэҥҥэ үлэлиир бырааптаах, кыахтаах буолуохтаах.

– “Үүт систиэмэтэ ыччаты көҕүлээбэт, муҥур суолга киирэн, ыччат куоракка барар, онон ыччаты тыа сиригэр олохсутарга, т/х-гар, төрүт дьарыкка сыһыарар үлэни көҕүлүүргэ улуустарга кинилэргэ толору хааччыллыылаах таас дьиэ ылалларыгар эбэтэр дьиэ тутталларыгар  чэпчэтиилээх кирэдьиити биэрэр, үлэлииргэ табыгастаах усулуобуйа тэрийэр судаарыстыба бырагырааматын оҥорор наада этэ” дииллэр. Итиннэ тугу этиэҥ этэй?

– Бастатан туран, тыаттан куоракка кэлии наһаа элбээтэ диир табыллыбат. Миграцияны барытын көрөн олоробут. Куораппытыгар дьон кэлэр. Ол эрээри, уруккуттан элбээбэккэ, аҕыйаабакка – биир кэминэн. Сорох улуустан кэлии аҕыйаата даҕаны. Билигин куоракка 380 тыһ. киһи олорор. Мин куораты салайа киирэрбэр, 2012 с.-ха 320 тыһ. киһи баара. Куорат сыл аайы 10-нуу тыһ. -нан эбиллэ турбута ыраатта. Онон эмискэччи “хаһан да кэлбэтэх элбэх киһи куоракка кутулунна” диирбит табыллыбат. Кэлэр киһи кэлэр, барар киһи барар. Арассыыйаҕа, аан дойдуга даҕаны, урбанизация хаамыытын  ким да тохтотор кыаҕа суох. Үп-харчы, олох-дьаһах, үлэ-хамнас, сынньалаҥ өттүгэр хайа да тыа сирэ куораты ситэр кыаҕа суох. Оттон тыа сиригэр суолу-ииһи, социальнай эбийиэктэри туппатахха, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэҕириигэ, сынньалаҥ өттүгэр усулуобуйа тэрийбэтэхпитинэ, соҕотох дьиэ эрэ ылар инниттэн дьон олохсуйа сатаабата буолуо.

Аны “тыа сиригэр дьиэ суох буолан, куоракка эрэ көһөн кэлбит дьиэлэнэр” диир сыыһа. Элбэх сиргэ ыччакка дьиэ биэрэ сатыыр үгэс баара. Олор ылан баран, наай гыннар, аҕыйах сыл олоро түһээт, атыылаан баран барбыт түбэлтэлэрэ элбэх. Билигин хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматынан уонна тулаайах оҕолор эрэ судаарыстыбаттан босхо кыбартыыраны ылаллар. Тыа сиригэр дьиэ туттарга, дьиҥэр, усулуобуйа баар. Чэпчэки бырыһыаннаах кирэдьиити ылан, дьиэ туттар бырагыраама (ИЖС) элбэх сиргэ үлэлиир. Тыа сирин кэлим сайдыытын бырагырааматынан эмиэ элбэх дьиэ тутуллар. Мин көрөрбүнэн, улахан бөһүөлэктэрбитигэр, нэһилиэктэрбитигэр хайаан да кэлим аныгы инфраструктураны оҥордохпутуна, дьон биирдэ хаалар кыахтаах.

– “Киин баан үбүлүүр бырыһыана үрдээн, соҕуруу тутуу оҕустарда” дииллэр. Биһиги Арктикабыт киинэ, Өлүөнэ күргэтин курдук улахан тутууларбыт, ону сэргэ социальнай эбийиэктэри тутуу хайдах буолуоҕай?

– Улахан тутууларбыт бары тутуллан бүтэн эрэллэр. “Үп-харчы тиийбэтиттэн оннук айылаах охсуу ылыа” диир эбийиэкпит суох. Арктическай киин эһиил үлэҕэ киириэҕэ. Арай арҕаа дойдулар сааҥсыйалара кэлиҥҥи сылларга балай да мэһэйи үөскэттэ. Тоҕо диэтэххэ, ити Кииҥҥэ арҕаа дойдулар аппаратуралара, тэриллэрэ кэлэр. Итинник тэриллэри аан дойдуга, атын сиргэ, бэл, Кытайга да оҥорботтор. Атыылаһар бобуулаах диэн буолбатах, төлөбүр систиэмэтэ уустугуран, хас да сүһүөх нөҥүө төлөнөрүгэр бытаарыы баар. Ол гынан баран барытын туораан, биһиги син биир Арктическай кииммитин үлэҕэ киллэриэхпит. Атын да  тутулла турар эбийиэктэр ситэри тутуллуохтара. Боппуруос билигин тутар хампаанньаларга үөскээтэ. Тоҕо диэтэххэ, урут тутуу хампаанньата сезон кэмигэр 10–12 %-наах балай да чэпчэки кирэдьиит ылан үлэлиир этэ. Билигин бааннар 25–30 %-ҥа биэрэллэр. Оннук үлүгэрдээх бырыһыаны төлөһөр хампаанньа суох. Ол иһин билигин ким бэйэтэ үптээх-харчылаах, ороскуотун сатаан аччатар, оҥорон таһаарыыны элбэтэр, инновациялаах технологиялары сатаан туттар хампаанньалар инники күөҥҥэ тахсыахтара диэн толкуйдуубут. Былыргылыы  элбэх баҕайы киһини үлэлэтэр, эргэ технологияны туттар хампаанньалар балаһыанньалара ыарыыр. Ол иһин ити бытаарыы кэмигэр дьон-сэргэ албыннаппакка, дьиэлэнэрин көрөр-истэр сыал-сорук иннибитигэр турар. Билигин Арассыыйаҕа сорох сиргэ дьон харчытын ылан тутан испит хампаанньалар үлэлэрин тохтотоннор, тутуу бытааран, дьиэ киирэрэ уһаан-кэҥээн, сыана үрдээн эрэриттэн дьон долгуйуута баар. Мин дьон долгуйуутун өйдүүбүн уонна биһиэхэ итинник быһыыны таһаарбат туһугар хонтуруолбутун хайаан даҕаны, ордук тутуу чааһынай хампаанньаларыгар, күүһүрдүөхпүт. Дьон-сэргэ урукку курдук “тутуу барда да, бу дьиэ түргэнник бүтэр” диэн толкуйга үөрэннэ. Онон бу дьиэ тутаары гынар хампаанньаҕа көҥүл биэрэргэ үбэ-харчыта хантан кэлэрин, хайдах үлэлиирин, тугу туппуттарын көрүөх тустаахпыт, аатын-суолун (репутациятын) учуоттуохтаахпыт.

– Өлүөнэ күргэтигэр буорун үлэтэ саҕаланна, хаһан тутуллан үлэҕэ киирэр?

– Былаан быһыытынан, 2028 с. бүтүүтэ үлэҕэ киириэхтээх. Түргэнник тутуллар кыаҕа суох. Тоҕо диэтэххэ, итинник улахан тутуулар хайаан даҕаны түһүмэхтэрэ бүттэҕин аайы тутууну хонтуруоллуур, кэтиир тэрилтэлэр бэрэбиэркэлээн, көрөн-истэн баран, салгыы тутары көҥүллүүллэр. Аан дойдуга ханна да биһиги күргэбит курдук эбийиэк тутулла илик. Онон күргэбит тутуутун аан дойду хоту өттө барыта көрөн олорор диир киһи сыыһыа суоҕа. Күргэни Арассыыйа бастыҥ инженердэрэ, исписэлиистэрэ бырайыактаатылар. Арассыыйаҕа хаһан да, ханнык да улахан эбийиэк биһиэнин курдук үс төгүл “Росавтодор” научнай-практическай сүбэтигэр киирэн, хайа баҕарар өттүттэн сыыһа тахсыа суохтаах, саамай оптимальнай исхиэмэнэн тутуллуохтаах диэн, кичэйэн, бэрэбиэркэлэнэн көрүллүбэтэҕэ. Матырыйаалга, технологияҕа сааҥсыйаттан иҥнибэппит, барыта – Арассыыйа киэнэ. Биһиги хайдах эрэ күргэ тутуутун судургу баҕайы курдук кэпсиибит буолан баран, чахчы, сүрдээх уустук эбийиэк. Ити соҕотох вантовай муостатын ортоку пилона, Дьокуускай телебашнятынааҕар 60-ча миэтэрэнэн үрдүк.

– Былыкка тиийииһи дии...

– Ирбэт тоҥҥо итинник үрдүк эбийиэк тура илик. Өссө төгүл этэбин: сүрдээх уустук, ол иһин куттал үөскээбэтин туһугар бары өттүттэн элбэх чинчийиини күүскэ ыыттыбыт. Киһи оонньообот эбийиэгэ. Түһүмэҕи барытын федеральнай гос-эспэртиисэ бигэргэттэ. Онон олох тохтоообокко баран иһиэхтээхпит.

– Быйыл тырааныспар кыһалҕата хаһааҥҥытааҕар да улаатта. “Таатта, Бүлүү суола-ииһэ уһун ардахтан алдьанан, айан дьонун харгыстаата, суолу сир баайын хостооччулар улахан тиэхиньикэлэрэ алдьатта” дииллэр. Тырааныспарга үлэни тупсарыыга эһиил туох үлэ былааннанарый?

– Ити боппуруостарга эмиэ олус долгуйабын. Бу быйыл, чахчы, федеральнай, эрэгийиэннээҕи да суолларбытыгар уһун ардах кэнниттэн массыыналар батыллан, дьон сатаан айаннаабакка улаханнык моһуоктана сырыттылар. Билигин айаҥҥа биир да күн бытаарыыттан улахан айдаан тахсара чахчы. Манна биири этэбин. Бастатан туран, быйыл  Арассыыйа суолун, маннааҕы бэйэбит суолбут тэрилтэлэрин салайааччыларыгар барыларыгар: “Эһиги урукку кураан сылларга үөрэнэн, суол-иис уруккуттан алдьанар сирдэригэр өрөмүөннүүргэ сөптөөх кумах, таас саппааһын, тиэхиньикэни эрдэттэн илдьэн бэлэмнээбэтэххит. Күүстээх ардах түһэн, суолу алдьаппыттарыгар бэлэмэ суох буолан биэрдигит”, – диэн хаста да эттим. Дьиҥэр, билигин баар үптэринэн, тиэхиньикэлэринэн, матырыйаалларынан суолу этэҥҥэ көрөн-истэн, суол итинник эмискэччи алдьаныытын  таһаарыа суохтарын сөбө. Эһиил итинник хатыланыа суохтаах.

Итиниэхэ бэлэмниир үлэ кыһынын ыытыллыахтаах. Оттон “улахан массыыналар сылдьалларын тохтотуохха” эҥин диэччилэр, мин санаабар, сыыһаллар. Тоҕо диэтэххэ, экэниэмикэбит, олохпут сайда турар. Куораттарга, тыа сиригэр тутууларбытыгар, атын да хайысхаҕа таһаҕас  элбэх кэлиэхтээх.

– Суол оҥоһуутугар улахан массыыналардаах сир баайын хостооччулар кыттыһаллар дуо?

– Кинилэр кыттар бырааптара да суох, федеральнай суолга массыына батыллан турара сиэргэ баппат өйдөбүл. Тырааныспар сырыыта элбиирэ – экэниэмикэ сайдыытын биир көрдөрүүтэ. Ол иһин федеральнай суол диэн буоллаҕа. Ханнык баҕарар массыына эрэйэ суох сылдьыахтаах. Сырыыны хааччахтааһын саас кылгас кэмҥэ киирэ сылдьыан сөп. Оттон сайын ортото ардах кэнниттэн суол тохтоон хаалара сыыһа. Биһиги суолларбытыгар чааһынай да, тэрилтэлэр да массыыналара сылдьаллара элбээн иһэр, өссө элбиэҕэ. 2022 сылтан “Бүлүү”, “Халыма” федеральнай суолларга  массыына сырыыта 55 %-нан элбээтэ. Ити – экэниэмикэбит сайдыытын көрдөрүүтэ. Онон массыына сүүрэрэ элбиэхтээх.

– Саха сирин авиа-хампаанньаларын туруга хайдаҕый? Соҕуруу көтөргө быйыл субсидия көрүллэр дуо? Аччыгый авиация  туһунан кэпсэтэбит да, миэстэтиттэн  хамсаабат.

– Урукку курдук, федеральнай киинтэн субсидияланар билиэттэр баар буолуохтара. Авиа-хампаанньаларбыт бу сылы этэҥҥэ туораан эрэллэр. “Полярные авиалинии”, төһө да ыарахан буолбутун иһин, үчүгэйдик үлэлээтэ диэн сыаналыыбын. “Якутия” да урукку сылларынааҕар үчүгэйдик үлэлээтэ. “Аврора” хампаанньаны кытта  ыкса үлэлээн, түмүктэрэ үчүгэй. Ол гынан баран, мин үлэлэрин өссө тупсаран, хойутааһыннарын аҕыйатан, көтөр систиэмэлэрин кэҥэтэн үлэлииллэригэр баҕарабын. Тоҕо диэтэххэ, хайдах эрэ барытын өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн суотугар оҥоро сатааһын баар курдук. Билигин хампаанньа салалтата уларыйан эрэр, саҥа салалта ити өттүгэр болҕомтотун ууруо диэн эрэнэбин. Саҥа салалта, бастатан туран, көтүүгэ куттал тахсыбатын хааччыйыан наада. Иккис өттүнэн, хампаанньа  өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн субсидиятыгар найыламмакка, көтүүтүн элбэтэргэ кыһаллан, бэйэлэрин истэригэр оптимизация ыытан, көдьүүстээхтик үлэлииллэригэр баҕарабын. Харчы өлөрүөхтэрин наада. Ороскуоттарын аҕыйатан, ордук салалта хамнаһын эҥин өттүгэр, кэмчилээһини таһаарар кыахтаахтар.

Аччыгый  авиацияны этэр буоллахха, дойдубутугар оҥоһуллубут сөмөлүөт суох. Ону кырдьыгынан этиэхтээхпит, сөмөлүөттэр кыраттан улаханыгар тиийэ олох тахсыбакка тураллар. “Байкал” курдук кыра сөмөлүөттэр, Ан-24 оннугар көтүөхтээх Ил-114, “Ладога”, улахан Ту-214, Суперджет, МС-21 сөмөлүөттэр 2026 с. баар буолуохтара диэн эрэннэрэллэр. Күүтэр эрэ кыахтаахпыт. Ону таһынан көтүүгэ куттал үөскээбэтин авиа-хампаанньаларбыт, хонтуруоллуур уорганнарбыт бары хааччыйыахтарын наада.

– Олохтоох бэйэни салайыныы саҥа сокуонугар туох санаалааххыный? Бу сокуон ылыллара быйыл тохтоото, эһиилгигэ көстө.

– “Тохтоото” диир сыыһа, бу сокуону кэлэр сыл бастакы кыбаарталыгар син биир ылыахтара дии саныыбын. Уларыйыы барара оруннаах. Төрүт сокуон уларыйыытыгар бэйэни салайыныы уонна эрэгийиэннэр судаарыстыбаннай былаастара биир публичнай былаас ситимэ буолар диэн бары куоластаан киллэрбиппит. Ол эрээри саҥа сокуоҥҥа олохтоох бэйэни салайыныы сүппэт. Төрүт сокуон сөпкө этэр: дьоҥҥо былаас диэн биир. Хайа эрэ боппуруоһу туруорсалларыгар дьон судаарыстыбаннай дуу, бэйэни салайыныы былааһа дуу диэн араарбат, “былаас биир – быһаарыахтаах” диэн өйдүүллэр. Онон ити уларыйыы тахсар кэмэ кэллэ. Холобур, Сахабыт сиригэр сорох кыра нэһилиэккэ бэйэни салайыныы уоргана хамнаһын да хааччыйар нолуога киирбэт. Аны билиҥҥи ирдэбил бүддьүөт өттүгэр, соҕотох нолуок декларациятын туттарыы да буоллун, сокуон өттүнэн сүрдээх кытаанах. Кыра нэһилиэктэр бүддьүөттэрин, бэйэлэрин олохтоох нормативнай аактарын ылыыга, терроризмы утары да киирсиигэ бырагыраама, уо.д.а. тэрээһиннэри оҥорор кыахтара суох. Оттон улахан куорат, кыра нэһилиэк да буоллун, сокуон ирдэбилэ барыларыгар биир. “Биир судаарыстыбаҕа олорон, тоҕо биир сиргэ дьон бырааба толору хааччыллар, оттон атын сиригэр хааччыллыбатый?” диэн боппуруос үөскүө суохтаах. Онон олохтоох бэйэни салайыы бөҕөргөөһүнэ, бөдөҥсүйүүтэ, мин санаабар, кэм ирдэбилэ. Дойдуга билигин биир таһымнаах салайыныы 20 субъекка толору киирбитэ, 50-тан тахсаҕа киирэ турар.  Саҥа сокуоннар судаарыстыба былааһа барыта, үбүлээһинтэн саҕалаан национальнай бырайыактарга тиийэ биир таһымнаах систиэмэ буолар гына оҥоһулла тураллар. Оттон биһиги олорон хааллахпытына, кэлин нэһилиэктэрбитигэр олорор дьоммут оҕустарыахтарын сөп. Оччоҕо биһиги дьоммутун хайдах өрүһүйэбитий, хайдах олоробутуй? Итини сөпкө өйдүөхтээхпит. Ким даҕаны нэһилиэги  саппат, сарбыйбат. Син биир улуус былааһа баар буолар. Бэйэлэрин истэригэр нэһилиэгинэн үлэ, сир боппуруостара  син биир баар буолуохтара. Улууһунан муниципальнай уокурукка көһүү, мин санаабар, оруннаах.

Аны элбэх киһи куорат быыбарын хаалларыан баҕарар. Кистэлэҥ буолбатах, билигин Арассыыйа 4 эрэ субъегар эрэгийиэн киинин салайааччытын быыбара, ол иһигэр Дьокуускайга, хаалан турар. Билигин түргэн быһаарыылаах үлэ, былаан түргэнник олоххо киирэрэ ирдэнэринэн, уларыйыы тахсыахтаах. Сотору-сотору  быыбардыыбыт дии-дии, икки аҥыы арахсан, улахан куораттары хайытар сыыһатын дьон-сэргэ дойду үрдүнэн өйдөөн, итинник уларыйыылар киирэр буоллахтара. “Куорат салайааччыта хаһаайыстыбанньык буолуохтаах” диэн уруккуттан этэллэр. Мээр куораты көрүөхтээх-истиэхтээх, дьон иннигэр отчуоттуохтаах. Дьокуускайга, төһө да түргэнник улааттар, сэбиэскэй кэмтэн быһаарыллыбатах – хаарбах дьиэттэн көһөрүүттэн саҕалаан экологиябыт туругар тиийэ – боппуруос баһаам элбэх. Ону быһаарыыга куорат Дуумата бэйэтэ көрөн талбыт мээрэ үлэлиирэ сөп. Дууманы нэһилиэнньэ талбыт уоргана, онон мээр киниэхэ отчуоттуохтаах. Дьокутааттар күн аайы да отчуоттатан, үөскүүр боппуруоска болҕомто тардан, мээри  үлэлэтэр  кыахтаахтар.

Уопсайынан, миэхэ “улуустарбытыгар эмиэ куорат курдук анааһын тоҕо буолбатый?” диэн элбэх ыйытыы киирэр. Арассыыйананы көрдөххө, хандьыдаат бөҕө кэлэн, киирсии-харсыы буолар муниципалитета аҕыйаан иһэр. Дьон билигин систиэмэни өйдөөн, сүрүн болҕомтотун бэрэсидьиэн, субъект баһылыгын, парламент улахан быыбарыгар уурар. Онон, кырдьык, муниципальнай былаас салайааччытынан бэлиитикэҕэ аралдьыйбат, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри хаһаайыстыбаннай  боппуруостары быһаарар, территориятын сайыннарар киһи буолуохтаах.

– Олох усулуобуйата тупсан,  дьон доруобуйата көнөн, үйэбит уһаан иһэр, дьон үлэлиир кыаҕа үрдүүр. Эһиилгиттэн “Уһун көхтөөх үйэлэнии” диэн доруобуйа харыстабылын саҥа федеральнай  национальнай  бырайыага киириэхтээх. Манна туох үлэ күүтүллэрий?

– Сөпкө этэҕин, кэнники сылларга  доруобуйа харыстабылыгар хаһан да буолбатах үтүө хамсааһын тахсан, өрөспүүбүлүкэҕэ мэдиссиинэ күүскэ сайынна. Онкология, кардиология кииннэрэ үлэҕэ киирдилэр. Онкологиябыт, кардиологиябыт кииннэрэ Арассыыйа субъектарыгар баар итинник эбийиэктэртэн үрдүк таһымнаахтар. Ону таһынан, куоракка эрэ буолбакка, улуустар кииннэригэр сүрдээх үчүгэй балыыһа комплекстарын тута турабыт. Быйыл Уус Майаҕа, Чурапчыга, Муома Хонуутугар киирдилэр. Өссө уонча улуус кииннэригэр итинник эбийиэктэр тутулла тураллар. Балар бары үлэҕэ киирдэхтэринэ, дьоҥҥо мэдиссиинэ өҥөтүн оҥорор доруобуйабыт харыстабылын бастакы таһыма олох саҥа үрдүк таһымҥа тахсар кыахтанар. Кардиология киинэ киирбитин кэннэ, кэнники сылларга сүрэх ыарыыларыттан өлүү 7 %-нан аҕыйаата. Омос көрдөххө, бырыһыана кыра курдук буолуо да, бу – элбэх быыһаммыт дьон олоҕо. Онкология киинэ киирбитэ сыл аҥаара буолла, инникитин ити ыарахан ыарыыны утары охсуһууга улахан кылаатын киллэриэ диэн эрэллээхпит. Билигин дьону көрүү, эпэрээссийэ 20-чэ %-нан элбээтэ. Бэйэбитигэр үрдүк технологиялаах мэдиссиинэ киирэн,  дьон-сэргэ өрөспүүбүлүкэ таһыгар барбакка, миэстэтигэр эмтэнэр буолла. Быраастарбытын эрдэттэн бэлэмнээн, анал үөрэҕи эбии ааһаннар, үрдүк ситиһии тахсан иһиэҕэ. Урукку да өттүгэр исписэлиистэрбит үчүгэйдэр этэ. Улахан Национальнай кииммит үтүө дьайыыта уонча сылынан биирдэ биллэн барбытын курдук, онкология киинин үлэтин түмүгэ уонча сылынан биллиэҕэ. Доруобуйа харыстабылыгар итинник кэлим сыһыан олохтонуутун түмүгэр билигин дьоммут орто саастара былырыыҥҥыттан, кыранан да буоллар үрдээн, 73 сылтан таҕыста. Уһук Илин, Арассыыйа орто сааһыттан кыратык үрдээтибит. Урут биһиги, Арассыыйа орто сааһын аһара түһүөхтээҕэр, хаһан да сиппэтэхпит. Бу таһыммытын инникитин тутан хаалыахпытын наада. Эһиилгиттэн дойдуга дьон уһун үйэлээх эрэ буолбакка, актыыбынай  олохтоох буоларын ситиһэр соруктаах ити саҥа нац-бырайыак киирэр. Ол аата, сааһырбыт дьон өр кэмҥэ чэгиэн, үчүгэй туруктаах, үлэлиир кыахтаах буолалларын ситиһиэхтээхпит. Үлэ хайаан да хамнастаах диэн буолбатах – дьиэҕэ даҕаны үлэлиир,  сиэннэри, хос сиэннэри көрүү-истии, иитии улахан туһа. Итиниэхэ сөптөөх бырагыраамалар оҥоһуллан, социальнай дьиэлэр, Кииннэр тутуллуохтарын наада. Дьокуускайга хайаан даҕаны Көхтөөх уһун үйэлэнии киинин былааннаан, 2026 сылы аһарбакка киллэрэр баҕа санаа, этии баар. Элбэх уопсастыбаннай тэрилтэни граннарынан да кытыаран, саастаах дьоммутун кытта үлэлээн, актыыбынай олоххо тардан иһиэхпитин наада. Элбэх саастаах дьоммут АБДь-га анаан сиэккэни баайыыга, көмө оҥорууга көхтөөхтүк кытталларынан сүрдээҕин киэн туттабын. Күн аайы үлэ курдук оҥостон кэлэн көмөлөһөллөр. Дьону наадалаах дьыалаҕа көҕүлээн үлэлэтии, уопсастыбаҕа таһаарыы – бу эмиэ туһунан көрдөрүү. Саастаах дьон үлэлээн киирэн бардахтарына, санаалара көнөр, доруобуйаларын туруга тупсар. Итини илэ көрө сылдьабын.

Уһун үйэлээх дьоммутун өйүүргэ быйылгыттан “Үйэ саас” диэн наҕараадабыт үбүнэн бириэмийэтин уон төгүл улаатыннардым, билигин 1 мөл. солк. буолла. Мин санаабар, боппуруос, дьиҥэр, харчытыгар буолбакка, биһиги аҕа саастаах көлүөнэбитин  ытыктыырбытын көрдөрүү буолар. Эһиил Улуу Кыайыыбыт 80 сыла туолар. Хайаан да сэрии бэтэрээннэрин, тыылга Улуу Кыайыыны уһансыбыт дьону таһынан сэрии кэмин оҕолорун эмиэ бочуоттуохтаахпыт.

– Сэрии кэмин оҕолоругар эбии харчы көрүллэр дуо?

– Улахан да буолбатар, болҕомто быһыытынан урукку сыллардааҕар элбэҕи төлүөхпүт.

– Түмүккэ, дьоҥҥор-сэргэҕэр Саҥа дьылынан тугу этиэҥ этэй?

– Бастатан туран, Сахам сирин дьонугар-сэргэтигэр махтанабын. Төһө да уустук кэмҥэ олордорбут, 2024 сылы этэҥҥэ туораан эрэбит. Хайа баҕарар өттүгэр – экэниэмикэҕэ, социальнай олоххо, атын да эйгэлэргэ – биһиги,  бэл, Арассыыйаҕа, аан да дойдуга биллибит элбэх үчүгэй ситиһиилээхпит. Экэниэмикэбит түмүгүн үөһэ этэн аһардыбыт. Социальнай эйгэбитин көрөр буоллахха, аан дойдуга соҕотох саамай улахан улуу куоталаһыыларын быйыл Саха сиригэр ыыппыппыт өрөспүүбүлүкэбитин киэргэтэр. Бары түмсэн, күүспүтүн холбоон, элбэх хайысхаҕа: киинэбитигэр, тыйаатырга, үөрэххэ, билимҥэ ситиһиибит элбиир. Ити бары тутуспутунан иннибит диэки баран иһэрбитин көрдөрөр.

Кэлэр сылга барыбытыгар Кыайыыны баҕарабын. Мин санаабар, Украинаҕа, чахчы, сүрдээх улахан, хара уонна сырдык күүс икки ардыгар биһиги дойдубутугар, аан дойду үрдүнэн көҥүл олох туругуруо дуо диэн тыын боппуруоһу быһаарар киирсии бара турар. Арҕаа дойдулар уруккулуу барытын бас билэн, айбардыы олоруохтарын баҕараллар. Ону утары биһиги уолаттарбыт Арассыыйа атын чулуу уолаттарын кытта хорсуннук киирсэ сылдьаллар. АБДь кэмигэр Саха сириттэн Арассыыйа 9 Дьоруойа таҕыста. Биһиги кыайан, уолаттарбыт чэгиэн, үчүгэй туруктаах дойдуларыгар этэҥҥэ эргиллэн, эйэлээх олоххо киирэр сылбыт кэллин диэн баҕа санаалаахпын. Баҕа санаабар дьонум-сэргэм бары кыттыһыахтара диэн эрэллээхпин.

– Айсен Сергеевич, Улуу Кыайыы 80 сылыгар дойдубутугар саҥа Кыайыы эйэлээх олох кынаттаах эргийэн кэллин диэн алгыстаах баҕа санааҕар бары кыттыһабыт. “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан уустук кэм кыһалҕалара өрөспүүбүлүкэбит, норуоппут олоҕун улаханнык хаарыйбакка ааһалларын туһугар ыытар үлэҕэр махтанан туран, Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибит уонна өссө улахан ситиһиилэри баҕарабыт!

Владимир Степанов.