Киир

Киир

Биһиги Сахабыт сирэ аан дойдуга хатыламмат, төгүрүк сылга түөрт араас өҥүнэн уларыйа охсор айылҕалаах, үгүс дойдулары ырааҕынан, сорохторун хас эмэ төгүлүнэн куоһарар киэҥ нэлэмэн иэннээх, баай тыалардаах, ыраас иҥэмтиэлээх уулардаах улуу өрүстэрдээх, күөллэрдээх.

Күнү айхаллыыр омукпут

Ол иһин, Үрдүк Айыылар мындыр, түргэнник быһаарыы ылынар, бары өттүнэн айылҕалыын ситимнээх, сыстаҕас, харыстабыллаах сыһыан хааммытыгар иҥмит, аламай күнү айхаллыыр итэҕэллээх ураты омугу төрүт гына бу сиргэ туруулаһан олоруохтара диэн үөскэппит чахчыта кэнники билим арыйыыларынан дьиҥнээхтик быһаарыллан эрэр. Тыыннаах буолар туһуттан сахалар: сөптөөх дьиэни-уоту туттан, дьиэ сүөһүтүн сатабыллаахтык көрөн чулуу көрүҥнэрин наардаан иитэн, ууттан-тыаттан бултаан, ону иҥэмтиэлээхтик астаан-таҥастаан, мал-сал, туттар сэби-малы мастан, тимиртэн сатабыллаахтык оҥостон дьаһанар уус тарбахтаах айыллыбыппыт.

Айылҕа айдарыылаах идэлээхтэри кэмиттэн-кэмигэр үөскэтэр буолан, бу күҥҥэ диэри олох араас очурдарын, уустуктарын, ынырыктаах ыарыылары аһаран, омук быһыытынан сүппэккэ кэлбиппитигэр кинилэргэ  улахан махталлаахпыт. Оннук ураты дьонтон ыйыы-кэрдии, сөптөөх көмө ылан, сүбэлэтэн, тыыннаах хаалар ньымалар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэллэр.

Доруобуйа харыстабыла сайынна

Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ үөрэхтээһин сөпкө сайдан, төһө да ол ураты идэлээхтэрбитин туоратталлар, киин сирдэртэн быраас идэлээх эдэркээн нуучча үлэһиттэр кэлэн, билиини балысханнык сайыннарбыттара, доруобуйа харыстабылын сүрүннээбиттэрэ.

Тимир оһохтоох, хаарынан хайыллыбыт дьиэлэргэ үрдүттэн олорон, дьон ыраас олохтоох, чэбдиккэ тардыһыылаах буолалларыгар хамсатыылаах үлэни тэрийбиттэрэ. Оччотооҕуга оҥоһуллубут бэлэм эмп аҕыйах. Өр буолан кэлэрэ. Кумааҕы куулларга эмтэр кытаанах эттик буолан кэлэллэрин үлтүрүтэн, бороһуок гынан, дьоҕус ыйааһыҥҥа кэмнээн, кумааҕыттан кыра  гына кырыйан, суулаан ыарыһахтарга биэрэллэрэ. Төрүүр дьахталлары ыалдьан эрэ баран кэллэхтэринэ, сууйан-тараан, туругун көрөн оҕолоноллоругар көмөлөһөллөрө, кырачааннары күн сирин көрдөрөн дьоллууллара. Эмчиттэрбит үс-түөрт ыйынан дьаныһан үөрэтэн, сахалыы быһаарсан үөрдэллэрэ. Оннук бэриниилээх гына иитиллибит барахсаттар сэрии кэннэ олохтоохтор ахсаан өттүнэн эбиллиилэригэр олус үтүө өҥөлөөх, кыра ыарыыттан, оһолтон дьон өлүүтүн таһаарбат ситиһии буолбута.

Олохтоох ыччаттар, киирэ-тахса да сырытталлар, кинилэри көмөлөһүннэрбэккэ, бэйэлэрэ туспа отоһуттууллара. Олохтоох үүнээйибитин хатаран, көөнньөрбө оргутан, сытар ыарыһахтар тыҥалара бөһүйбэтин диэн, нэдиэлэ ахсын саҥаны бэлэмнээн биэрэллэрэ.

Кэм сэрэтиилэрэ

Өрөспүүбүлүкэ буолуохпутуттан биир үйэни аһары түстүбүт. Аҕа дойду сэриитин саҕаланыытыгар төрөөн баран, аны ыкса ыалбыт бэйэтин иһигэр иирсээнин быһаарсарга уот саҕыллыбытын кэннэ эр бэртэрбит сэймэктэнэллэрин, ыарахан эчэйииттэн-бааһырыыттан сүтэллэрин истэргэ-көрөргө кэлэн олоробут.

Дойдуга үрдүкү салалтаҕа анаммыттарбыт бэйэлэрин тустарыгар апчарыйбыт үптэрин силиэстийэ арыйтаан булан, хастыы да улахан уйуктаах массыыналарынан тиэйэллэрин, баайы-дуолу туттубуттарын, кистэммиттэрин кэпсииллэрин баспытыгар батаран өйдөөбөппүт. Аны аттыбытыгар сылдьан, туох эбит уурунуулааххын эрэллээх бааннартан көтүтэн ылааччы, иэскэ киллэрээччи масыанньыктар толкуйдара тобуллан-сайдан иһэрин күн-түүн араас сэрэтиини тохтообокко биэрэр буоллулар.

Кэлии аспыт-таҥаспыт, араас туттар тэрилбит туох эбиликтээхтэрэ эмиэ биллибэт.

Хатас балыыһатыгар махтанабыт

Сааһырбыт дьон быһыытынан доруобуйа туһугар Дьокуускай таһынааҕы Хатас бөһүөлэгэр оҕолорбут дьиэ ылан өрөмүөннэтэн, бэлэм уоттаах-күөстээх итии дьиэҕэ олоробут. Бастаан  куоракка киирэн тохтоон, 3-с поликлиникаҕа сыһыарыллан көрдөрүнэр этибит. Онно участковай быраас сотору-сотору уларыйар, уочарат олус уһун буолан, бириэмэ олус ыраатара. Тымныы кэмҥэ сылдьарга да моһуоктар элбииллэрэ.

Онтон Хатаска кэлэн, олохтоох балыыһаҕа көрдөрүнэн, иккистээн сытан эмтэннибит. Бу балыыһа дьиэтэ, 20-тэн тахса сыл анараа өттүгэр ДСК матырыйаалынан тутуллубут буолан, бигэ туруктаах. Ааспыт сылга өрөмүөн ыытыллан, өссө тупсубут. Үлэһиттэр талбыт курдук бэрт эппиэтинэстээхтэр, бэйэлэрин идэлэрин баһылаабыт үтүө дьон. Режим, бэрээдэк сөптөөхтүк тутуһуллар, сууйан-сотон ыраастык көрөллөр, минньигэс ас кэмигэр бэриллэр.

Терапевт-бырааска Матрена Иннокентьевна Собакинаҕа, сытар отделение бырааһа Анисья Романовна Жирковаҕа уонна бары үлэһиттэргэ махталбытын этэбит. Инники да ситиһиилээхтик үлэлээҥ, бэйэҕит доруобуйаҕытын көрүнэн этэҥҥэ буолуҥ диэн баҕарабыт.

Хатас балыыһата 3-с поликлиника салаата буолар. Онон, куорат таһынааҕы дьон олорор сирдэрин хабар, олус элбэх киһини көрөр-истэр буолан, кыамтата тиийбэт эбит.

Биһиги эмтэнэрбитигэр анаалыс эрэ түмүгүнэн эмтээтилэр. Дьиҥэр, узига, рентгеҥҥэ көрдөрүммүппүт буоллар, өссө чопчуламмыт диагнозтаах буолуохтаах этибит. Салайар поликлиника сытар ыарыһахтары хаамар дьоҥу бэйэлэринэн, кыаҕа суохтары суһал көмө массыынатын туруоран сөптөөх бириэмэ анаан көмөлөһөллөрө буоллар, эмтээччигэ да көмөлөөх буолуохтаах этэ.

Бу балыыһаҕа бэйэтигэр өрүү туттуллар УЗИ, КТ о.д.а аппарааттар бааллара буоллар, күннэтэ элбии турар нэһилиэнньэлээх Хатас олохтоохторугар туһата үрдүө этэ. Бу балыыһаҕа куораттан эмиэ сөбүлээн эмтэнэллэр.

Бэйэ эмэ оҥоһуллуохтаах

Аптекаларга атыыланыахтаах 4 тыһ. эмп арааһыттан үгүс өттө Арассыыйа араас куораттарыгар, тас дойдуларга оҥоһуллан кэлэллэр. Онно аҥаарыттан ордугар эмтииргэ сөбө суох эбиликтэр баалларын сонуну тарҕатар тэрилтэлэр, провизор идэлээхтэр эмиэ сэрэтэллэрэ дьиксиннэрэр. Оччоҕо ыалдьан кыһалҕаны көрөр дьон харчылара устар ууга суурайар кэриэтэ  туһата суох сүтэрин тохтотор быһарыы хаһан ылылларый?

Ааспыт үйэ устата Саха сирин биллиилээх учуонайдара төһөлөөх эмэ элбэх үөрэтии, чинчийии ыытан, биһиги айылҕабыт үүнээйитэ, уута-бадараана, кыыла-сүөһүтэ, аһа-үөлэ доруобуйаҕа туһалааҕын быһаардылар. Билигин аата-ахса суох отоһуттарбыт, айдарыылаахтарбыт бэйэлэринэн үөрэнэн, онуоха эбии эмчит ааттаммыттар элбээтилэр. Онон бу дойдубутугар үүммүт туһалаах үүнээйилэр түмүллэн, кииннэнэн, сүрүннэнэн дьон туһатыгар бэлэмнэниллэллэрин тэрийии уталытыллыбат сорук. Онон доруобуйа харыстабылын тустаах тэрилтэлэрин, министиэристибэтин эбээһинэстииргэ уолдьаста. Өссө төһөлөөх сырье тас дойдуларга таһаарылла турара биллибэт. Намныыр суол кытыытыгар Кытай омук дьоно түүннэри-күнүстэри кылгас сайыммытын туһанан хомуйалларын элбэх киһи көрбүтэ, истибитэ буолуо.

Биһиги хас да төгүллээн, инники күөҥҥэ уктан эдэрчи бэйэтэ сааһырыар диэри Госдуума дьокутаатыгар талан эрэлбитин биллэрбит, Госдуума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бастакы солбуйааччы Федот Семенович Тумусовпыт эппитигэр-хааммытыгар сөп түбэһэр олохтоох эми оҥорор үлэни түстээн, онно бэйэбит эрэллээх идэлээх дьоммутун үлэлэтэн саҕалыырыгар көрдөһөбүт. Оччоҕо эмчиттэрбит кыахтара кэҥиэ, ыарыһахтар эмтэнэргэ эрэллэрэ үрдүө этэ.

Төрүт аһы сөргүтүү

Саха ынаҕа-сылгыта киһи этигэр-сиинигэр туһаны эрэ биэрэрэ киэҥ сиргэ билиннэ. Ол курдук, дьоппуон дойдутугар ынаҕы хайдах курдук тэрийэн, сууйан-сотон, имитэн харайалларын көрдөрөллөр. Аны убаһаларбытын ылыахтарын былаанныыллар. Онон, бу салааны сайыннарар кэм кэллэ.

Билигин дьарыктанар хаһаайыстыбалар уһуйааннарга, оскуолаларга, балыыһаларга бэйэлэрэ оҥорон таһаарар бородуукталарын дуогабар түһэрсэн хааччыйдахтарына чэпчэтиини көрүөххэ.

Оҕолорбут кыра эрдэхтэриттэн бэйэ аһыгар үөрэнэллэригэр, эттэрэ, хаанара олоҥхобут бухатыырдарын курдук сайдалларыгарыгар кэмнэммэт суолталаныа.

Айылҕабыт харыстабылыгар кэлиҥҥи кэмҥэ сөптөөх салалтаны туруорбакка, киинтэн киирэр ыйаахтары биһиги уратыбытыгар сөп түбэһиннэрэн ылылларын ситиспэккэ, хаарыан Аан дойду тыҥатынан аатырар тайҕабытын уокка былдьатабыт, сир баайын кэрээнэ суох ылалларыттан үйэлэргэ үүнэр маспытын айбардаттыбыт, сорох Кыһыл кинигэҕэ киллэриллибит үүнээйилэрбитин сүтэрэр турукка тиийдибит.

Киһи аймах туруктаах, чөл буоларыгар ананар уубут, үүнээйибит – биир күндү баайбыт – үүнэр көлүөнэҕэ ыраас хааларыгар бука бары кыһаллыаҕыҥ!

Бу ыйбыт итэҕэстэрбит туоратыллалларыгар Ил Дархаммыт, дьокутааттарбыт болҕомтоҕо ылан сөптөөх ыйаахтары бигэргэтэн, киин салалтабытыгар туруорсан соторунан  быһаарыллар сорук туруоруналларыгар ыарыһахтар санааларын түмэн суруйдум.

 Екатерина Григорьевна Белоногова,
үлэ бэтэрээнэ, сэрии кэмин оҕото, ССРС култууратын туйгуна.

Санааҕын суруй

Бүтэһик сонуннар