Норуот хаһыата «Кыым» бэчээттэнэрэ тохтоон ылбытыгар элбэх киһи айманан, долгуйан, сороҕор абаран-сатаран суруйуулара телеграм-ханаалларга, бассаапка туолла.
Саха улуу суруйааччыта Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» диэн арамаанын аатын бу түгэҥҥэ киһи санаан кэлэрэ мээнэҕэ буолбатах.
Сүрэх тэбэрин тухары киһи тыыннаах, инникигэ эрэллээх, олоҕун сүрүн соругун толорорго дьулуһуулаах.
«Кыым» – ураты дьылҕалаах хаһыат.
Кэнники хас эмэ уон сылга күүстээх хамаандалаах, дьэллэм үбүлэниилээх сахалыы атын хаһыаттар баар этилэр.
Бэлитиичэскэй бөлөхтөр 80-с сыллар бүтүүлэригэр, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин уорганынан «Саха Сирэ» хаһыаты Михаил Николаев тэрийбитэ, эрэдээктэринэн биллиилээх суруналыыс Василий Кириллин анаммыта.
«Кыым» ССКП обкуомун уоргана буоларын быһыытынан, ГКЧП-ны өйөөбүтэ, ол иһин туоратыллыбыта, «Саха Сирэ» хаһыат, этэргэ дылы, былааһы ылбыта, онно «Кыым» урукку эрэдээксийэтэ бүтүннүү кэриэтэ көһөн тиийбитэ.
Кэлин аны «Республика бүттүүнэ» диэн туспа хаһыат тэриллибитэ, талааннаах эрэдээктэр Галина Бочкарева чаҕылхай кэлэктииби түммүтэ.
Итинник кытаанах күрэстэһии, илин былдьаһыы түмүгэр, норуот сыаналыырынан уонна 37 сыл суруналыыстаабыт киһи быһыытынан ылынарбынан, кыайыылаах «Кыым» буолла.
«Кыым» хос тиллэригэр саҥа хамаанданы салайбыт уонна билигин да үүннүү-тэһииннии сылдьар Владимир Степанов уһулуччу оруоллаах, «Ыал – аҕатынан, дойду – салайааччытынан, хаһыат – эрэдээктэринэн» диэн бириинсип олохтооҕун ырылхайдык көрдөрөр.
Ол да буоллар «Кыым» атыттары баһыйбыт төрүөтэ эрэдээктэр да, кэлэктиип да буолбатах быһыылаах диэн саныыр буолбутум ыраатта.
«Хаһыат тутуһар бэлиитикэтэ» диэн өйдөбүл баар. Ол эрээри билигин «Кыым» да, «Саха Сирэ» хаһыат да куурустара биирдиҥи. Оччоҕо тоҕо «Кыым» чорбойоруй, тоҕо саха киһитэ «Кыымы» ордорон, талан ааҕарый?
Таайыыта атын курдук. Традиция, үгэс.
Аангылыйалар “туспа омук быһыытынан баарбыт тухары «Таймс» хаһыаппытын ааҕыахпыт” дииллэрин урут сонньуйар этим, билигин өйдүүр буолан эрэбин. Дьоппуоннар ол курдук «Йомиуру» хаһыаппыт сүттэҕинэ, биһиги эмиэ эстэбит дииллэрин ылыныахха сөп курдук. «Таймс» 1785 сыллаахтан тахсар, «Йомиуру» – 1874 сылтан. «Кыым» Япония сүрүн хаһыата бэчээттэнэр буолуоҕуттан 47 эрэ сыл хойутаан, 1921 сылга (бастаан «Манчаары» диэн ааттааҕа) күн сирин көрбүтэ.
Омук тутуһар традициялардаах, үтүө үгэстэрдээх буоллаҕына – наассыйа быһыытынан сиппитин-хоппутун туоһута.
***
Хайа баҕарар омук 4 суолтан сылтаан сүтүөн сөп:
- Бастакытынан, улахан сэриигэ хоттордоҕуна. Билигин Арассыыйа кытаанах киирсиитигэр кыайтарар, ыһыллар түгэнигэр Саха сирин Кытай апчарыйарын бары дьэҥкэтик өйдүүбүт. Ол да иһин анал байыаннай дьайыыны саха сүрэҕэр чугастык ылынар, үгүспүт төһө да сөбүлэспэтэр. Сахаттан алта Дьоруой баар буолбута да, итини ырылхайдык кэрэһилиир;
- Иккиһинэн, атын улахан судаарыстыба, омук, култуура эйгэтигэр киирэн (сороҕор итини «колонизация» дииллэр), ол түмүгэр күүстээх ассимиляция буоллаҕына. Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 400 сыла буолан эрэр да, күүстээх суурайыы буолбата диэххэ сөп;
- Үсүһүнэн, далааһыннаах урбанизация түмүгэр. Билигин ити биһиэхэ күүскэ көстөр. Ол эрээри куоракка көспүт сахалар ийэ тылларын, төрүт үгэстэрин, ытык итэҕэллэрин тутуһуулара сүтэ илик;
- Төрдүһүнэн, глобализация түмүгэр. Оҕолорбут, ыччаппыт ити модун долгун охсуутугар түбэспиттэрин бары көрө-билэ сылдьабыт.
Урбанизация уонна глобализация – сахалар мүччүрүйбэт суолбут, дьиҥинэн ыллахха, үтүөтэ элбэх, омук быһыытынан сайдарбытыгар, XXI уонна XXII уйэлэргэ прогрессивнай омуктартан хаалсыбакка эгил-тэгил тардыалаһарбытыгар төһүү буолар.
Ол да буоллар үтүө да мөкүлээх, урбанизация уонна глобализация туспа омук быһыытынан хааларбытыгар улахан охсуулаах. Ону утары туруулаһыыга «Кыым» биллэр-көстөр, оһуобай оруолун, мииссийэтин туһунан бу күннэргэ элбэх дьиҥ саха өйдөөн кэллэ, толкуйданна.
Дойдубут салайааччыта Владимир Путин «Когда разрушаются история и культура, исчезает народ» диэн эппитин сорох маргинал буолбут эбэтэр сахалыы билбэт кэлии салайааччыларга санатар тоҕоостоох.
«Кыым» хаһыат, саха тылын туруулаһар энтузиастар, төрүт үгэстэрбитин, култуурабытын сайыннарарга үлэлэһэр дьон, устуоруйабытын кырдьыктаахтык сырдатар учуонайдар, ытык итэҕэли сөргүтэр миссионердар баалларын тухары саха омук баар буолуоҕа.
Онон «Кыыммытын» харыстааһын – тыыммытын харыстыыр тэҥэ.
***
Сэрииһиттэргэ түмүү (сосредоточение, concentration) диэн өйдөбүл баар. Ол аата, кыдыйсыы толоонугар биир хайысханан саамай эрэллээх уонна хорсун элбэх дьону түмэн, быһаарыылаах охсууну оҥоруу диэн.
Античнай эйгэҕэ итини Эпаминонд диэн талааннаах полководец туһанара, кини таактыкатын улууканнаах сэрииһиттэр Александр Македонскай уонна Наполеон ылынан, элбэх кыргыһыыга кыайбыттара.
Оттон биһиги өбүгэлэрбитигэр ити таактыка быдан былыргыттан баара, көс омук сэриитин ахсаана мэлдьи аҕыйах, Кытай курдук сүүнэ судаарыстыбалар халыҥ аармыйаларын муос муоска киирсэн кыайбаттар, ол иһин сүүрдэ сылдьан, хайа эмэ хайысханан көҥү көтүтэн киирэн өстөөхтөрүн үлтүрүтэр этилэр.
Үп-харчы билигин кэмчи буолбут кэмигэр сорох атын хаһыаттар үбүлэниилэрин көҕүрэтэн дуу, тохтотон дуу, биһиги саамай кыахтаах хаһыаппытын – «Кыымы» – өрө тутуохха, күүһү түмүөххэ, омукпут сүппэт дьылҕатын иһин киирсии саамай сүрүн, ыарахан туһаайыытыгар туруоруохха диэн этии сөптөөх дии санаабаккыт дуо?
Иван НИКОЛАЕВ.
