Ааспыт нэдиэлэҕэ “Кыымнар” сааскы суолу баттаһа уонна чэпчэтиилээх сурутуу кэмэ саҕаламмытынан, Илин Эҥээр улуустарыгар Мэҥэ Хаҥалас Быраматыгар уонна Амма улууһун Амма, Мээндиги, Чакыр бөһүөлэктэринэн сылдьан, ааҕааччыларбытын кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэстибит, санааларын иһиттибит.
БЫРАМАҔА
Бырама бөһүөлэгэ Мэҥэ Хаҥалас киинэ Бэстээхтэн 91 килэмиэтир тэйиччи сытар. Тыраасса кытыытынан Амма суолугар сытар. Нэһилиэк үөһээ уонна аллараа диэн түөлбэлэргэ арахсар эбит. Нэһилиэккэ киирэн истэххэ, таас чох өрөһөлөнөн сытарын көрөҕүн. Манна баар хочуолунай бу түөлбэҕэ баар социальнай эбийиэктэри сэргэ аҕыйах ыалы сылытар эбит. Үөһээ түөлбэ олохтоохторо бары кэриэтэ оһоҕунан оттунан олороллор. Онно хочуолунай тутуута былааҥҥа баар эбит да, сылтан сыл үп-харчы суоҕунан тохтоон иһэрин олохтоохтор хомойо, харааста кэпсииллэр.
Гаврил ЕФИМОВ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Холгума нэһилиэгин баһылыга:
– Нэһилиэнньэни барытын хабар киин ититии оҥоһуллуохтаах. Бу үлэ 2019 сылга саҕаланан баран, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр субсидияҕа үп-харчы тиийбэт диэн матыыптаан, тохтоон хаалбыта. Саҕаланан иһэр тутууну тохтотон кэбиспиттэрэ уонна көтүрэн атын сиргэ илдьибиттэрэ. Икки сыл анараа өттүгэр бырайыакпыт саҥаттан оҥоһуллан бүтэн, быйыл эспэртиисэни бара сылдьар.
Дьиҥинэн, 2025 сылга тутуута саҕаланыахтааҕа даҕаны СӨ ГУП ДьУоХХ инвест бырагырааматыгар хапытаалынай тутууга үп-харчы көрүллүбэтэ диэн, хомойуох иһин, эмиэ тохтоото. Онон саамай тыын кыһалҕабыт – ититиигэ холбонуу. Ититиигэ холбоннорбут, дьон көһүүтэ тохтуо, ыччат олохсуйуутугар төһүү буолуо этэ.
Билигин баар хочуолунайдарбыт толору кыахтарынан үлэлии тураллар. Аллараа нэһилиэнньэ 20%-на эрэ холбонон олорор. Манна социальнай эбийиэктэрбит – оскуола, биэлсэр-акушер пууна, оҕо уһуйаана, дьаһалта, оттон үөһэ кулууп дьиэтэ бааллар. Олох былыргы тутуу эргэ кулууппутун 2018 сыллаахха көтүрбүппүт. Ол кэнниттэн ааспыт үйэ 80-с сылларыгар тутуллубут оҕо уһуйаанын уларытан, кулууппут билигин онно үлэлии олорор. Биир дойдулаахпыт М.К. Попова-Эдьиий Марыына аатын сүгэр. Кини кэлэр 2026 сылга төрөөбүтэ 100 сылын туолуохтаах. Ону, саатар, бырайыактаах көрсүбүт киһи диэн баҕарабыт. Саҥа кулууп туттараары, ол бырайыагар киирсэ сатыы сылдьабыт. Билигин саҥа быраабыланан, ол бырайыагы туттарарбытыгар “Задание на проектирование” диэни ылыахтаахпыт. Онтубут хас да биэдэмистибэни ааһан, бырайыак оҥотторорго көҥүл ылабыт, дьэ ол эрэ кэнниттэн бырагыраамаларга анньыһыахтаахпыт. Докумуоммут Култуура министиэристибэтин ааспыта, билигин Экэниэмикэ министиэристибэтигэр сөбүлэҥҥэ сытар. Илии баттаннаҕына, дьэ, бырайыак үлэтигэр сүүрүөхпүт.
Сылын аайы олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраамаҕа (ППМИ) кыттабыт. Кыайыылаахтар ахсааннарыгар киирэн, уу ситимин киллэрбиппит, ыһыахтыыр сирбитин оҥорторбуппут уонна сыбаалканы күрүөлээбиппит. Онон маннык бырагыраама туһата элбэх.
Нэһилиэнньэтэ – 324 киһи, ол иһигэр 17 сааһыгар диэри оҕотун ахсаана– 96, ыччат 18-тан 35 сааһыгар диэри – 73. Ааспыт сылга 3 оҕо күн сирин көрдө. Оскуола-саад: үөрэнээччитэ – 33, оҕо уһуйаана – 15 иитиллээччилээх.
20 000 гаа сирдээх-уоттаах, ол иһигэр ходуһата – 950 гаа, мэччирэҥ сирэ – 393 гаа.
Ханна да буоларын курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар сүөһү-ас кыччаан иһэр. 23 ыал кэтэх хаһаайыстыбалаах. Сүөһү уопсай ахсаана – 191, онтон ыанара – 62, сылгы – 28, онтон биэтэ – 229.
Эдьиий Марыына аатын сүгэр кулууп дьиэтэ суох
Мэҥэ Хаҥалас Холгума нэһилиэгин М.К. Попова-Эдьиий Марыына аатынан култуура дьиэтэ ааспыт үйэ 80-с сылларыгар тутуллубут хаарбах туруктаах оҕо уһуйааныгар үлэлии-хамсыы олорорун хомойо-харааста көрөҕүн. Киирэн иһэн, ыал чааһынай дьиэтигэр киирдим дуу дии саныыгын. Онон туруорсаллара оруннаах.
Устиния ТАРАБУКИНА, Бырама бөһүөлэгин кырдьаҕастар сүбэлэрин бэрэссэдээтэлэ:
– Эһиги 300 саастаах нэһилиэккэ сылдьаҕыт. Оскуолабытын 50-ча сыл туруорсан-туруорсан туттарбыппыт. Кулууп тутулларын туруорсубуппут ыраатта. Оҕо эргэ уһуйааныгар үлэлии турар, хаһан баҕарар сууллан түһүөн сөп. Биир дойдулаахпыт Эдьиий Марыына сүдү киһи буоллаҕа. Бу сотору кэминэн төрөөбүтэ 100 сылын туолуохтаах. Онон кини аатыгар эппиэттиир кулууптаныахпытын наһаа баҕарабыт.
Үрдүкү салалтаттан – хочуолунай тутуутун туруорсабыт
Виктория КОЛЕСОВА, Е.П. Шестаков-Эрчимэн аатын сүгэр Бырама орто оскуолатын дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччы:
– Бөһүөлэк олохтоохторо саамай туруорсар сүрүн кыһалҕабыт – киин ититиигэ холбонуу. Бу олоххо киирэрэ буоллар, дьон олохсуйуо, нэһилиэк кэҥиэ этэ. Нэһилиэктэн көһүү баар, ол иһин үөрэнээччибит аҕыйаатар аҕыйаан иһэр. Нэһилиэк кырыйда, кыайан оһох оттунар кыаҕа суох кырдьаҕастар эрэ хааллылар. Ыарахан буолла. Сыл аайы эрэннэрэллэр эрээри, наһаа өр күүттэриилээх буолла. Онон бу кыһалҕа түргэнник быһаарыллара буоллар...
Түмүккэ, СӨ Олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбата ГУП тэрилтэтиттэн (ГУП ЖКХ) Бырама олохтоохторун сүрүн кыһалҕата – “Киин хочуолунай хаһан тутуллуой?” – диэн ыйытыаҕы баҕарыллар.
МЭЭНДИГИГЭ
Ааспыт үйэ 80-с сыллар саҕаланыыларыгар оччотооҕу ыччат “Мээндигигэ кырыс сири баһылыахха” диэн хомуньуус баартыйа ыытар бэлиитикэтин үгүстүк иһиттэхпит буолуо, бука. Бөһүөлэккэ киирэн истэххэ айан аартыгар сүүнэ пааматынньыгы интэриэһиргээн, чугаһаан көрөбүт “Бордуолаах кинээс (Баркулаки Книгин) 1655–1720. Осенью 1695 (17 век) князец Скороульскай волости Баркулаки (Бордуолаах) Книгин устроил побег от ясачного гнета с родниками в количестве 200 человек в Даурскую Китай с женами и детьми...” диэн суруллубут. Устуоруйа интэриэһинэй кэрдиис кэмин тилиннэрбиттэр... Дьэ, дьикти эбит.
Альбина ФИЛИППОВА, Амма улууһун Мээндиги нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччы:
– 1982 сыллаахха муус устар 6 күнүгэр ыччаттар ыҥырыыларынан нэһилиэги иккистээн сөргүтүү тэриллибитэ. Ол гынан баран Мээндиги нэһилиэгэ былыр-былыргыттан дьон түөлбэлээн олорбут сирэ буолар. Ол курдук, 17-с үйэҕэ Бордуолаах кинээс биһиги нэһилиэкпитигэр олорбут киһи буолар. Ыраахтааҕы былааһа нолуок хомуйарын утаран, Кытайга күрээбит. Онон быйыл киниэхэ анааммыт киирии аартыкпытыгар кини пааматынньыгын оҥортордубут.
Сэрии сылларыгар манна холкуос быһыытынан тэриллэн олорбуттара. Аҕа дойду сэриитигэр мантан 24 киһи баран, аҥаардара кыргыһыы сиригэр хаалбыта. Нэһилиэк биир улахан устуоруйаҕа киирбит бэлиэ түгэн – Гражданскай сэрии бүтэһик кыргыһыыта Мээндигигэ буолбута. Ол тоҕо эрэ устуоруйаҕа киирбэт. Саһыл Сыһыынан түмүктэммитин курдук наар кэпсэнэр. Ол эрээри Билиистээх диэн кып-кыракый алааска Пепеляев уонна Курашов этэрээттэрэ утарыта көрсөн, 1923 сыл кулун тутар 2 күнүгэр икки өттүттэн хаан тохтуулаах улахан кыргыһыы буолбута. Онно билигин Билиистээх пааматынньыга турар. Икки өттүттэн 100-чэ киһи өлөн, 2017 сыллаахха кэриэстэбил бэлиэ туруорбуппут.
Мээндигигэ күн бүгүн баһылыгынан 2015 сыллаахтан талыллыаҕыттан И.В. Семенов иккис болдьоҕун үлэлиир. Нэһилиэнньэ – 532 киһи, оҕотун ахсаана 100 тахса. Агро-хайысхалаах оскуолалаахпыт. Оҕо уһуйаанын кытта холбоһон оскуола-саад аатын сүгэр. Олохтоох дьон үксэ бүддьүөт тэрилтэтигэр үлэлиир. Улахан ситиһиибит – нэһилиэнньэ 100% киин ититиигэ холбонон олорор уонна барыларыгар уу ситимэ киирбитэ. Инньэ гынан билигин олохтоохтор дьиэлэрин толору хааччыллыыга киллэрэн эрэллэр. Куораттыы тииптээх дьиэлэр элбээтилэр, нэһилиэнньэ 30%-нын ылар.
ЧАКЫРГА
Чакыр – Аммаҕа өрүһү туорааһыннаах соҕоток бөһүөлэк. Хата, бэрт сэргэхтик олорор нэһилиэк эбит. Сопхуостарын эспэккэ, бэйэлэрин эттэрин, үүттэрин, арыыларын сиэн аһаан олороллорун киэн тутта кэпсииллэр. Истэргэ наһаа үчүгэй. Ыраахтан ойуурдара, уокка сиэммиттии, хараара оһон турарын ороһуйа көрөҕүн, бэйэлэрэ эмиэ кэпсииллэр. Бу – түүлээх үөн (шелкопряд) – содула. Ити ыраатта... Хас да сыллааҕыта буолбут түгэн.
Дария ЛУКИНА, Амма улууһун, Чакыр нэһилиэгин дьаһалтатын сүрүннүүр исписэлииһэ:
– Чакыр Амма улууһугар соҕотох өрүс уҥуор олорор нэһилиэк буолар. Нэһилиэнньэбит биэрэпис түмүгүнэн – 514 киһи. 100-тэн тахса оҕо үөрэнэр орто оскуолалаахпыт. 2016 сыллаахха саҥа тутуллан киирбит 50 миэстэлээх оҕо уһуйаана үлэлиир. Нэһилиэккэ баһаарынай чаас баар.
Киэн туттарбыт – “Амма” сопхуоспут эстибэккэ сүөһү-ас тутан, үлэлии-хамсыы олороро. Маны тэҥэ эт-үүт собуота сылы эргиччи үлэлиир. Онон бэйэбит үүппүтүн-арыыбытын аһаан олоробут. Кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбалаахтар бааллар. Онон Чакыр нэһилиэгэ үлэлии-хамсыы олорор. Ханна да буоларын курдук, эдэр ыал сүөһү ииппэт, үксэ саастаах дьон иитэн, көрөн-истэн, биир улахан сайылыгынан олороллор. “Кэскил” ХЭУо элбэх сүөһүнү тутан олорор, 200-чэ ыанар ынахтаахтар. Элбэх киһини үлэлэтэр. Сопхуос бааһына, хочо сирдэрин үксүн кинилэр түүлэһэн (аренда) олороллор. Былырыын сабыс-саҥа сайылык аһыллыбыта.
Нэһилиэкпитигэр айылҕа сабыдыала, хоромньута сүрдээх күүстээх. Син ыраатта мутукчалаах ойуурбутун солко өрөр үрүмэччи (шелкопряд) сиэн, дэриэбинэ үөһээ өттө барыта хап-харанан көрөн турар. Онон айылҕа таһаарбыт хоромньута сүрдээх улахан. Нэһилиэнньэ аатыттан улуус, Бырабыыталыстыба отчуота кэллэҕинэ, бөҕөргөтөр үлэҕэ үп-харчы туруорсабыт да, кыалла илик. Онон сүрүн кыһалҕабыт – ол.
