Наталия Рязанская «Оппой» диэн кэпсээнигэр сүрүн дьоруойунан Оппой диэн, төрүүрүгэр сүрэхтэммитинэн – Оппуонньа Саарын, биэс уонун лаппа ааһан эрэр киһи олоҕун туһунан кэпсэнэр.
Кэпсээн саҕаланыыта кини ойоҕун Маасаны дойдутугар баран көмөн кэлбит эбит – бэҕэһээ эрэ. Сарсыныгар Оҕом диэн ааттыыр ыта өлөөхтүүр. Онтон айманан, хоруоп оҥороору, Испирдиэн диэн атаһыттан хаптаһын көрдүүр.
Ол онтон саҕалаан Оппой туһунан сиһилии кэпсэнэр. Чопчулаан эттэххэ, оҕо сааһын, ойоҕун Маасаны кытта билсиһэллэрин, киниэхэ дьон сыһыанын туһунан.
Оппой ытын киһилии көмөрө – Испирдиэҥҥэ дьикти. Оттон Оппойго – буолуохтааҕын курдук. Сатаан аахпат буолан, ынахтарын ахсаанын да билбэт эрээри, барыларын дьүһүннэринэн билэр, ааттарынан ааттаталыыр. Ити быһыыта-майгыта Оппой ханнык баҕарар тыынар тыыннаахха киһилии сыһыаннааҕын көрдөрөр.
Айымньы киһи өйдүүрүгэр чэпчэкитик суруллубут, сюжекка улахан хамсааһын суох, ол эрэн барыта чуолкай суолталаах.
Бу айымньыны ааҕан киһи иһиттэн сырдыыр. Бүтүүтүгэр толкуйга киллэрэр тыллар суруллубуттар: «Чахчы, киһиэхэ кыра да наада ээ. Оппой курдук туохтан барытыттан оҕолуу үөрэн, тыынар тыыннаахха киһилии сыһыаннаһан, дьон хаҕыс сыһыаныгар кыһаммакка, холкутук-наҕыллык олорбут киһи...».
Туох да буолбутун иһин, киһилии сыһыаны тутуһан, Оппойу холобур оҥостон олоруохха наада диэн бэлиэтиэхпитин сөп.
Айсен Кириллин «Тулаайах эмээхсин» диэн айымньытыгар Маайыс диэн ааттаах тулаайах эмээхсин туһунан кэпсэнэр.
Кини сааһыран иһэн оҕоломмут, кимтэн буолара биллибэт. Оҕотун атаахтатан, күндү аһынан аһатан, мааны таҥаһынан таҥыннаран, дьон тылыттан буруйдааҕар да, буруйа да суоҕар көмүскээн иитэн таһаарбыт. Уола улаатан баран, куоракка киирэн сүппүт. Кэлин дьон билбитэ – аһыы утахха ылларан умнаһыттыы сылдьар эбит. Ийэтэ наар түннүгү манаан тахсар, наар итии чэйдээх «сотору уолум кэлиэ» диэн кэтэһэр эбит.
Уйбааскы куоракка үлүйэн өлөр. Дьон «эмээхсин сүрэҕэ ыалдьыа» диэн эппэттэр. Онтон нэһилиэккэ Иван диэн саҥа учаскуобай кэлэр. Кинини, аймахтар көрдөһүүлэринэн, Уйбааскы диэн ааттаан туран Маайыска олордоллор. Эмээхсин үөрүүтүттэн ханна да барыан билбэт. Иван тулаайах эбит. Оннук дьон бэйэ-бэйэлэрин булан дьоллоохтук олордохторуна, Ааныс диэн дьүөгэтэ эмээхсин хара санаатыттан барытын кэпсээн биэрбитин кэннэ Маайыс сүрэҕэ тохтоон өлөр.
Бу айымньы киһи сүрэҕин күүскэ таарыйар. Эмээхсини да, учаскуобай Иваны да аһынаҕын. Төһө да албынын да иһин, дьиҥнээхтик дьоллоохтук олорбут дьону хара санаа алдьатар – эмээхсин олоҕо быстар, эдэр уол дьэ булбут дьолун сүтэрэр... Олох уустук: сороҕор кырдьык – албыннааҕар куһаҕан. Оннооҕор өссө куһаҕан – ымсыыга, күнүүгэ баттаппыт киһи.
Ааҕааччы айымньы сюжетын тухары Маайыс эмээхсин туһугар долгуйар, кини дьолун булбутун кэннэ үөрэр, ол эрэн уһуннук буолбатах.
Ааныс кырдьыгы эппэтэҕэ буоллар, туох буолуо этэй?.. Ааптар айымньыны үчүгэй түмүктээх гыммыта буоллар?.. Итинник ыйытыктар киирэллэр. Ол эрэн буолбуту, суруллубуту күннээҕи судургу алҕаһы көннөрөр курдук уларыппаккын.
Айымньы олус табыллыбыт, киһи ааҕарыгар, ылынарыгар чэпчэки.
Бу икки айымньыны ааҕарга сүбэлиэм этэ. Оскуола да оҕолоругар, улахан да дьоҥҥо интэриэһинэй буолуоҕа. Айымньылар олоххо араас буолар диэн үөрэтэллэр, олоҕуҥ бэйэҥ көрүүгүттэн, сыһыаҥҥыттан тутулуктаах диэн.
Тимофей ГАВРИЛЬЕВ, ХИФУ ХИНТуоКИ устудьуона.
* * *
Виталий Иванов-Сур «Муведь – дьахтар таҥарата» айымньытын ааҕан баран биир боппуруоһунан толкуйга түстүм...
«Тоҕо итинник олоҕу тутуһара буолуой?..» диэн.
Мин санаабар, ааптар бэйэтин сирэйиттэн буолбуту кэпсиир быһыылаах. Айымньы саҕаланыыта халаан уута кэпсээччи үлэлиир сиригэр – карьерга – киирэриттэн саҕаланар. Халаан уута кэлиэ диэн эрдэттэн сэрэйбит Охоноон сүрүн дьоруой буолар.
Охоноон олус дьикти олоҕу тутуһар, боростуой киһи итинник олоруо суох этэ дии саныыбын. Кини кыһыннары-сайыннары балааккаҕа олорор, кыһыҥҥы кыһалҕата диэн балааккатын хаарынан кыратык көмөн-хайан биэрэр. Баҕар, оннук ордук буолуо, туох да кыһалҕата суох бэйэҥ бэйэҕэр олороруҥ. Ол эрээри мин чопчу оннук олоруо суох этим диэн билэбин.
Охоноон айымньыга бэйэтэ саҥата суох буолан көстөр, ол эрэн дьону кытта билсэрин сөбүлүүр, биир-бииргэ хааллахха, элбэх кэпсээннээх буолара ойууланар.
Кэпсээнньит тыла-өһө олус судургу, өйдөнүмтүө уонна билиҥҥи кэм ыччатыгар нууччаттан киирбит аныгы саҥа аллайыылары, тыллары көрсөр олус диэн эриэккэс. Айымньы тыла судургу буолан ааҕарга чэпчэки уонна түргэн.
Айымньы ис номоҕо, дьоҥҥо тиэрдэ сатыыр санаата дириҥ. Ол курдук, төһө даҕаны икки атахтаах (киһи) айылҕа оҕото буолбутун иһин, сүрүн дьоруой төттөрүтүн этэр: дьиҥнээх айылҕа оҕолоро – кыыллар, киһи оннук олордоҕуна киһи быһыытын умнар, кыыллыйар, киһи анала, дьылҕата атыҥҥа сытар, кыыл анала, дьылҕата онтон атын.
Мин итинник санааны кытта сөпсөһөбүн. Киһи бу Орто дойдуга киһилии олоҕу салҕаары, туох да аньыыны-хараны оҥорбокко, сиэри-туому тутуһан ыраас дууһалаах олороору, киһилии олоҕу оҥосто ананан кэлэр дии саныыбын.
Ордук интэриэһиргээн аахпыт кэрчигим Охоноон кэпсээччигэ ити санаатын тиэрдэрэ буолар.
Бу айымньыны бэйэм саастыылаахтарбар ааҕарга сүбэлиэм этэ. Бэйэлэрэ толкуйдуулларын курдук. Тоҕо диэтэххэ, хас биирдии киһи айымньы ис хоһоонун атын өттүттэн көрөр, бэйэтэ тус санаалаах буолар.
Юрий ИГНАТЬЕВ, ХИФУ ХИНТуоКИ устудьуона.
* * *
Егор Старостин-Байаҕантай «Мумматах киһи» айымньытын туһунан санаабын үллэстиэм.
Бастатан, кылгастык ис хоһоонун кэпсиэм. Сүрүн дьоруой Сиидэр – кырдьаҕас, саастаах киһи. Тойонуттан дьиэ көрдөһөн кэргэниниин бэйэлэрэ чөкө олорор, суруксуттуур туспа хостонор баҕа санаалаах. Ол эрэн тойонугар тиийбитэ – киһитэ аахайбат.
Сиидэр санааҕа ылларан ойуурга тахсан отоннуурга сананар. Биэдэрэтин толорон, дьиэлээри туруммута – суолун умнан кэбиспит. Суолун көрдүү таарыйа араас элбэҕи саныыр, эдэр сылдьан компас курдугун, оттуурун, доҕорун Харлаампыйы (арыт-ардыгар кини саҥарара ньиэрбэҕэ оонньуурун да иһин) уонна кэргэнин тылларын.
Халаан хараҥарбытын кэннэ дьиэтин ол гынан булар. Үчүгэйэ диэн, куһаҕан түмүгэ суох.
Бу айымньыны ааҕан баран, толкуйга түһэҕин. Олох устара түргэнин, бириэмэ киһини аһымматын, кини күүһүн-уоҕун, эдэрин аһымматтык суох гынарын толкуйдуугун. Билиҥҥи туруккун, доруобуйаҕын, дьоҥҥун өссө күүскэ сыаналыыгын.
Айымньы тыла-өһө боростуой, өйдөнүмтүө, ол иһин ааҕарга чэпчэки. Дьоруойдар уобарастара үчүгэйдик арыллыбыт, ол эрэн Сиидэр кэргэнин уобараһа эбии арыллара олус үчүгэй буолуо этэ. Оччоҕо ааҕааччы, икки чугас киһи икки ардыгар сыһыаны билэн баран, ону болҕомтоҕо ылан сыаналыан сөп.
Наталья СЕМЁНОВА, ХИФУ ХИНТуоКИ устудьуона.
* * *
«Мумматах киһи» – дьэ, дьикти соҕус кэпсээн. Дьиҥ олохтон ылыллыбыт курдук.
Кэпсээн Сиидэр диэн ааттаах киһи туһунан. Кини кэпсээн саҕаланыыта кыра киһи оруолун оонньуур. Кини бэйэтигэр киирэн хаалбыт, барыттан толлор, тостуох киһи уобараһын биэрэр. Кини, оҕолорун туспа олордоору, тойонуттан көрдөһөн дьиэ ылыан баҕарар. Үлэтигэр саамай бэриниилээхтэртэн биирдэстэрэ буоларын үрдүнэн симик баҕайы майгылаах. Тойонугар баран иһэн кэпсэтиитин барытын санаатыгар оҥорон бэлэмниир. Онтон дьыалатыгар кэлэн баран, кинини сүгүн истибэтэхтэригэр дьиэтигэр төттөрү төннөргө сананар.
Кэпсээн иккис чааһыгар Сиидэр, отоннуу тахсан баран, тыаҕа мунан хаалар. Ити түгэн мээнэҕэ буолбатах дии саныыбын. Муна сылдьан кини элбэх түмүккэ кэлэр. Ол курдук, кини хайыы үйэ эдэр буолбатаҕын өйдүүр – саас ыраатар, эт-сиин кырдьар. Хас биирдии киһиэхэ хаһан баҕар табыгаһа суох түгэннэр баар буолаллар, ол аайы тостуо суохха наада. Ити курдук түмүктэргэ кэлэн, Сиидэр ааҕааччы хараҕар улаата түһэр.
Айымньы аата, ойуурга муна сыспыт киһи туһунан буолбакка, олох суолугар муна сыспыт киһи туһунан диэн саныыбын.
Максим НИКОЛАЕВ, ХИФУ ХИНТуоКИ устудьуона.
* * *
Егор Старостин-Байаҕантай «Чуучаа Тааһа» кэпсээнин сүрүн сирэйэ Чуучаа – айылҕаны олус таптыыр, аһыныгас киһи. Ойуулуур, ону дьон сөбүлээбэт. Ийэтэ эрэ кинини аһынар, оҕолоруттан ордорон таптыыр. Чуучаа тайах ууттан тахса сатыырын, дьон ону көрөн бултуулларын аһынар, дьон тыйыс быһыытын өйдөөбөт.
Ойууларын дьон кэнниттэн сото сылдьаллар. Айылҕа бэйэтэ киниэхэ утарылаһар курдук – ойууларын эмиэ сотор. Биирдэ ол иһин кини, муустаах уунан устан тиийэн, үрдүк очуоска ыттан, аарыма улахан тайах ууттан тахсан тыа диэки сүүрэн эрэрин ойуулуур. Онтон ыалдьар – «өрүс иччитэ моһуоктаабыт» диэн буолар. Кыайан өрүттүбэт. Суох буолбутун кэннэ дьон кинини суохтуур буолар.
Төһө эрэ үйэнэн айылҕаҕа тахсыбыт дьон ойууну көрөллөр, тааска сурук хааллараллар.
Ол кэннэ эмиэ төһө эрэ кэминэн бу ойууну бэрэпиэссэр көрөр да, ис хоһоонун сыыһа өйдүүр. Хаартыскаҕа түһэрээри гыммыта – арай ууга тайах харбыы сылдьар. Ону бултаары гынар – хаһан да аккаастаабатах саата эстибэт. Онно, дьэ, тайах төһөлөөх улаханын өйдөөн көрөр.
Киһи-киһи көрүүтэ, култуурата араастаах. Бу айымньыга буолар быһыы-майгы персонажтар контрастарын нөҥүө ойууламмыт. Чуучаа олус ураты, үрдүк айылгылаах киһи быһыытынан көстөр. Дьиҥ олоххо оннук дьон ахсаана кэмчи да, ончу суох буолбатахтар. Айылҕалыын ыкса ситимнээх, айылҕа оҕолоругар аһыныгас, тыынар тыыннаахха, окко-маска харыстабыллаахтык сыһыаннаһар киһи дьиҥ киһи аатын сүгэр буоллаҕа.
Дьиҥинэн, ким-туох барыта тугу аһыырын, таҥнарын толкуйдуур. Өлөрөр-өһөрөр кэмэлдьи икки атахтаахха, барытыгар буолбатах буоллаҕына, үксүгэр баара буолуо. Ол эрээри онтон ураты тугу да толкуйдаабат, тугу да харыһыйбат киһи киһи аатыттан тахсар да буоллаҕа дии.
Кэпсээҥҥэ атын-атын кэм кэрдиистэрэ ойууламмыттар. Чуучаа олорбут кэмин саҕана дьон толкуйдуур толкуйдара «хайдах аһаан-сиэн топпут киһи...» диэн. Ол кэмигэр сөптөөх толкуй – аһа-үөлэ, таҥаһа-саба суох дьон хайдах тыыннаах хаалыай? Оччотугар Чуучаа бэйэтин кэмигэр төрөөбөтөх курдук буолар дуо?
Устуоруйа уруоктарыгар былыргы ойуулар тустарынан бэрэпиэссэр саныырын курдук кэпсээччилэр: улахан тайах – ол аата элбэх эт, тирии. Оттон суруйааччы бу түгэни атыннык көрдөрөр. Былыр олоро сылдьыбыт дьон оннук, Чуучаа курдук, ис хоһоон уган ойуулууллара олус саарбах.
Кэпсээн тайах ууга сылдьан дьон илиититтэн өлөрүттэн саҕаланар, тайах ууга сылдьан киһиттэн куотарынан түмүктэнэр. Кэпсээни курдат тайах уобараһа арыаллыыр. Кэпсээһин төрүөттэниитэ уонна төлөрүйүүтэ маарынныыллара – ураты бэлиэ (символичнай). Бэрэпиэссэр тайах хараҕар сири-халлааны барытын көрөр. Ол аата, кини ойуу ис хоһоонун, номоҕун өйдөөбүтэ буолуо дуо? Бу ыйытыыбар эппиэттиир кыаҕым суох.
Валерия НОЕВА, ХИФУ ХИНТуоКИ устудьуона.
* * *
«Чуучаа тааһа» кэпсээни ааҕан баран, маннык санааҕа кэллим. Айымньыга бэйэтин кэмигэр өйдөммөтөх киһи, талаан туһунан суруллубут.
Сүрүн дьоруой – Чуучаа. Кини айылҕаттан айдарыылаахтык ойуулуур эбит. Барахсан дьикти ойууларын дьон өйдөөбөт, өйдүү да сатаабат, абааһы көрөллөр. Чуучаа, айар киһи буолан, чараас сүрэхтээх, уйан куттаах, истиҥ иэйиилээх – барыны барытын бэлиэтии көрөр. Кини айылҕалыын алтыһар, ийэ айылҕаны харыстыыр, ытыктыыр, таптыыр.
Чуучааны кытта дьон кэпсэппэт, ол эрээри кини тыа харамайдарын кытта тапсар уонна өйдөһөр. Кини кумахха ойуулаатаҕына, уу кэлэн ону сотон кэбиһэр. Хаарга ойуулаатаҕына тыал кэлэн саба тибэн кэбиспит буолар. Чуучаа ойуулуурун дьон сөбүлээбэт, ону кытта айылҕа эмиэ бопсор уонна утарар курдук.
Ол иһин кини тааска ойуулуур, ол ойуутун айылҕа сонно тута суурайан, тибэн кэбиспэт. Чуучаа барахсан улаханнык ыалдьар. Хара санаалаах ойуун Чуучаа эрэйдээҕи эмтээбэт. Онон Чуучаа сырдык тыына быстар. Ол эрээри, кини тааска ойуулаабыт дьикти ойуута үйэ-саас тухары хаалар.
Чуучаанан “кэпсээнньит бэйэтин кэмигэр өйдөммөтөх айар киһини көрдөрбүт” диэн сэрэйиэххэ сөп. Итинник айылҕаттан айдарыылаах, дэгиттэр, уһулуччу талааннаах дьону сороҕор бэйэлэрин олорор кэмнэригэр, үйэлэригэр дьон ылыммат да, өйдөөбөт да. Хас эрэ үйэ, сыл ааспытын кэннэ кинилэр ойуулара, айымньылара, оҥоһуктара сүҥкэн суолталаах сүдү кылаат буоларын билинэллэр уонна кинилэр уһулуччу талааннаахтарын өйдүүллэр, кинилэргэ сүгүрүйэллэр.
Айымньы тыла-өһө өйдөнүмтүө. Ааҕарга олус интэриэһинэй. Чуучааҕа «саха – өһөс, оҕото – өссө өһөс» диэн саха өс номоҕо олус барсар: ойууларын дьон сото, айылҕа симэлитэн кэбиһэ турдаллар, Чуучаа өсөһөн, дьулуһан туран ойуулаабыт биир ойуута үйэ-саас тухары хаалар.
Сайыына ЧЕРКАШИНА, ХИФУ ХИНТуоКИ устудьуона.
Бэлэмнээтэ А.Гуринов
