Саха сириттэн Сунтаар “Сонор” көрдүүр этэрээтин оҕолоро хас сыл аайы Новгород уобалаһын Старай Русса куоратыгар тиийэн үлэлииллэр. Кинилэри “Медведь” диэн 80-тан тахса сыллааҕыта Аҕа дойду сэриитин толоонугар букатыннаахтык хаалбыт, сураҕа суох сүппүт саллааттар кырамталарын көрдүүр-ирдиир этэрээт салайан илдьэ сылдьар. Кинилэри кытары бииргэ үлэлээбиттэрэ хаһыс да сыллара. Быйыл Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө “Сонор” бөлөх муус устар 22 күнүттэн ыам ыйын 4 диэри үлэлээтэ.
Ийэ дойдуга тапталы иҥэрии суолталаныахтаах
Сунтаар гимназията патриоттуу үлэҕэ бырайыактаах. Оҕо аймах Ийэ дойдутун, бэйэтин төрөөбүт сирин-уотун таптыырыгар сүрдээх улахан суолталаах иитэр үлэни ыытар. Сергей Иванов “Сонор” диэн көрдүүр-чинчийэр этэрээт тэрийэн үлэлэтэ сылдьара да олус хайҕаллаах.
Быйыл баахтанан үлэҕэ Сунтаардааҕы гимназияттан, ахсыс кылаастан, икки уол уонна лиссиэйтэн икки уол баран кыттыбыттар. Бу иннинээҕи сырыыларын Сунтаар улууһун дьаһалтата көмөлөспүт. Быйылгы сырыы айанын ороскуотун барытын Сунтаардааҕы ыччат бэлиитикэтин салаата уйуммут. Трофим Алексеевич Иванов бу гимназияны бүтэрбит салайааччы буолан, оҕолорго дойдуга тапталы, бэриниилээх буолууга иитэр-үөрэтэр өттүнэн бэрт туһалаах хайысха буоларын өйдөөн сүдү көмөнү оҥорбут.
Оттон бу гимназия дириэктэрэ Любовь Егоровна Евсеева Кыайыы 80 сылын көрсө Аҕа дойду сэриитин толоонугар хаалбыт, сураҕа суох сүппүт саха саллааттарын кырамталарын, малларын көрдүүр-булар, чинчийэр сүдү бырайыагы олус суолталыыра көстөр. Киэҥ эйгэҕэ сырдатаары, үйэтитээри бу гимназия саха тылын учуутала, кылаас салайааччыта Алена Алексеевна Сергеева тиийэ сылдьар. Кинини кытта “Саха” НКИХ үлэһитэ Радомир Сергеев оҕолор хайдах курдук үлүһүйэн үлэлииллэрин, тыйыс усулуобуйаҕа олороллорун, бары үөрүйэххэ, сатабылга эриллэ сылдьалларын усталлар, кэпсииллэр, сырдаталлар.
Уруккуттан даҕаны маннык көрдүүр этэрээттэр балаакканан хонор лааҕыр тэринээччилэр. Онон урукку оҕолор тыйыс усулуобуйаҕа үөрүйэхтэр. Оттон быйылгы “сонордор” үс уоллара саҥа сүрэхтэммиттэр. Онон улахан сүрэхтэниини, хатарыллыыны, тургутууну аастылар диэххэ сөп. Оттон Горохов Айаан, иккис сылын сылдьар буолан, быдан үөрүйэх, уопуттаах.
Үлэни, сынньалаҥы тэҥинэн
Күнү быһа үлэлээн баран, киэһэтин салайааччылар оҕолорго күрэхтэри, оонньуулары тэрийэллэр эбит. Ол курдук, бүтэһик күннэригэр мас тардыспыттар. Хас даҕаны этэрээт мустубут буолан, күннэтэ дьуһуурустуба олохтууллар. Ким туох эбээһинэстээҕинэн үлэлииллэр, дьуһуурунайдар ас астыыллар, иһит хомуйаллар.
Соҕуруу дойду оҕолоро мас хайытар, кулуһуҥҥа уот оттон ас буһарар диэни билбэттэр. Ол оҕолор бары аһаҕас халлаан анныгар балаакканан олорорго үөрэнэн, буспуттар-хаппыттар, тургутууну ааспыттар. Оттон биһиги оҕолорбут тыа сиригэр улааппыт буолан, биллэн турар, айылҕаны кытта алтыһа, хара үлэни үлэлии үөрүйэхтэрэ өйдөнөр.
Максим ЗЕДГЕНИДЗЕ, политехническай лиссиэй үөрэнээччитэ:
– Аҕа дойду сэриитигэр охтубут саллааттар кырамталарын көрдүүр-чинчийэр этэрээккэ кэлэн элбэҕи биллибит, көрдүбүт-иһиттибит. Хос эһэлэрбит, эһэлэрбит сэриилэспит сирдэрин илэ көрдүбүт. Атын этэрээт дьонун, уолаттарын кытта билистибит. Урут сылдьыбыт уопуттаах уолаттар быһааран кэпсииллэр, онон улаханнык ыарырҕаппатыбыт.
Айаан ГОРОХОВ, иккис сылын тиийэн үлэлии сылдьар уол:
– Быйылгы көрдүүр-чинчийэр үлэбит олус туһалаахтык ааста. Элбэх тургутууну, ыарахаттары көрүстүбүт, бары биир санааҕа салайтаран этэҥҥэ аастыбыт. Бары бэйэ-бэйэбитин чугастык биллибит, тургутуһан көрдүбүт.
Сергей ИВАНОВ, “Сонор” этэрээт салайааччыта:
– Уопсайынан, маннык баахтанан үлэ обургу саастаах уолаттарга элбэҕи биэрэр, үөрэтэр. Уопсайынан, уолаттар улахан тургутууну ааһаллар диэххэ сөп. Айылҕаҕа сылдьар, олорор, үлэлиир үөрүйэххэ үөрэнэллэр. Биһиги уолаттарбыт бары өттүнэн кыахтаахтарын, сатабыллаахтарын, тулуурдаахтарын көрдөрдүлэр. Холобур, соҕуруу дойду уолаттара сорохторо үөрүйэҕэ суох буоланнар үлэлии түһэн баран кыайбаккалар, күүстээх үлэни, усулуобуйаны тулуйбакка бараллар. Биһиги гимназиябыт ахсыс кылааһын уолаттара Конон Михайлов, Артур Васильев быйыл аан бастаан сырыттылар, онон саҥа сүрэхтэниини аастылар.
Чурапчылар эмиэ сылын аайы бу көрдөөһүҥҥэ тиийээччилэр. Бу сырыыга үп-харчы кырыымчыгыттан салайааччы Андрей Янцен бэйэтэ эрэ тиийбит. Эһэтин көмүс уҥуоҕа итиннэ көмүллэ сытар эбит.
Андрей ЯНЦЕН, Чурапчытааҕы көрдүүр-чинчийэр этэрээт салайааччыта:
– Быйыл баахтанан үлэҕэ 15 саллаат кырамтатын буллубут. Ону сэргэ, араас сэп-сэбиргэл, бэл, эстибэтэх кыранааталар кытта көһүннүлэр. Көстүбүт маллары барытын түмэллэргэ эспэнээт быһыытынан туталлар. Оттон кыранааталары илдьэ барар кыахпыт суох, тоҕо диэтэххэ сөмөлүөккэ көҥүллэммэт. Арай икки аҥыы арааран баран илдьиэххэ сөбө эбитэ дуу.
“Медведь” этэрээт тэрээһининэн
Старай Руссаҕа базаланан үлэлиир “Медведь” саллааттар кырамталарын көрдүүр этэрээт салайааччыта Игорь Григорьевич Тума хас даҕаны этэрээти түмэн үлэлэтэр. Бу сырыыга Сунтаартан биэс киһилээх “Сонор” этэрээт, ону сэргэ Сургууттан “Норд” диэн уонна Новгород уобалаһын Чудова диэн куоратыттан үс уол, биир кыыс тиийэн үлэлээбиттэр.
Сыл аайы тиийэн биир сири хаспаттар, миэстэлэрин уларыта сылдьаллар. Быйыл Старай Русса куорат кытыытыгар Медведино диэн сиргэ көрдүүр үлэни ыыттылар. Сайын Тума өссө ханнык хайысханан үлэлиэххэ сөбүн көрөн-истэн, чинчийэн баран аны күһүн эмиэ ыҥыртыыр.
Быйыл аптамааттары таһынан “Илья” диэн суруктаах, ураһа ойуулаах, оһуордаах ньуосканы булбуттар. Бу сиргэ өлбүт саллааттар испииһэктэригэр икки эрэ киһи “Илья” диэн ааттаах. Биирэ Новосибирскайтан саастаах киһи, иккиһэ Саха сирин Өлүөхүмэтиттэн сылдьар Борисов Илья Емельянович диэн эдэр уол. Кини 19-с №-дээх биригээдэҕэ кыргыһыыны ааһан тыыннаах хаалан баран, 127-с биригээдэҕэ киирэн бу кыргыһыыга охтубут. Саха саллаатын бииргэ төрөөбүт быраатын сиэнигэр эрийэн тахса сылдьыбыттарын, ньуоска, чахчы, киниэнэ буоларын бигэргэппит уонна булумньуну ыла бу күннэргэ тиийиэхтээх.
Игорь ТУМА, “Медведь” көрдүүр-чинчийэр этэрээт салайааччыта:
– Аҕа дойду Улуу сэриитин бастакы сылларыгар бу миэстэҕэ улахан кыргыһыылар буолбуттара. Манна элбэх сэбиэскэй саллаат сырдык тыынын толук уурбута, сорохтор сураҕа суох сүппүттэрэ. Хомойуох иһин, оччолорго кинилэр өлүктэрэ көстүбэтэхтэрэ. Онон көрдүүр-чинчийэр үлэни күн бүгүҥҥэ диэри ыытабыт. Маннык көрдүүр-чинчийэр этэрээт тэринэн үлэлээбиппит хаһыс да сыла буолла. Старай Русса куоракка базалаахпыт. Булбут малларбыт-салларбыт үксүлэрэ куорат түмэлигэр эспэнээт быһыытынан хараллан көрдөрүүгэ сыталлар.
Саха сирин кытары үлэлээбиппит ыраатта. Онтон Сунтаардааҕы гимназия “Сонор” уонна Чурапчы улууһун этэрээттэрин кытары бииргэ үлэлиибит, үс сыл буолла. Кинилэр сыл аайы манна оҕолору илдьэ баахтанан үлэлии кэлэллэр.
Быйылгы үлэбит Кыайыы 80 сылыгар ананар. Икки нэдиэлэ үлэлээбит кэммитигэр Аҕа дойду уоттаах сэриитин толоонугар хорсуннук охтубут 15 саллаат уҥуоҕун кырамтатын, икки наҕарааданы, ол иһигэр Кыһыл Сулус уордьаны буллубут. Мантан инньэ булбут саллааттарбыт кырамталарын аймахтарыгар тиэрдэр үлэ барар. 80 тахса сыл ааспытын кэннэ төрөөбүт буордарыгар илдьэн кистиэхтэрэ.
Былырыын күһүҥҥү баахтаҕа Татарстантан сылдьар саллаат Мухомедьянов Хабибрахман кырамтатын "Сонор" этэрээт кыттыылааҕа Ньургун Колодезников уонна "Медведь" этэрээттэн Степан Звонков булбуттара. Быйыл, Кыайыы 80 сылын көрсө, ыам ыйын 5 күнүгэр, Хотугулуу Арҕаа фронт историятын түмэлигэр, кини уҥуоҕун сиэнигэр анаан-минээн туттардылар.
Ильмень күөл үрдүгэр саха сэргэтэ
Бу миэстэҕэ үлэлэрин түмүктээн баран “Сонор” этэрээт 1943 сыллаахха 19-с №-дээх биригээдэ иһигэр баар сүүстэн тахса саха саллаата суорума суолламмыт Улуу Ильмень күөлүгэр тиийэ сырыттылар. Бу кыргыһыыттан тыыннаах ордубут саха буойуннара 1958 сыллаахха бу күөл үрдүгэр сэргэ туруорбуттар. Хомойуох иһин, күн-дьыл өксүөнүгэр оҕустаран, бу сэргэ эмэҕирэн сууллубут. 2020 сыллаахха Ньурба олохтооҕо Ксенофонт Васильев көҕүлээһининэн, мас ууһа Август Михайлов Ильмень күөл үрдүгэр сэргэни иккистээн туруорбуттар. Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө саха сириттэн сылдьар көрдүүр-чинчийэр этэрээт кыттыылаахтара хорсун буойуннарга сүгүрүйэн сибэкки дьөрбөтүн уурбуттар.
Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!
Бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР.
