Геофизик – бу көннөрү идэ буолбатах, чиҥ билиини-көрүүнү таһынан күүстээх санааны эрэйэр, буһарар-хатарар, олоҕун аргыһа оҥостор үлэҥ. “Атыннык ананан кэлбит аналыҥ” диэххэ сөп. Киһини ыраах айан арамаантыкатынан эрэ ыҥырбат-угуйбат, уустук түгэннэргэ бэйэтин тургутан көрөрүгэр, айылҕа күүһүн арыйарыгар уонна билим, экэниэмикэ сайдыытыгар кылаатын киллэрэригэр кыаҕы биэрэр.
АЛРОСА Бүлүүтээҕи геологоразведочнай эспэдииссийэ (ВГРЭ) Эспиэрдиир-геологическай киинин начаалынньыга Денис Фёдоров олоҕун суола – айылҕаҕа истиҥ таптал, туруу үлэһит буолуу, айымньылаах сыһыан судургута суох эрээри, умсулҕаннаах идэҕэ ситиһиилээх буолуу чаҕылхай холобура.
Айылҕалыын ыкса алтыһан
Денис Фёдоров Ньурба оройуонун Акана сэлиэнньэтигэр улахан дьиэ кэргэҥҥэ оһоҕос төрдүнээҕи төрдүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ – педагог династиятын бэрэстэбиитэллэрэ. Олохторун усталаах туоратын кэнчээри ыччаты иитиигэ, сырдыкка-кэрэҕэ угуйууга анаабыттара. Денис күн күбэй ийэтэ алын кылаас учууталынан айымньылаахтык үлэлээбитэ, онтон аҕата – оскуола дириэктэринэн. Биһиги бүгүн суруйар дьоруойбутугар успуорка тапталы элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн аҕа баһылыга иҥэрбитэ. Хайыһар тириэньэрэ этэ. Денис оторой-моторой оҕо сааһыттан айылҕалыын ыкса алтыһан улааппыта: аҕатын кытта тэҥҥэ сылдьан бултаһара, балыктаһара. Өҥүрүк куйаастаах Саха сирин сайына сатыылаан турдаҕына, от үлэтигэр буһара-хатара. Хаһан да үмүрүйбэт үлэлээх тыа сирин олоҕо күүстээх санаалаах, кыраттан чаҕыйбат эр хоһуун буоларга үөрэппитэ, айылҕаны кытта ситимин күүһүрдүбүтэ. Денис оҕо сааһыттан “дьиҥнээх эр киһи диэн күүстээх, тулуурдаах буолуохтаах, тыйыс усулуобуйалаах сиргэ аһы-таҥаһы булунан, үлэлээн-хамсаан олоруохтаах” диэн өйдөөн улааппыта. Саха сирин ураты айылҕатыгар, тулалыыр эйгэҕэ туох уларыйыы буоларын өйдөөн көрө, кыраҕытык кэтии үөрэммитэ. Кини бу оҕо эрдэҕиттэн илдьэ сылдьар үөрүйэҕэ күннээҕи олоххо кэрэни, уратыны көрөргө үөрэппитэ, ыраахха сирдээбитэ.
Суол тэлээччи
Сааһыгар дьүөрэтэ суох дьоһун, оттомноох уол оскуолаҕа ситиһиилээхтик үөрэммитэ, үөрэҕи ылынымтыата. Сөбүлээн, кэрэхсээн үөрэнэр биридимиэттэрэ физкультура, физика уонна математика буолаллара. Оскуолатын бүтэрэн, олох киэҥ аартыгар саҥа үктэнээри сылдьар эдэр киһи туочунай билим институтугар туттарсарга былаанныыра да, дьылҕата кини суолун атыннык салайбыта.
– Докумуоннарбын туттарыам иннинэ төрөппүттэрбин кытта Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай университет тутар хамыыһыйатыгар киирэн тахсыбыппыт. Университекка геофизика кафедратын сэбиэдиссэйин көрсүбүппүт. Кини геофизик идэтин олус өрө көтөҕүллэн, иэйэн-куойан туран кэпсээбитэ. “Бу олус интэриэһинэй, кэрэхсэбиллээх идэ эбит” дии санаабытым. Сэбиэдиссэй кэпсээнигэр киирэн хаалан, биллибэт ураты арамаантыка миигин тардарга дылы буолбута.
Өссө биир түгэни өйдөөн кэллим... Амакинка геологоразведочнай эспэдииссийэ геологтарын хаста да көрөн турабын. Кинилэр түҥ тайҕаҕа үлэлиир улахан тиэхиньикэлэрин, үрдүбүтүнэн салгыны хамсатан ааһар бөртөлүөттэрин харахпар субу көрөн олорор курдук хатаан хаалбытым. Мин эмиэ кинилэр курдук сири-дойдуну кэрийэн алмаастаах саҥа сирдэри арыйыахпын, уустук идэҕэ буһа-хата сылдьар, үлэлэрин таптыыр “профессионал” дьон ортотугар баар буола түһүөхпүн баҕарарым, – диэн Денис Николаевич оҕо сааһын бэлиэ түгэннэрин ахтар-саныыр.
Ити курдук, тыа сирин оскуолатын үөрэнэн бүтэрбит уол геофизика идэтин талбыта уонна педагогтар династияларыттан атын, уустук эрээри, умсулҕаннаах хайысханы баһылыырга суол тэлээччи буолбута.
Айан уонна саҥаны арыйыы
Устудьуон сыллара олус сэргэхтик уонна кыл түгэнинэн ааһан хаалбыттара. Бииргэ үөрэммит оҕолоро олоҕун суолун арыаллыыр эрэллээх доҕоттор-атастар буолбуттара. Устудьуон “чаастаах үлэтэ” – пааралар – бииртэн биир субуруһан иһэллэрэ. Үөрэх хаамыыта устудьуоннар көрдөөх-нардаах күрэхтэринэн солбуһара. Үөрэҕи чэпчэкитик ылынара эрээри, быраактыка кэмигэр сорох дьиссипилиинэлэр ымпыктарын-чымпыктарын билбитэ, чиҥэтэн үөрэппитэ.
– Устудьуон сылларым саамай чаҕылхай уонна күүтүүлээх түгэнинэн хонуу быраактыката буолара. Саха сирин устунан умсулҕаннаах айан уонна элбэх саҥа арыйыылар, умнуллубат түгэннэр күүтэллэрэ! Быраактыкаҕа университекка преподавателларым үөрэппит түөрүйэлэрин сыаннаһын билбитим. Билиини үлэҕэ туһаннахха, тута өйдөнөр эбит. Быраактыка үлэтэ миэхэ көннөрү эбээһинэс буолбакка, соруктары айымньылаахтык көрөн толорорго, эспэримиэннииргэ уонна ураты ньымалары тобуларга кыах биэрбитэ, – диэн сэһэргэһээччибит кэпсиир.
Номох буолбут Амакинка эспэдииссийэтэ
Бастакы производственнай быраактыкатын Мииринэй куоракка АЛРОСА хампаанньаҕа барбыта. Исписэлиис аатын сүгээри сылдьар эдэр киһиэхэ чопчу бу быраактыка уратытык өйдөнөн хаалбыта. Элбэҕи биэрбит хонуу быраактыкатын таһынан манна устудьуон билиитэ-көрүүтэ өссө чочуллубута. Ону таһынан долгутуулаах бастакы хамнаһын ылан үөрбүтэ. Университеты бүтэрдэҕинэ, Алмаас провинциятыгар үлэлии-хамсыы, айа-тута барарга эрэллээхтик быһаарыммыта.
– Кутталлаах түгэннэри умнан туран, Айхал бөһүөлэгэр туох да ыҥырыыта суох соҕотоҕун геофизик доҕотторбор айаннаабытым. Амакинка эспэдииссийэтигэр үлэҕэ киирэргэ кытаанахтык быһаарыммытым. Миигин, саҥа үөрэҕин бүтэрбит эдэр исписэлииһи, тута геофизигынан үлэҕэ ылбатахтара. Хонуу үлэтин сезонун кэмигэр геофизическай үлэлэргэ үлэһитинэн анаммытым, – диэн Денис Николаевич салгыы кэпсиир.
Кини маршруттарга сылдьара, университекка үөрэммит кэмигэр ылбыт билиитин барытын туһанан эдэр киһи үлэҕэ оройунан түспүтэ. Хонуу үлэтин кытаанах усулуобуйатыгар буспута-хаппыта, өссө сатабыллаахтык ас астыырга, таҥас сууйарга, бэл, таҥаһы абырахтыырга үөрэммитэ. Хонуу сезонун кэмигэр биир этэрээккэ сылдьар кэллиэгэлэр дьиэ кэргэн курдук буолаллара. Денис Николаевич этэринэн, түмсүүлээх буолуу, бэйэ-бэйэни өйөһүү-өйдөһүү, эрэнсии уонна биир сыал-сорук иһин туруулаһыы үлэ былаанын туолуутугар, үлэ таһаарыылаах, үтүө түмүктээх буоларыгар мэктиэлиир. Итинтэн атын түгэнигэр, кэлэктиип үлэтэ, биллэн турар, өнүйбэтэ.
Идэтигэр бэриниилээх, ис сүрэҕиттэн кыһаллан үлэлиир, эппиэтинэстээх, элбэх идиэйэлээх эдэр исписэлииһи тута болҕомтоҕо ылбыттара. Күһүн, бастакы хонуу үлэтин сезона түмүктэнээтин кытта, баартыйа начаалынньыга Владимир Морозов ыҥыран ылан, геофизик-инженер дуоһунаһыгар үлэлииригэр этии киллэрбитэ. Ол курдук, 2003 сылтан Денис Николаевич номох буолбут Амакинка геологоразведочнай эспэдииссийэҕэ геофизик дуоһунаһыгар үлэлээн барбыта.
– Биһиги доҕордуу сыһыаннаах, үтүө кэлэктииптээх этибит. Настаабынньыктарбын истиҥ-иһирэхтик саныыбын, бастакы үлэлиир сылларбар сүбэ-ама буолбуттарыгар улаханнык махтанабын. Вадим Березин, Нина уонна Владимир Морозовтар уо.д.а. үтүө настаабынньыктарым бастыҥ уопуттарыттан үллэстибиттэрэ, элбэххэ үөрэппиттэрэ-такайбыттара. Биһиги үлэлиир эбийиэктэрбит Анаабырга Өлүөнэ туһаайыытынан бааллара. Мин аэромагнитнай съёмка кэмигэр тахсар аномалиялары детализациялааһынан дьарыгырбытым. Аномалиялар балаһыанньаларын, кээмэйдэрин чуолкайдыырбыт, хаһыы барыан сөп сирин быһаарарга “аномальнай остуолбалары” үөрэтэрбит ирдэнэрэ. Ити олус эппиэтинэстээх, ымпыктаах-чымпыктаах үлэ. Тоҕо диэтэххэ, ханна сир баайдаах саҥа сир аһыллара биһиги үлэбититтэн быһаччы тутулуктааҕа. Эспэдииссийэҕэ улахан соруктаах үлэлээх, мэлдьи кэлэ турар хамнастаах буолбутум, үтүө кэлэктиипкэ киирбитим. Инньэ гынан Айхал бөһүөлэгэр дьиэ кэргэммин көһөрөн аҕаларга быһаарыммытым, – диэн ахтар.
Саҥа суол тэлэллэр
Айхалга тиийэн, Ньурба оройуонугар олорор төрөппүттэригэр арыый чугаһаан баран, эдэр ыал олохторун былааннанан барбыттара. 2008 сыллаахха Денис Николаевич кэргэнин Мииринэй куоракка үлэҕэ ыҥырбыттара. Ол кэннэ бэйэтэ Амакинка геологоразведочнай эспэдииссийэттэн Ботуобуйатааҕы эспэдииссийэҕэ көспүтэ. Хонуу усулуобуйатыгар үлэлиирин тохтоппотоҕо.
Сотору кэминэн камеральнай бөлөх салайааччыта Наиля Коваленко бэлиэтии көрбүтэ уонна камеральнай үлэҕэ көһөргө этии киллэрбитэ. Кини салайыытынан геофизическай дааннайдары ситэриинэн-хоторуунан уонна анаалыстааһынынан дьарыгыран барбыта.
– Бу уларыйыы миэхэ саҥа аартыгы арыйбыта. Мин айылҕаҕа сылдьарым, айар үлэҕэ сылдьарым таһынан остуолга олорон үлэлиир кыахтаммытым. Геологическай структуралаах электромагнитнай хонуулары, ол иһигэр кимберлит туруупкаларын, булар кыахтаммытым.
Настаабынньыгым Наиля Ибрагимовнаны кытта күн бүгүнүгэр диэри бииргэ үлэлиибит. Киниэхэ хаһан баҕарар тиийэн сыаналаах сүбэни ылыахпын сөп, ити иһин барҕа махталбын тиэрдэбин, – диэн дьоруойбут санаатын үллэстэр.
Билигин Денис Николаевич Фёдоров АЛРОСА Эспиэртиир-геологическай киинин салайар. Манна анаалыһы, сабаҕалыыр үлэни (прогноз) ыыталлар, геологическай-геофизическай дааннайдары чочуйаллар, ситэрэллэр-хотороллор. Кини салайыытынан Бүлүүтээҕи ГРЭ учаастактарыттан элбэх информация хомуллар. Билигин бу тэрилтэ геологоразведочнай үлэлэри күүскэ тэрийэн ыытар. Манна Саха сирэ, Архангельскай уобалаһа, Таймыыр уонна Забайкалье кыраайа киирэллэр. Алмааһы, кыһыл көмүһү уонна да атын сиртэн хостонор күндү баайдары көрдүүргэ күргүөмнээх үлэ тохтообот.
Айылҕаҕа тэҥ эппиэт суох...
Денис Николаевич кэпсээбитинэн, күн бүгүн сир баайын көрдүүр үлэлэр араас сиргэ ыытыллаллар. Холобур, Мииринэй чугаһыгар. Бу сир сиһилии үөрэтиллибитэ эрээри, үлэ тохтообот.
– Урут геологическай-геофизическай характарыыстыкаларынан кимберлит туруупкалара булуллаллара. Билигин болҕомтобутун кыра да аномалияларга, геологическай усулуобуйанан уустугурдуллубут сирдэргэ уурабыт. Биһиги иннибитигэр турар сорук уустугуран биэрдэ, ол иһин үлэбитигэр саҥа ньымалары мэлдьи көрдүүбүт. 2014–2016 сылларга чопчу биһиэхэ, Бүлүүтээҕи ГРЭС-кэ, Арассыыйаҕа аан бастакынан комплекснай аэрогеофизическай систиэмэни туһанан уопут үлэлэр ыытыллаллар.
Кимберлит туруупкаларын көрдүүргэ анаммыт инновация технологияларын күн аайы кэриэтэ толкуйдуубут. Эспэдииссийэҕэ араас геофизическай ньыманы туһанан уопуттуур-производственнай үлэлэр бараллар. Уопуттуур үлэлэр киэҥник биллэр кимберлит туруупкаларыгар бараллар, ол эрээри араас үлэ усулуобуйалаах сирдэргэ ыытыллаллар. Түмүгэр ханнык ньыма ордук көдьүүстээҕин быһаараллар.
Ордук үчүгэй түмүгү электрофотография ньымата көрдөрдө. Билигин номнуо ускуустуба интеллегэ сиһитиилээхтик туһаныллар. Геология уонна геофизика салаатыгар анаалыстааһын уонна араас толкуй – бу, биир өттүнэн ылан көрдөххө, айар бырассыас. Тоҕо диэтэххэ, айылҕаҕа биир тэҥ эппиэт суох. Ол иһин араас барыйааны толкуйдаан боруобалаан, “тумсугун уган” көрөр ордук, – диэн Денис Николаевич быһаарар.
Дьылҕабар махтанабын
– Дьылҕабар уонна төрөппүттэрбэр инники идэбин сөпкө таларбар сүбэ-ама буолбуттарыгар, көмөлөспүттэригэр истиҥник махтанабын. Бу идэм бэйэбин арыйарбар, дьоҥҥо, төрөөбүт дойдубар туһалаах буоларбар кыаҕы биэрдэ. Геофизическай үлэһиттэн саҕалаан Эспиэрдиир-геологическай киин салайааччытыгар тиийэ айаннаабыт кэрдиис кэммин көрдөххө, манныгы эрэллээхтик этиэхпин баҕарабын:
Мин санаабар, хонууга арамаантыка тыына баар уонна айылҕалыын алтыһан көҥүллүк сылдьаҕын. Үлэ маннык хаамыынан барар: күнүс – съемка, киэһэ – дааннайдары чочуйуу, ситэрии. Онтон офиска айар үлэ баһыйар, иһитиннэриини ымпыктаан-чымпыктаан анаалыстыыгын, ырытаҕын.
Хайаларыгар да интэриэһинэй! Мин санаабар, хас биирдии геофизик камеральнай бөлөххө үлэлиэн иннинэ хонуу үлэтигэр уһаарыллара, буһара-хатара ордук. Тоҕо диэтэххэ, үлэ түмүгүн үчүгэйдик ырыҥалыыр, өйдүүр буолаҕын. Кэллиэгэлэрим ситиһиилэриттэн мин эмиэ олус үөрэбин. Биһиги Кииммитигэр биир өйдөөх-санаалаах, түмсүүлээх, идэлэригэр бэриниилээх, үрдүк квалификациялаах исписэлиистэр үлэлииллэр. Хас биирдии киһи бэйэтин толору арыйар, көрдөрөр кыахтаах үлэтэ. Баҕалаах, дьулуурдаах, үлэһит буоллаҕына, идэтигэр да, карьераҕа да үүнүөн-сайдыан, үрдүк чыпчааллары дабайыан сөп. Исписэлиистэрбит араас быыстапкаҕа, сэминээргэ, кэмпириэнсийэҕэ көхтөөхтүк кытталлар, бу эйгэҕэ аналлаах сурунаалларга билим ыстатыйаларын суруйаллар, хандьыдаат дьиссэртээссийэтин көмүскүүллэр, – диэн бүгүҥҥү дьоруойбут кэпсиир.
Ол гынан баран, Денис Николаевич бэйэтэ олус судургу майгылаах, киһилии сиэрдээх киһи. Кини тиэхиньикэни өрөмүөннүүр, тугу эмэ айан-тутан, оҥорон таһаарарын сөбүлүүр, көхтөөх сынньалаҥы ордорор.
Федоровтар дьиэ кэргэн үс уол оҕолоохтор.
– Оҕолорум уопсастыбаҕа туһалаах, дьоһун дьон буола улааталларыгар эрэнэбин. Ханнык идэни талалларын бэйэлэрэ быһаарыныахтара. Баҕар, мин суолбун батыһан уустук эрээри, умсугутуулаах геофизика эйгэтигэр үлэлээн-хамсаан, буһан-хатан барыахтара, баҕар, төрүт атын идэни баһылыахтара. Сүрүнэ, кинилэр олоххо суолларын таба тайаналларыгар, сөбүлээн талбыт идэлэригэр айымньылаахтык уонна өрө көтөҕүллүүлээхтик сыһыаннаһалларыгар баҕарабын, – диэн Денис Николаевич кэпсээнин түмүктээтэ.
Чахчы да, үлэ, дьаныар уонна айымньылаах сыһыан ситиһиигэ тиэрдэллэр. Бүгүн кэпсэппит дьоруойбут Денис Фёдоров олоҕо онно холобур буолар. Геофизика – көннөрү үлэ эрэ буолбатах, бэриниилээх, күүстээх санаалаах, уонна мэлдьи саҥа арыйыылары көрдүүргэ бэлэм олох уобараһа. Хас биирдии күн – саҥа арыйыы, онтон хас биирдии сорук айымньылаах сыһыаны, булугас өйү, сатабылы эрэйэр.
Андрей БОЧАРНИКОВ.
