Аҕыйах ахсааннаах норуот буолларбыт да, анал байыаннай дьайыыга уолаттарбыт баҕа өттүнэн Ийэ дойдуларын көмүскүү бара тураллара кистэл буолбатах. Уоттаах сэриигэ сылдьар уолаттарбыт барахсаттар, оннук-маннык буолан хаалар түгэннэригэр, олохторун салгыыр, утумнуур сыдьаан хаалыахтаах. Ойохтоох, оҕолоох буойуннары сэргэ саҥардыы олорон эрэр эдэркээн уолаттар эмиэ онно тиийэн сырдык тыыннара быстар, сураҕа суох сүтэллэр. Хомойуох иһин, кинилэр олохторо итинэн быстан хаалар.
Кэм сайдыылаах үйэҕэ олорорбут быһыытынан, саатар, аныгы технологияны, күүһү-кыаҕы туһанан олохторун толук уурбут буойуннар утумнарын салгыыры ситиһиэхтээх буолбатахпыт дуо?! Мантан аллара биллэр уопсастыбанньык Антонина Ускеева санаатын суруйбутун таһаарабыт. Кини бу боппуруоһу туруорса сатаабыта үс сыл буолла да, туох да хамсаабакка турар. Былаас өттүттэн уолаттарын сүтэрбит төрөппүттэр кыһалҕаларын өйдөөн, өйөөн аныгы кэм сиэринэн, барар уолаттар баҕа өттүнэн бэйэлэрин кэннилэриттэн утум хаалларыахтарын сөп этэ.
Бу Орто дойдуга киһи олоҕун кэннэ хаалларара – үтүө аата. Ол аатыҥ эн дьонуҥ-сэргэҥ, дойдуҥ сайдарын туһугар оҥорбут холобур буолар үтүө дьыалаҕынан, иитэн-такайан таһаарбыт үтүө-мааны ыччаккынан ааттанар. Ол олох эргиирин энчирээбэт тускула буолуох тустаах. Ону баара, аныгы быһыыга-майгыга эдэр чэгиэн ыччаттарбыт анал дьайыы толоонугар былаҕайга былдьанан, үйэлэргэ албан ааттанар быстах дьылҕаланнахтара, ол курдук күлүм гынан ааһар кылгас олохтоннохторо. Аҕыйах ахсааннаах сахабыт норуота бу дьылларга биллэ тутахсыйда. Хас биирдии инчэҕэй эттээҕи бу быһыы-майгы олус долгутар.
Хорсун-хоодуот эр дьонноохпутунан киэн туттабыт. Кыахтаах-күүстээх эр дьонноох омук охтон-быстан биэриэ суоҕа. Эр дьон дойдуну көмүскүүр ытык иэстэрин толорон, дьоллоох сарсыҥҥыбытын уһансаллар. Киһи хараастара диэн, эдэркээн, өссө олоҕу билэ илик, оҕо-уруу тэриммэтэх хаарыан ыччаттарбыт эр санааларын киллэрэн дойдуну көмүскүүр ытык иэстэрин толорон, анал байыаннай дьайыыга сылдьаллар. Бу ыччаттарбыт дойдуларыгар, дьонноругар эргиллэн кэлиэхтэрин баҕарыллар, Үрдүк Айыылартан ааттаһыллар, көрдөһүллэр. Ол барыта Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, төлкөлөрүн түөрэҕинэн быһаарыллар буоллаҕа... Бу уолаттар кэскиллэрэ кэхтибэтин, уруулара-утумнара быстыбатын туһугар, дьиҥэр, кэлин да кинилэри ааттатар ыччат оҕо үөскүүр төлкөтүн түстүөх тустаах этибит.
Ол курдук бу анал байыаннай дьайыы хара саҕаланыаҕыттан тус бэйэм аныгы билим сайдыытын, ситиһиитин туһанан туран ЭКО көмөтүнэн оҕо үөскүүрүн туһугар бу уолаттар спермаларын туттаралларын туһунан туруорсан, этэн көрбүтүм да – тустаах өйөбүлү булбатаҕым. Арай Ф.В. Габышева иҥэн-тоҥон ылсыбыта, олус тоҕоостоох боппуруос диэн араас хайысханан быһаарса сатыыр. Анал байыаннай дьайыыга кыттарга санаммыт дуолан дьоммутугар оҕо төрөтөр сирдээҕи аналларын сарбыйбакка, онно сөптөөх быһаарар, сырдатар-үөрэтэр үлэни ыытарбыт тоҕоостоох этэ. Саха саастаах дьоно аньыыргыыр эрээри, аныгы мэдиссиинэ көмөтүнэн оҕо төрүүрэ үгүс дьону дьоллуур. Бу бүрүүкээн турар кэмҥэ сүтүктээх дьон аһыытын-абатын намыратар сиэрдээх быһыы буолуох кэриҥнээх.
Ол курдук, дьон болҕомтотун бу дьыл олунньу 11 күнүгэр 6-П нүөмэрдээх РФ Конституционнай суутун уурааҕар ууруом этэ. Бу уураах чуолаан анал байыаннай дьайыы кыттааччыларыгар, кинилэр кэргэттэригэр биллэр-көстөр үтүө сабыдыаллаах буолуох чэрчилээх диэн торумнууллар. Тоҕо диэтэххэ, бу уураахха олоҕуран тыына быстыбыт киһи урукку өттүгэр хаалларбыт сперматыттан үөскүүр-төрүүр оҕо сокуонунан көмүскэллээх буоларын модьуйар. Ол курдук, суох буолбут аҕаттан ЭКО көмөтүнэн төрөөбүт оҕо сокуонунан көрүллэр көмөлтөнү, хааччыллыыны ылар бырааптааҕа бигэргэтилиннэ.
Бу олус сиэрдээх сокуон буолара саарбахтаммат. Бу уураах сабыдыалынан күүһүгэр киириэхтээх сокуоннар дьон туһугар сөпкө туһаныллалларын туһугар, куһаҕанын ылан, уолаттар суорума суолланар түбэлтэлэригэр, кэннилэригэр хаалларар ыччаттаналларын туһугар кинилэр биоматырыйаал (сперма) хаалларалларын быһаарыах уонна ону тэрийиэх баара. Дьэ, бу буолуо этэ норуоппутугар, дьоммутугар-сэргэбитигэр дьиҥ кыһамньыбыт.
Тус бэйэм бу санаабын өр ыараҥнатан, араас сүтүктээх дьону кытары алтыһан, билсэн баран бу киэҥ араҥаҕа таһаардым. Испэр өр кэтэмэҕэйдээн дорҕоонноохтук саҥарбатахпыттан хомойобун, хараастабын. Төһөлөөх элбэх аҕа буолар дьолун, оҕоҕо тапталы билбэтэх, амтаһыйбатах уолаттар ол толооҥҥо оҕуттулар, эргиллибэттии бардылар... Ол да иһин олус хойутаан, баҕар, эттим дуу диибин.
Ол курдук, аймах оҕом, быраатым, Нам сэлиэнньэтин олохтооҕо Спиридонов Добун Анатольевич, отуччалаах хаарыан ыччаппыт, 2024 сыл кулун тутар 14 күнүгэр былаҕайга былдьанна, суорума суолланна. Соҕотох уолун сүтэрбит Лена Михайловна маҥнайгы аһыыта ааһаатын, уолчаана доҕордоспут кыыһыгар, “баҕар, ыччат да хаалларбыт буолбат ээ” диэн кылам гыммыт санааттан кутурҕаҥҥа куустарбыт сүрэҕэ нүөлүйэн ылбыта, туох эрэ сырдык санаа уйаламмыта. Ол кэнниттэн кини сураһан, ыйыталаһан билэргэ санаммыта. Хомойуох иһин, кини уолчаана Добун бу Орто дойдуга кылгастык кэлэн ааспыт олоҕор аҕа буолар дьылҕаттан бүтэһиктээхтик маппыт этэ. Оҕо-уруу хаалларбакка, сиэн оҕону бүөбэйдэппэккэ күрэннэҕэ абатыан. Ол хомолтотуттан, аһыытыттан-сататыттан сүтүктээх ийэ хараҕын уутунан суунан, соҥуоран сылдьаахтаабыта. Ардыгар суоҕу да баар оҥорон ол ааспыт дьоллоох кэмнэри эргитэ саныыра. Добуна ыал буолан кийиит кыыс аҕалыа этэ, сиэн оҕолор чоҕулуччу көрөн аттыгар олоруох этилэр. Бу барыта аны туолбат тумаҥҥа сүппүт ыра санаа...
Добун барахсаны мин урут билсибэтэх ыччатым этэ. Ол эрээри өлөн да баран, бу сүтэрсибит урууларбын кытары ситимнээтэҕэ үһү. Дьэ, дьикти... Билигин Лена Михайловна соҕотоҕун Намҥа олорор, өрүү билсэбит, кэпсэтэбит. Мин ыйытыкпар Лена Михайловна олус сэҥээрэн хоруйдаабыта. Ол курдук иккиэн абаккарбыппыт иһин, билигин ону туох уларытыа баарай! Арай Добуҥҥа кэмигэр быһаарбыт, эппит-тыыммыт буол! Арай биоматериал хаалларбыт да буоллун! Лена Михайловна, бэл, ол санааттан сырдаан кэлэр: тапталлаах уолун Добун төрөөбөтөх оҕотун оҥорон көрөргө дылы...
Бу курдук сүтүктээх ийэлэрдиин кэпсэтииттэн эрдийэммин, кинилэр санааларын истэммин мин бигэ санааланным.
Дьонум-сэргэм, бар дьонум! Дойдубутун көмүскүүр ытык иэстэрин толорор ыччаттарбыт уруу-утум ситимнэрин салгыылларын туһугар, аҕа уустара кэхтибэтин туһугар олук ууран ол ыраах туора дойдуга кыргыс хонуутугар барыахтарын иннинэ биоматырыйаалы хаалларалларыгар кыах биэриэххэйиҥ, тустаах анал үөрэхтээх мэдиссиинэ үлэһиттэрэ туора туран хаалбакка норуоппут кэхтибэтин туһугар бу үлэни хойутаан да буоллар үүннээн-тэһииннээн тэрийиэҕиҥ диэн ыҥырабын.
Ыал аайы оҕо аймах күллэҕинэ, хаанынан оҕуолуур сүрэх баастаах, сүтүктээх дьоммут аһыылара, абалара-саталара намырыа этэ, олоххо тардыһыылара үксүө, куттара-сүрдэрэ бөҕөргүө этэ.
Антонина Ускеева.
Диана ЧОМЧОЕВА, Тыа хаһаайыстыбатын иммуногенетик учуонайа:
– Мин 2000 сыллардаахха Саха сиригэр олорор дьон доруобуйаларын ыстатыыстыка көрдөрөрүн ырытан баран, доруобай дьон геннэрин (бастакы этапка – спермаларын) хомуйан Ирбэт тоҥ иһигэр саппаас уурар наада диэн туруорсубутум. Бастакы Бэрэсидьиэн М.Е. Николаев, доруобуйа харыстабылын миниистирэ И.Я. Егоров муударай толкуйдарынан олоххо киириэхтээҕэ, ол эрээри оччолорго “отой фантастика” диэн, манна Мэдиссиинэ киинэ тохтоппута. Ол иһин Михаил Ефимович: “Омуктары кытта үлэлээ”, – диэн, Аан дойдутааҕы генетиктар симпозиумнарыгар кыттыбытым. Онно тыл этэрбэр "Мировой банк генов человека в условиях вечной мерзлоты" диэн этиибин киллэрбитим. Ол туһунан манна элбэхтик хаһыаттарга, саха тэлэбиидэнньэтигэр сырдатыллыбыта. “Биоматериал” ханнык эрэ ЧС (при чрезвычайной ситуации или при переезде на другую планету) буоллаҕына туттулларга ананар. Европаҕа ити Геннэр бааннара үлэлиир. Онон ити Төрүт сокуон суута ылыныыта сөптөөх хайысха уонна ханнык баҕарар киһи бэйэтин биоматырыйаалын баҕатынан уурдарар бырааптаах. Билигин Дьокуускай куоракка Мэдиссиинэ киинэ биоматырыйаал (сперма) ууруллар технологиятын оҥороллор. Ол иһин, АБДь саҕаланаатын кытта ким баҕалаах бэйэтин биоматырыйаалын уурдарыан сөбүн туһунан илдьит ыыппыппыт.
Мэдиссиинэ киинин Айталина Семёнова салайааччылаах Көмө репродуктивнай технология отделениетыгар тахса сылдьыбыппытыгар пресс-сэкирэтээр маннык эттэ:
“Биһиги кыайан оҕоломмот кэргэнниилэргэ көмөлөһөбүт. Онон баҕалаах пааралар, кэргэнниилэр биһиэхэ кэлэн бэйэлэрин биоматырыйаалларын биэрэн оҕолоноллор. Анал байыаннай дьайыыга барбыт аҕыйах уол барыахтарын иннинэ биоматырыйаалларын туттарбыттара. Кинилэр тус бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ суох буолан онтулара бакаа тыытыллыбакка сыталлар. Өскөтүн анал судаарыстыбаннай бырагыраама ылылыннаҕына биһиги үлэлииргэ бэлэммит”, – диэн быһаарыы биэрдэ.
Түмүк оннугар
Аныгы сайдыылаах үйэҕэ олоробут. Аан дойдуга мэдиссиинэбит, технологиябыт билигин хайдах курдук сайдыы таһымыгар тахсыбытын бары да истэ-билэ сылдьабыт. Аҕыйах ахсааннаах норуоттаах өрөспүүбүлүкэттэн анал байыаннай дьайыыга барбыт элбэх уолбутун сүтэрдибит. Кэргэннээх, оҕолордоох буойуннары сэргэ кэргэнэ, оҕото суох эдэркээн уолаттарбыт эмиэ барбыттара, бара да тураллар. Санаан көрүҥ, сорох ыаллар күҥҥэ көрбүт суос-соҕотох уоллара баран сырдык тыынын толук уурар. Кини кэнниттэн ким да хаалбат. Бу уолаттар бэйэлэрин кэннилэриттэн саатар утум хааллараллара сүтүктээх төрөппүттэргэ төһөлөөх аһыыларын уҕарытыа этэй?... Өрөспүүбүлүкэбит Мэдиссиинэтин киинигэр биоматырыйаалы оҥорор анал бэлэм отделение баарын туһамматахпытына, аҕыйах ахсааннаах омук өссө аҕыйыыр чинчилээхпит. Олоххо киирэрин наадатыгар судаарыстыба өттүттэн Бырабыыталыстыба салалтата, Ил Түмэн дьокутааттара, уопсастыбаннас бары биир санааҕа кэлэн маннык анал бырагыраама олоххо киирэрин ситиһиэхтээхпит!
Балаһаны бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР.
