– Айталина Ивановна, бастатан туран, быыбар иннинээҕи праймеризка кыттан, эрэллээхтик бастаабыккынан эҕэрдэлиибит!
– Праймериз хайдах ааста?
– Махтанабын. Кырдьык, улуус кыахтаах бөлөхтөрө бэйэлэрин хандьыдааттарын туруорбуттара. Түөрт буолан кытынныбыт. Элбээбитэ 3 тыһыынча киһи кыттыа дии санаабыппыт, ону 8 тыһыынча киһи кэриҥэ кыттан, куолас биэрэн, бэйэтэ быыбар курдук буолла. Арааһа, күүстээх хандьыдааттар кыттаннар буолуо, улахан “ажиотаж” таҕыста. Хас биирдии хамаанда күүстээх өрүттээх. Сиэртэн-майгыттан тахсыы суоҕа – барыта чиэһинэйдик, аһаҕастык, курэстэһиилээх ааста. Праймериз түмүгүнэн бары истиҥник эҕэрдэлэстибит. Биллэн турар, “алҕас кыайда”, “эдэрэ бэрт, ситэ илик”, эбэтэр олох даҕаны дьахтар диэччилэр суох буолбатахтар эрээри, мин улуус баһылыгын быыбарыгар кыттарга уруккуттан сыаллаах-соруктаах этим. Ол иһин праймеризка кытыннаҕым. Нэһилиэк муниципальнай үлэтин, дьону кытта үлэ ымпыгын-чымпыгын биллим. Бүгүҥҥү уларыйа турар олоххо, тэтимҥэ улуус салайааччыта тэрилтэ салайааччыларын, уопсастыбаннаһы кытта биир хамаанда буолуохтаах, өйдөһүөхтээх дии саныыбын. Биһиги национальнай лиидэрбит, бэйэтэ оҥорбут баартыйатыгар “Ньыгыл Арассыыйаҕа” киирэн үлэлээбитим сылтан орто. Итинник биир хамаанданан үлэлиири өйүүбүн, өйдүүбүн.
– Бэйэҥ тускунан билиһиннэр.
– Мин төрүт-уус I Малдьаҕарбын. 1995 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр Булгунньахтаахха Фёдоровтар дьиэ кэргэннэригэр үһүс оҕонон күн сирин көрбүтүм. Оскуолаҕа туйгуннук үөрэммитим, уопсастыбаннай үлэҕэ актыыбынайдык кыттарым, оскуолаҕа бэрэсидьиэн буола сылдьыбытым, туохха барытыгар көхтөөҕүм. 2013 сыллаахха Булгунньахтаах орто оскуолатын үрүҥ көмүс мэтээллээх бүтэрбитим. Арааһа, тыа сиригэр төрөөбүтүм биир уратыта – бар дьонум хараҕын далыгар улааппытым. Мин дьоммун, дьиэ кэргэммин, хас хардыыбын – барытын билэллэрэ. Онон эппиэтинэһиҥ өссө улахан курдук.
– Мунньахтарга иһиттэххэ, сахалыы да, нууччалыы да тэҥинэн бэркэ саҥараҕын.
– Тыа сирин оҕото буоллаҕым. Саха тылыгар Тааттаттан төрүттээх олус бэрт учуутал үөрэппитэ, Анна Павловна Черосова диэн. Дьонум саха ыалын сиэринэн, төрөөбүт тылбытынан кэпсэтэллэрэ. Ийэм үйэтин тухары потребкэпэрээссийэҕэ үлэлээн кэлбитэ, потребкэпэрээссийэ туйгуна. Билигин түөлбэ салайааччыта, оҕо уһуйааныгар үлэлиир. Олоххо көхтөөх позициялаах, хомсомуол, актыбыыс этэ. Аҕам Ньурбаҕа авиа-этэрээккэ бөртөлүөт ыытара, кэлин Хаҥаласка көһөн кэлэн баран хачыгаардаабыта, онтон туризм эйгэтигэр урбаанынан дьарыктаммыта. Урбаан пуондатыттан бастакы субсидияны кини ылбыта, катер, массыына ылыммыта, туристары арыыга тиэйэн таһаарара. Хомойуох иһин, 2011 с. суох буолбута.
ХИФУ юридическай салаатын кыһыл дьупулуомнаах бүтэрбитим. Гаврил Семёнович Фёдоров диэн абаҕам СӨ Үрдүкү суутун судьуйатынан үлэлээбитэ, бэйэтэ холуобунай бырассыаска ХИФУ дассыана этэ. Кини холобурунан билимҥэ барар, дьиссэртээссийэ суруйар былааннааҕым. Тиэмэтэ “Обычное право народа саха” диэн. Урут нуучча кэлиэн инниттэн сахаларга сурукка суруллубатах күннээҕи олох сокуоннара бааллара. Ол хайдах этэй, хайдах толорулларай диэн. Билимҥэ уонтан тахса публикациялаахпын. Хаһан эмэ, кэмэ кэллэҕинэ, онтубун салгыам диэн санаалаахпын. Магистратураҕа Уһук Илиҥҥи федеральнай университекка киирэн үөрэнэ сылдьан, холуобунайтан гражданскай, чааһынай быраапка көспүтүм. Онно үөрэнэ сылдьан, кэргэммин көрсүбүтүм. Кэргэним Үөһээ Дьааҥыттан төрүттээх, миигиттэн икки сыл аҕа. Бэйэтэ туспа көрүүлээх, санаалаах, мындыр өйдөөх буолан, миигин үлэбэр өйдүүр, сүбэлиир-амалыыр. Икки оҕолоохпут. Улахан уолбут алта сааһа, кыыспыт быйыл үһүн туолар.
– Нэһилиэк баһылыгынан хайдах талыллыбыккын кэпсиэҥ дуо?
– 11-с кылааска үөрэнэ сылдьан “Арассыыйа эдэр лиидэрэ” диэн күрэххэ кыайбытым. Саха сирэ онно аан бастаан кыайбыта. Геннадий Охлопков диэн “Оҕо тэрилтэлэрин сойууһун” салайааччыта өйдөөн көрөн, болҕомтоҕо ылан, миигин “сирэй оҥорон” барытыгар кытыннаран, үөрэттэрэн, сырытыннаран, күүскэ үлэлэппиттэрэ, барытыгар анньан испиттэрэ. Итинниккэ киһи үчүгэй оскуоланы ааһар. Онно “Өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар кылаатын иһин” үрүҥ көмүс мэтээли, Бэрэсидьиэн, вице-бэрэсидьиэн Махтал суруктарын ылбытым. Ол барыта улахан үлэ түмүгэ этэ. Онно сырыттахпына, ити оҕо хамсааһыныгар мэтэдьииһинэн ылбыттара. Онно 18 саастааҕым. Сыыйа устудьуоннуу киирэн, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоххо кыттыһан барбытым. Өрөспүүбүлүкэ педагогическай этэрээттэрин тэрийии, волонтёрдары үлэлэтии улахан уопут биэрбитэ. Силиэстийэлиир управлениеҕа силиэдэбэтэл көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбитим. Холуобунайтан гражданскай правоҕа көспүтүм. Чааһынай пиирмэлэргэ үлэлээбитим, онтон “Друг юрист” диэн тэрилтэ тэринэн үлэлээбитим. Босхо консултаассыйа биэрэрим. Арбитраж сууттарыгар эҥин кыттарым. Владивостокка үөрэнэрбэр эмиэ хампаанньаҕа үлэлии киирбитим. Ол эрэгийиэн парламенын дьокутаатын тэрилтэтэ этэ, онон дьокутаат көмөлөһөөччүтүнэн ылбыттара. Онно сокуону оҥорууга, дьону кытта үлэҕэ, бэлитиичэскэй, бартыыйнай үлэни ыытарга уопутурбутум. Кэргэммин көрсөн, ыал буолан, дэриэбинэҕэ көһөн кэлбиппит.
Оҕолонон олордохпуна, дьаһалтаҕа үлэ миэстэтэ тахсыбыта. Федеральнай граннарга кыттан, элбэх бырайыагы, бырагырааманы толкуйдаабыппыт. Холобур, аҕам саастаах дьоҥҥо. Хамсык саҕаламмытыгар, волонтёр этэрээттэрин тэрийэн үлэлэппиппит. Онно аҕам саастаах дьон миигин “баһылыкка туруорун” диэн эппиттэрэ. Олох аккаастанар этим да, иннилэрин биэрбэккэ, “тоҥсуйа” сылдьыбыттара. Мин хамаанда киһитэ буоллаҕым дии. Онон баһылыкпар баран аһаҕастык эппитим уонна ыйыппытым. Онуоха кини “кытын” диэбитэ. “Турунума” диэбитэ буоллар... Баҕар, кыттыам суох этэ. Кини бастакы болдьоҕун бүтэрэн эрэр, салгыы үлэлиир кыахтаах, эдэр, эрчимнээх киһи буоллаҕа. Оттон мин түөрт ый үлэлээн, “амтанын” биллэҕим. Наһаа элбэх баҕа санаалаах этим, ол эрээри ону олоххо киллэрэр туох даҕаны кыаҕым суоҕа. Бүддьүөккэ 50 тыһыынча баар, онно тугу уларытыаххыный? Ол иһин да кыттыбытым диэххэ сөп.
– Дьон-сэргэ эйигин идиэйэлээх, кэскиллээх диэн итэҕэлин биллэрдэҕэ.
– Миигин, олохпун барытын быыкаа эрдэхпиттэн билэр буоллахтара. Кинилэртэн тугу даҕаны кистиирим суох, ып-ырааспын. Аны оччотооҕу оҕотук ситиһиилэрбиттэн бэйэбинээҕэр ордук үөрэллэрэ. Оскуолаҕа сылдьан, Кулаковскай «Саха интэлиэгинсийэтигэр» суругун 100 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт “Сыл интеллектуала” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ кыайбыппар “дьэ, бу биһиги кыыспыт саамай өйдөөх эбит!” дэтэн, киэн туттуулара буолбутум. Онтон сыл буолан баран, “Арассыыйа лиидэрэ” куонкуруска кыайаммын, дэриэбинэбэр букатын да ыһыах тэрийэ сыспыттара. “Оо, Сүөдэрэптэр кыыстара Арассыыйа лиидэрэ буолла!” диэн үөрүү-көтүү. Оччолортон “бу – биһиги кыыспыт, биһиги сулуспут” диэн өй-санаа киирдэҕэ буолуо. Онон, быыбарга туруммуппун истэн, “кыайыа–кыайымыа” дии барбакка, аҥаардастыы эрэл санааттан өйөөбүттэрэ. Кыра да буоллар, олоҕум уопута, үлэлээбитим-хамсаабытым, уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктаммытым, о.д.а. – барыта олук буолбута. Билигин 29 саастаахпын. Арассыыйа үрдүнэн биир эдэр баһылыгы кытта, арааһа, иккиэбит буолуо, итиччэ эдэр сааска талыллыбыт баһылыктар.
– Нэһилиэк баһылыгынан күүскэ үлэлээн-хамсаан кэллиҥ. Үлэҕэр тугу ситистим диигин, туохтан саамай астына саныыгын?
– Саамай сүрүнэ, дьон түмсүүтүн ситистим дии саныыбын. Дьону түммэтэххэ, биир сыаллаабатахха-соруктаабатахха, үлэ тахсыбатын баһылыктар билэллэр. Аан бастаан дьонум ээл-дээл соҕустар этэ. Ордук, быыбар кэнниттэн хайдыһыы тахсыбыта, оппоненым күүстээх киһи буоллаҕа дии. Ол быыбарга саамай элбэх быыбардааччы кыттыбыта. Ол иннинэ наар 600 эҥин эрэ буоллаҕына, бу сырыыга 700-тэн тахса киһи, урут хаһан да куоластаабат дьон кэлэн кыттыбыттар этэ. Үчүгэй быыбар буолбута. Онон баһылыкпар махталым улахан. Уопсай тылы булан, бэйэ-бэйэни кытта олох үчүгэй сыһыаннаахпыт, биир хамаанда буолан үлэлиибит. Бэйэбит да нэһилиэккэ кэнники үлэлээбит үс эрэ баһылык буоллахпыт, онон кини иннинэ олорбут баһылыгы кытта түмсэн, мэлдьи сүбэлэһэбит.
Дьиҥэ, авторитарнай, кытаанах лиидэр, дьону модьуйан туран ирдиир салайааччы буолбатахпын. Ол эрээри күүстээх хаачыстыбам дьону түмүү дии саныыбын. Сүрэх уонна өй өттүнэн. Баҕар, кэпсэтэн-ипсэтэн, интэриэстэрин көрөн быһаарсыахпын сөп. Дьон син биир туох эрэ сыаллаах-соруктаах, сыаннастаах. Ону, бастатан туран, эн ылыныахтааххын, өйдүөхтээххин. Кырдьык, дьон туһугар үлэлиир, аһаҕас, чиэһинэй буоллаххына, дьон ону көрөн эн тула түмсэр. Бастаан саҕалыырга ыарахан эбит буоллаҕына, бүтэһик икки сылга дьонум түмсэн, санааларын аһаҕастык этэн, эрэл үөскээн, уларыйдылар. Билигин, чахчы, биэс атахха турабыт диир кыахтаахпын: ол ыччаттар, аҕам саастаах дьон, дьахталлар, эр дьон, урбаанньыттар. Бу биэс атахха сөпкө өйөнөн хамсаннахха, барыта сатанар.
Билигин нэһилиэккэ дьон түмсүүтэ таҕыста. Оттон улуус баһылыгар туруорунан, Хаҥалас улууһун дьонун-сэргэтин түмэр, кинилэри биир сорукка аҕалар сыал турар. Хаҥалас – бэйэтэ кыра өрөспүүбүлүкэ. Манна хас да менталитет баара, бары тус-туспа санаалаахпыт – уратыбыт. Мин хаһан даҕаны киһини “үрүҥ–хара” диэн араарбаппын, булгуччу кинини өйдүү, истэ сатыыбын. Эппитим курдук, дьоҥҥо аһаҕас, кинилэри кытта чиэһинэй буоллахха, дьон эн тула түмсэр.
– Дьахтар киһи, дьиэ кэргэҥҥин, дьиэҕин-уоккун үлэҕин кытта хайдах дьүөрэлиигин?
– Барытын балаансалыы сатыыбын. Үлэбин ис-иһиттэн билэр буолан, сөпкө сааһылаан, бириэмэбин аттарабын. Онон быдан чэпчээн биэрэр. Холобур, сарсыардаттан киэһэ 7 чааска диэри – үлэм, онтон киэһэ – дьиэ кэргэним бириэмэтэ. Биллэн турар, түүн эрийдэхтэринэ, туран, сүүрэн хааларым эмиэ баар. Ол эрээри баһылык үлэтэ “нуормаламмыт” үлэ буолбатах, эн күнтэн күн суукканы эргиччи улахан эппиэтинэскэ сылдьаҕын. Онон чугас дьонум өйөбүллэрэ, өйдөбүллэрэ миэхэ көмө буолар.
– Быыбарга бэлэмнэниини туохтан саҕалыыгыт?
– Билигин нэһилиэктэринэн үлэбитин ыытыахпыт, онно сиһилии үлэлээн, анаалыс оҥорон, нэһилиэктэринэн бэлэмнээн барыахпыт. Ол кэннэ күүстээх өрүтүн буламмыт, бырагыраамалары оҥорон киллэриэхпит. Сайыны быһа онон дьарыктаныахпыт. Өскөтүн, атын хандьыдаат кыайдаҕына даҕаны, “дорожнай картата” бэлэм буолуо.
– Нэһилиэк баһылыгын талар ордук дуу, аныыр дуу – туох диэн санаалааххын?
– Мин санаабар, Булгунньахтаахха баһылык талыллара үчүгэй. Тоҕо диэтэххэ, олох көрдөрөрүнэн, баһылыгы талбыт дьон ол кэнниттэн эйигин кытта тэҥҥэ эппиэтинэһи сүгэллэр, ыарахаттары эйигинниин тэҥҥэ үллэстэллэр, көмөлөһөөччү бастыҥа кинилэр буолаллар. Соҕотох баһылык сокуонунан эрэ дьон иннигэр эппиэттиирэ итэҕэс. Билигин олохпут уларыйар уустук кэмигэр баһылык дьоҥҥо саамай чугас, санааларын өрө тардар, эрэли үөскэтэр киһилэрэ буоллаҕа. Онон бэйэтин тула дьону мунньар кыахтаах лиидэр киһи баһылык буолуон наада. Оттон анаммыт киһи лиидэр буолара саарбах. Киһи ону бэйэтэ ситиһиэхтээх.
“Мээрдэр оскуолаларыгар” үөрэнэ сылдьабын. Онно Киин Арассыыйаттан нуучча оройуоннарын, поселениеларын мээрдэрэ бааллар. Кинилэр дьону сыыппара нөҥүө көрөллөр уонна “биһиги дьоҥҥо усулуобуйа оҥоруохтаахпыт” эрэ диэн өйдөбүллээхтэр. Бэйэлэрин үстүрүмүөн курдук сананаллар. Иһиттэххэ, ол толкуй сөп курдук, оттон бэйэм дэриэбинэбэр, күннэтэ дьону кытта алтыһа олорор киһиэхэ, ол олох сөбө суох. Бастаан өссө “Саха сирэ сайдыыта суох эбиппит” дии саныырым. “Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ” дии-дии, былаах тута-тута субуотунньуктарга дьону түмэбит, “первобытнай община” курдукпут диирим...
Ону баара, кэлин “ити киин сирдэр бэйэлэрэ деградациялаабыт эбиттэр, дьону килийиэн эрэ курдук көрөр буолан” диэн өйдөөтүм. Киһини “килийиэн” диир өйдөбүлтэн барыта уларыйан хаалар. Ол иһин дьонноро онно сири кытта сибээстэрэ суох. Турдулар да атын сиргэ-дойдуга көһөн баран хаалаллар. Биһиэхэ биир Уһук Илин киһитэ: “Уһук Илинтэн көһүү баар, ол эрээри сахалар төрөөбүт сирдэригэр төннөн кэлэллэр, тоҕо оннугуй?” – диэн сөҕөн ыйыппыта. “Биһиги култуурабыт, үгэспит, ис турукпут, өйбүт-санаабыт барыта итинник сыһыаны үөскэтэр, иитэр. Тыа сирэ кэхтэн бардаҕына, итинник өйбүт-санаабыт, бэл, судургутук толкуйдуур, тыыннаах хаалар туһугар охсуһа сатыыр кыахпыт сүтүөҕэ”, – диэбитим.
Билигин федеральнай бэбиэскэҕэ тыа сиригэр оптимизация боппуруоһа син биир турар. Ол экэнэмиичэскэй өттүнэн өйдөммүтүн да иһин, биһиги бэйэбит тыа сирин сайыннарарга туспа бырагыраамалаах буолуохтаахпыт. Нэһилиэктэр, дэриэбинэлэр күүстээх өрүттэрин өрө тутан сайыннарыы хас биирдии улуус баһылыгын сүрүн сыала-соруга буолуохтаах. Онно тугу эрэ гынар кыах баар.
Дьэ, ол иһин мин улуус баһылыгар туруоруннум. Эдэр, уохтаах, ис-испиттэн умайа сылдьар кэммэр, дьоҥҥо итэҕэлим, тапталым миигин инникигэ сирдиир эрдэҕинэ, төрөөбүт улууһум сайдарыгар тугу эмэ оҥоруом диэммин.
– Махтал, Айталина Ивановна. Ситиһиини!
Нина Герасимова.
