Бэс ыйын 30-гар, Саха сирин кылгас сайынын кэрэ бэлиэ көстүүтэ Сардаана күнүгэр, Госдуума Доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа биир биллиилээх бэлиитигэ, экэнэмиичэскэй билим дуоктара, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ бочуоттаах тутааччыта Сөдүөт Сэмэнэбис Тумууһап 70 сааһын бэлиэтээтэ. Ааспыттан санаттахха, Сардаана норуот сибэккитэ диэн бэлиэ күн олохтонуохтаах диэн норуот хамсааһынын аан маҥнай кини саҕалаабыта.
Норуотун култууратын, итэҕэлин өрө тутан
Сөдүөт Сэмэнэбис бэлитиикэҕэ олоҕун саҕаланыытыгар тэрийбит “Саҥа Саха сирэ” диэн хамсааһынын сүрүн санаата, бөлүһүөпүйэтэ саха итэҕэлигэр, норуот төрүт үгэстэригэр тирэҕирбитэ. Саха төрүт өйдөбүллэрин тилиннэриигэ, өрө тутууга элбэх үлэни ыыппыта. Оччолорго элбэх бэлиитик саха итэҕэлинэн “ыалдьара”. Олортон төһөтө чахчы итэҕэйэрэ, төһөтө тутуһан кэлбитэ буолла? Үгүстэр таах быыбарга туһанаары “уруһуйданалларын” көрөбүт.
Оттон Тумууһап дьиэтигэр сырыттахха, кини уһаайбатын саха итэҕэлин, төрүт үгэстэрин тутуһан, кыра дьоҕус түмэл курдук оҥорон олороро сөхтөрөр. Ити кини сахатын омугун итэҕэлин, култууратын, устуоруйатын ийэтин үүтүттэн иҥэриммитин умнубакка, сахалыы өйө-санаата уларыйбакка, төрүт өйдөбүллэрбитин тутуһа сылдьарын, дьиҥ саха буоларын туоһулуур. Сөдүөт Сэмэнэбис саха кыаҕырбыт уонна салайар дьоно олохторун, дьиэлэрин-уоттарын эмиэ саха норуотун култууратыгар, итэҕэлигэр, сыаннастарыгар тирэҕирэн оҥостуохтарын баҕарар. Кини кэлбит дьону тиэргэнигэр 2004 с. туттарбыт туос ураһатыттан саҕалаан, дьиэтигэр, балаҕаныгар сырытыннаран, атын да тутууларын кэритэ сылдьан, саха төрүт олоҕун, итэҕэлин туһунан мунньуммут билиитин Айыы үөрэҕин түһүттэн итэҕэһэ суох кэпсиир. Тутууларга, дьиэ тэриллэригэр баар араас ойуулар, хартыыналар, мал-сал, туттар мал-сал, киэргэл хас биирдиилэрэ барыта сахалыы итэҕэл өйдөбүллээхтэр, тус-туһунан суолталаахтар.
Тумууһап дьиэ түмэлэ саха олоҥхотун, итэҕэлин уруйдуур үрдүк чыпчаалынан Нерюнгриттан үс сымара гранит тааһы аҕалан, үс муннуктуу уурбута таас эниэргийэтин түмэн үлэлэтэн, Үрдүк Айыылары кытта сибээстиир дьикти сиэр-туом толорор сирэ буолар эбит дии санаатым. Таастарын эниэргийэтин Москубаттан тааһынан дьарыктанар исписэлиис кэлэн үлэлэппит эбит.
Уордьаннары мээнэҕэ биэрбэттэр
Сөдүөт Сэмэнэбис туһунан олоҕун бу биир үрдүк чыпчаалын күнүгэр элбэҕи этиэххэ сөп. Барытын түмтэххэ, сүрдээх ааҕыллымтыа мүччүргэннээх бэлитиичэскэй дэтэктиип кинигэтэ буолара саарбаҕа суох. Кини төрөөбүт Сахатын сиригэр үйэ чиэппэрин кэриҥэ оппозициянан ааҕылла сылдьар, урут өссө националист диэн холуннаран, “туонна көмүһү уоруйахтаата” диэн РФ Генборокуратууратыгар үҥсэн, хаайтара сатаабыттара. Ол эрээри, төһө эмэ ыгыы-түүрүү, үүрүү-үтүрүйүү үлүгэригэр түбэстэр, ханнык да күүстэн самныбакка, бэриммэккэ, олоҕун, Сахатын сирин, норуотун туһугар охсуһан, бэйэтин кыаҕынан суолун солоон, Арассыыйа Госдууматыгар төрдүс төгүлүн дьокутаатынан талыллан үлэлии сылдьара норуоппут кыһыҥҥы тоһуттар тымныыга, сайыҥҥы умайар итиигэ хатарыллыбыт тостубат, кытаанах майгытын туоһулуу сылдьар диэн этии киһиргэтии буолбатах, баары этии диэн сөбүлэһиэххит.
Оттон Госдуумаҕа үлэтин түмүгүнэн көрөн, Арассыйа үрдүкү салалтата куһаҕан киһи диэбэт, букатын үрдүктүк сыаналыыр. 2013 с. Бэрэсидьиэн Владимир Путин “Арассыыйа парламентаризма сайдыытыгар уонна сокуон оҥоруутугар актыыбынай үлэтин” иһин диэн махтал биллэриэҕиттэн Арассыыйа судаарыстыбатын иннигэр үтүөлэрин иһин Путин “Аҕа дойдуга үтүөлэрин иһин” уордьан мэтээлинэн (2014), Бочуот (2016) уонна быйыл Доҕордоһуу уордьаннарынан наҕараадалаабыта. Госдуумаҕа дойду сайдыытыгар үтүөлэрин иһин итинник элбэх үрдүк наҕарааданан бэлиэтэммит дьокутаат олох аҕыйаҕа буолуо. Кырдьыгынан эттэххэ, сахаттан киниэхэ тэҥнэһэр уонна сахатын норуотун дойду үрдүкү былааһын эйгэтигэр дьоһуннаахтык ааттата сылдьар дьокутааппыт, чахчы, суох.
Сөдүөт Сэмэнэбис киһи быһыытынан биир дьикти уратытынан, кинини араастаан холуннарыыга, баһааҕырдыыга, үөҕүүгэ уруккуттан букатын кыһаллыбат, тугунан да хотуппаккын. Кини “туох да диэн суруйдуннар, некрологтан уратыта барыта пиар” диэн, тимир ууһун курдук “тыл суохапчыта” харысхаллаах. Ол курдук, ураһатын иннигэр турар кыһыл көмүс солотуулаах сэргэни “туонна көмүһү уорбут дииллэрэ бу сэргэ буолан турар” диэн күлэ-оонньуу кэпсиир.
Ити курдук интервью иннигэр араас санаа охсуллан ааһар. Олоҕун дьоһун бэлиэ сааһын бэлиэтиир саха бөлүһүөк өйдөөх киһитин кытта кэпсэтии саха норуотун, Саха сирин, Арассыыйа ааспытын, билиҥҥитин, инникитин ырытан көрүү быһыытынан барда.
Быыбар содулуттан кэхтибэккэ
– Сөдүөт Сэмэнэбис, аан бастаан бу сиргэ туох эрэ ураты аналлаах кэлбиппин диэн санаа эйиэхэ хас сааскар киирбитэй?
– Бастатан туран, мин хас биирдии киһи Айылҕа оҕото буолар диэн ааҕабын. Ол эрээри, ити ойуур ортотугар олорон, “айылҕа оҕотобун диэн хаһыытааһын буолбатах. Айылҕа оҕото Үрдүк айыылартан, өбүгэлэртэн ананан төрөөн кэлэр. Кини олох иһин ханнык баҕарар күрэстэһиигэ кыайыылаах тахсар кыахтаах. Киһи бэйэтин бэйэтэ билинэн, туох күүстээх өрүттэрдээҕин уонна туох аналлааҕын өйдөөн, ону олоххо киллэрэр буоллаҕына, кини дьоллоох киһи диэн өйдөбүлгэ чугаһыыр диэн сыаналыыбын. Саха сирэ эйиэхэ тугуй диэн ыйытааччылар. Ону Саха сирэ миэхэ, бастатан туран, үрүҥ күн диибин. Оҕо сылдьан сарсыарда ип-итиигэ уһуктан баран, таһырдьа тахсан Үрүҥ Күнү, былыта суох күөх халлааны көрөн, туох да сүрдээҕин үөрэр этим. Аан бастаан мин дойдум диэн өйдөбүл оннно кэлбитэ. Онтон туох эрэ аналлаах эбиппин диэн санаа 2001-2002 сс. СӨ Бэрэсидьиэнин быыбарын кэнниттэн кэлбитэ. Иннибэр салгыы хайдах олоробун диэн уустук боппуруос турбута. Биир өттүнэн, куһаҕанын талан эттэххэ, кэхтэн киирэн барыахха сөбө. Иккис өттүнэн, ол саҕана экэниэмикэ билимин дуоктара этим, онон билимҥэ барбыт, РНА чилиэн-кэрэспэдьиэнэ, акадьыамык буолбут киһи диэн боппуруоһу үөрэппитим. С.Ю. Глазьевтыын, В.В. Филипповтыын уо.д.а сүбэлэһэ сылдьыбытым. Үсүһүнэн, биисинэһинэн дьарыктаныахха эмиэ сөп этэ.
Саҥа былааска кэлбит дьон “эн Саха сириттэн баран хаал, Питергэ бар, онно Саха сирин бэрэстэбиитэлэ оҥоруохпут, кыбартыыра биэрэбит, массыыналанаҕын, онно олор, икки харахпытыгар көстүмэ” диэн холдьохпуттара. Онон толкуй бөҕөҕө түспүтүм. Ол сылдьан, биир сарсыарда харахпар быыбар иннинэ тыа сиригэр кулуупка мустубут элбэх саха дьоно эрэммит баҕайы харахтарынан миигин көрөн олороллоро көстөн кэлбитэ. Ол түгэҥҥэ “сахам дьонун хайдах да таҥнарар кыаҕым суох, онон норуотум туһугар салгыы охсуспутум курдук охсуһа туруохтаахпын, оннук аналлаах эбиппин” диэн өйдөбүл кэлбитэ.
– Онтон баартыйа тэрийэргэ быһаарыммытыҥ дуо?
– Элбэх баартыйаҕа тиийэ сылдьыбытым. Ол саҕана дойду баартыйаларга олоҕурбут ситимэ саҥа үөскээн эрэрэ. Этэргэ дылы, күн аайы араас баартыйа үөскүүрэ. Москубаҕа “Биир ньыгыл Арассыыйа” ситэриилээх салайааччыта А.Д. Беспалов бириэмэ анаабытыгар приёмҥа киирээри тиийбитим. Кэбиниэтиттэн оччотооҕу Уһук Илин полпреда Пуликовскай солбуйааччыта тахсан, “итиннэ кииримэ, эйигин киллэрбэт быһаарыы ылылынна” диэтэ. Ол аата, мин киирээри сылдьарбын билэн, Дьокуускайтан полпред нөҥүө быһа көтөн, “Тумууһабы киллэримэҥ” диэн хамаанда бэрдэрбиттэр. Ол кэмҥэ СӨ кылаабынай федеральнай иниспиэктэрин дуоһунаһыгар күрэс биллэрбиттэрэ. Докумуоннарбын ыыппытым, онтон Пуликовскай эппиэтэ кэллэ. Генерал “эйигин күрэххэ киллэрбэппит, тоҕо диэтэххэ, эйиэхэ холуобунай дьыала тэриллибит” диэн суруйбут. Ол кэмҥэ ханнык да холуобунай дьыала тэриллэ илигэ. Онтон олус улаханнык кыыһырдым, дьиэбэр турар көмүлүөккэ уот оттон, ол эппиэти уокка быраҕааппын кытта, сүҥкэн холорук ытыллан таҕыста. Тиэргэним отун охсон бугуллаабыппын барытын өрө ытыйан, ханна эрэ илдьэ барда. Ол кэннэ, ити түүн үрдүкү былааска сыһыаннаах үчүгэйэ суох түбэлтэ тахсыбытын истибитим. Онно кыыһырбытым күүһэ бэрдиттэн араас быһыы үөскүөн сөп эбит диэн, саллан хаалбытым, кыыһырбыппын таһаарбат буола сатыыбын.
Дьэ, ол курдук суол көрдүү сырыттахпына, С.М. Миронов “Олоҕун баартыйата” тэриллибитэ. Барбыппар “кэлбитиҥ наһаа үчүгэй, ол эрээри Прокопьев диэн киһиэхэ боломуочуйа биэрбиппит, ол киһини булан кэпсэт” диэтилэр. Ол киһини буллум, киһим сэрэнэн “эйигин ылбаппын, бэйэм баартыйам буолуо” диэтэ. Арай онтон Максим Местников киирэн кэлэн: “Миэхэ Арассыыйа эрэгийиэннэрин баартыйата баар, ону ыл”, – диэтэ. Ол биллэр, ити баартыйа идеолога Шамиль Султанов, бэрэссэдээтэллэрин Юрий Скоков уҥа илиитэ табаарыстаах этим, кини Максимҥа баартыйаны “Сөдүөккэ биэр” диэбит. Онтон ыла ити баартыйа “Родина”, онтон “Олох баартыйатын” кытта холбоһон, “Сиэрдээх Арассыыйа” буолбута.
Бэйэм өйдүүрбүнэн, бу олоххо миссиям саха холобур буолар самныбат санаалаах, туохха да хотторбот, тостубат киһитин уобараһын оҥоруу дии саныыбын. Миэхэ икки Сөдүөт Тумууһап олорор: биирэ – бу олоххо баар дьиҥнээх киһи, иккиһим – уобарас буолбут аатым. Ол саҕанааҕы сойуолаһыыны тулуйан хайдах тыыннаах хаалбыппын, доруобуйабын харыстаабыппын кэлин ырытан өйдөөтөхпүнэ, чуолаан бэйэбиттэн уобараспын араараммын, ол аатын оҥорууга үлэлээммин, туох баар саба түһүүлэри, үөҕүүлэри бэйэбэр ылыммакка тэйитэн, быыһаммыт эбиппин диэн сыаналыыбын. “Миэхэ эппэр-сииммэр, сүрэхпэр-быарбар буолбакка, уобараспар саба түстүннэр” диэн халтарытынар этим.
Бүгүн аналбын толорон, Госдуума дьокутаата буолан, сахалар ааттарыттан Арассыыйа судаарыстыбата туругурарын туһугар куһаҕана суох үлэлии сылдьабын диэн саныыбын.
Демографиябытын тыа сирэ быыһыаҕа
– Саха омук олоҕун устуоруйатын уруккутун, аныгытын, кэскилин хайдах көрөҕүнүй?
– Сэбиэскэй былаас саҕана биһигини үөрэтэллэригэр сахаларга үчүгэй олох 1917 с. эрэ саҕаламмыта дииллэрэ. Онуоха диэри Саха сирэ “Арассыыйа норуоттарын эрэһээҥкитэ суох хаайыыта, олох барыта куһаҕан этэ” диэн өйү иҥэрии барара. 1917 с. былаас уларыйан, үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабыла, элэктэриичэстибэ, уопсайынан, сайдыы кэлбитэ дииллэрэ. Сэбиэскэй кэмҥэ экэниэмикэ, социальнай өттүнэн элбэх оҥоһуллубута мэлдьэһиллибэт. Ол гынан баран сайдыы кэм хаамыытынан урут да бара турбута. Дьокуускайга элэктэриичэстибэ өрөбөлүүссүйэ иннинэ кэлбитэ. Үөрэхтээһин, кыахтаах дьон оҕолорун үөрэтии элбээн испитэ. Үрдүк үөрэхтээх дьоммут баар буолбуттара. Ол дьон улахан сайдыыны былаас да уларыйыыта суох аҕалар кыахтанан испиттэрэ. Онон 1917 с. суоҕа буоллар, сайдыыбыт баҕар өссө балысханнык барыан сөбө хаалбыт буолуон сөп. Саха өрөбөлүүссүйэ иннинэ чахчы күүскэ сайдыбыта дии саныыбын. Биллэн турар, ол саҕана саха сүөһү-сылгы иитэн, булдунан-алдынан сайдан олорбута. Бырамыысыланнас, көмүс хостооһунуттан саҕалаан, кэм хаамыытынан кэлэрэ биллэрэ. Сахалар онно үлэҕэ кыттыһан барбыттара. Этинэн-арыынан эргинэн улаханнык кыаҕырбыттара. Ол Николай Якутскай “Төлкө” арамааныгар көстөр. Ол эрээри, устуоруйа сокуона тыйыс, олох уларыйбыта.
Сэбиэскэй былаас кэлиитигэр Гражданскай сэриигэ, эрэпириэссийэҕэ үөрэхтээх, кыахтаах бастыҥ дьоммут генопуондатын кыргыы барбыта. И.Н. Бараахап ону өйдөөн, сахалар үтүөлэрэ, үөрэхтээхтэрэ тыыннаах хаалыахтаахтар диэн бэлиитикэни ыытан, Гражданскай сэриигэ интэлигиэнсийэни быыһаан, өрөспүүбүлүкэ бастакы каадырдара үөскээбиттэрэ.
Социализм үөрэҕинэн, бастатан туран, уопсай боппуруос быһаарыллыахтаах, чааһынай бас билии суох буолуохтаах. Сахаҕа былыргыттан сүөһү, сылгы иитэн аһаан-таҥнан олорортон атын дьарык суоҕа. Өбүгэлэрбит урут алаастарынан олорбуттара. Онтон сэбиэскэй былаас бары түмсүөхтээххит, кэлэктиип буолуохтааххыт диэн, кииннээһин, холкуостааһын, сопхуостааһын бэлиитикэтин ыытан, улахан бөһүөлэктэр тэрийэр. Биир өттүнэн ол үтүө өрүттэрдээх. Кииннэнэн олордоххо, үөрэхтээһиҥҥэ, балыыһаҕа эмтэнэргэ, дьиэни-уоту тутууга социальнай боппуруостары быһаарыыга табыгастаах. Саха үйэлэргэ чочуллубут күүстээх генопуондатыгар сэрии сылларыгар өссө биир сүрдээх улахан охсуу оҥоһуллубута.
Ол эрээри, 60-с сыллардаахха сахаларга икки улуу киһи төрөөн-үөскээн, норуоттарын өрө көтөҕөр, сайыннарар үчүгэй, улахан сүүрээннэри киллэрбиттэрэ. Чурапчыттан Д.П. Коркин саха эт-сиин, дьулуур өттүнэн чулуу, ханнык баҕарар аан дойду ааттаахтарын кытта тэҥҥэ киирсэр кыахтаах диэн өйгө санааҕа киирэн, тустууктарбытын аан дойду таһымыгар таһааран, биһиэхэ сирдьит буолар улуу дьону бэлэхтээбитэ. Иккис оннук киһинэн, Үөһээ Бүлүүгэ саха чулуу өйдөөх, физика-математика курдук туочунай билимнэргэ олох күүстээх дьоҕурдаах диэн санааны өрө туппут М.А. Алексеев буолар. Үөрэхтэх дьон бөҕөтүн таһааран саха тэхиниичэскэй интэлигиэнсийэтин бэлэмнээбитэ. Инньэ гынан, сахаларга өй, күүс-уох барыбытыгар баар. Онтон саха санаабатаҕын ситиһэргэ өссө дьулуур баар буолуохтаах.
Билиҥҥи кэм сайдыытын, интеллектуальнай кыаҕын эттэххэ, киһи аймах сайдыыта технологическай циклларынан барар. Технология уларыйдаҕына, олох, экэниэмикэ ис хоһооно барыта уларыйар. 1970 с. көмпүүтэр үйэтэ саҕаламмытын өйдөөн, дойду салалтата автоматизацияҕа исписэлиистэри бэлэмнээн барар. 1972 с. мин Новосибирскайга тутууга автоматизированнай салайыы систиэмэтин киллэрии үөрэҕэр киирбитим. Ол гынан, консерватордар кыайан, икки сылынан автоматизацияны суох гыммыттара. Ол түмүгэр, биһиги дойдубут компьютеризацияҕа хаалбыппыт. Боростуой төлөпүөммүт да суох. Чубайс оҥоробун диэн албыннаан көрдөрөн, харчы бөҕөнү уоран сиэн баран кыраныысса таһыгар куоппута. Атын омуктары тэҥнээтэххэ, холобур татаардартан, кинилэртэн аныгы импэрмээссийэ сайдыытыгар Арассыыйа миниистиринэн Н.А. Никифоров тахса сылдьыбыта. Сахаларга оннук үрдүк таһымҥа тахсыбыт киһибит суох. Ол эрээри, татаардар көмпүүтэр эйгэтигэр аан дойдуга дуолларынан миллиардер буолбут биисинэстээх дьонноро суохтар. Сахаларга өр сылларга иитиллэн баран тоҕо тэбэн, А.Томскай уонна Бырааттыы Ушницкайдар тахсыбыттара. Онон биһиги Үрдүк Айыылартан олох тэтимигэр сөп түбэһэр аналлаахпыт дии саныыбын. Онно сөп түбэһэр гына бэлэмнэниэхпитин наада.
2020 с. атын цикл саҕаламмыта. Оҥоһуу Өй, биотехнология уонна атын да олох атын хайысхалаар үөскээтилэр. 10-15 сылынан, олохпут, экэниэмиэкэбит эҥин барыта эмиэ төрдүттэн уларыйаары турар. Ону биһиги чуолкайдык өйдөөммүт, ыччаты бэлэмнээтэхпитинэ, баран иһэр сайдыы долгунугар олорсор, тэҥҥэ барар аналлаахпыт дии саныыбын.
Итини өтө көрөн Айсен Николаев креативнай, саҥа экэниэмикэ диэн саамай сөпкө сайыннарар. Сибилигин түмүгэ көстүбэтэҕин иһин, ити дьону бэлэмнээһин үтүөтэ 10-15 сылынан олох уларыйар кэмигэр көстүөҕэ. Биһиги инникибитин оҥороллор диэн хайгыы саныыбын.
– Сайдыы диибит да, тоҕо баҕарбыппыт туолбатый? Тыа сиригэр туох өйөнүөхтээҕий?
– Саҥа технологическай үйэҕэ Арассыыйа хаалан иһэрэ элбэх. Ол эрээри, Оҥоһуу Өй курдук урутуу сайдар эйгэҕэ аан дойду ааттаахтарын кытта тэҥэ киирсэн иһэбит, Сбербаан, Яндекс да буоллун. Ити эйгэҕэ сахалар онно баар буолуохтаахпыт. Биотехнологияларга эмиэ баар буолуохтаахпыт. Кэлэр 20-25 сылга син-биир экэниэмикэни сайыннарар сүрүн үп-харчы энэргиэтикэттэн, ньиэптэн гаастан киириэҕэ. Онтон бу саҥа Сибииргэ буллубут диир “үрүҥ водородтарын” эниэргийэтэ кэлиэхтээх. Биһиги бу маннык сүҥкэн уларыйыыларга бэлэм буолуохтаахпыт.
Урукку өттүгэр сайдыыга син сүнньүнэн сөп түбэһэн баран испиппит. Ол гынан баран билигин биир куһаҕаны оҥоро сылдьабыт дии саныыбын. Саха ахсаанынан элбиирин куорат хайдах да быһаарбат, килиэккэ иһигэр олортоххо дьон элбээбэттэр. Тыа сиригэр эрэ элбэх оҕолоох ыаллар баар буолуохтарын сөп. Биһиги тыа сирин, т/х көрбөт буолбатахпыт, ол гынан баран көрөр хайысхаларбыт кэскилэ суохтар дии саныыбын.
Тыа сиригэр туох өйөнүөхтээҕий: табаар оҥоһуута дуу, олох укулаата дуу? Мин олох укулаата диибин, саха киһитэ былыргыттан тугунан дьарыктанарын өйүөххэ наада. Тыа сирин сайыннарар бүтүн систиэмэни тэрийии буолбакка, фрагментарнай толкуйдарынан быһаарыы барарыттан хомойобун. Ил Дархан өйдүүр, мин санаабар, сүрүн туормас ТХМ консерватордара, холобур, сүөһү төбөтүгэр биэримиэххэ, ыанар ынахха, үүккэ биэриэххэ эҥин диэн уларыта сылдьан буккуйан кэбиһэллэр.
– Тыаҕа дьон кииннэммит бөһүөлэктэргэ олороллор. Сайдыыга сөп түбэһэргэ бөһүөлэктэрбит хайдах уларыйыахтаахтарый?
– Холобурга, Үөһээ Бүлүү Кэнтик нэһилиэгин көрүөҕүҥ. Онно В.В. Николаев баһылык буолан баран, бастатан туран, дьиэлэрин барытын толору хааччыллыылаах оҥордо. Гаас, элэктэриичэстибэ тардылынна, суол оҥоһулунна. Дьон-сэргэ тардыстан, куораттан тиийэ кэлэр. Ил Түмэҥҥэ дьокутааттыы сылдьан, урукку 80 оҕо үөрэнэр оскуолатыгар, 120 оҕо үөрэнэр оскуолатын бырайыагын оҥотторбутум. Онно бүддьүөт ороскуотун улаатыннардыҥ диэн мөҕүттүү бөҕө буолбуттара. Билигин Кэнтиккэ 180 оҕо үөрэнэр, онон ол оскуола өссө кыччыгый курдук буолан таҕыста. Тыаҕа киһи аныгылыы олох оҥостон олороругар дьиэ, сибээс, суол наада. Сүөһү, сылгы иитэн бэйэтин аһынан хааччыныахтаах. Ханнык баҕарар дьарык булан, эбии дохуоттаннын. Табаары арааһын маркетплейстэртэн сурутан ылар. Онон буоллаҕына, тыа сиригэр ыччаты хаалларар олох таһымын өрө таһаарар кыах баар. Бары куораттан барбаттара биллэр. Ол эрээри, эдэр ыччат 10-20% тыа сиригэр олохсуйдаҕына, саха норуотун эстибэтин хааччыйар дьон баар буолаллар.
Таҥара геному сахалыы суруйбут буоллаҕына...
– Сайдарга технология укулаатын уларыйыытыгар сөп түбэһиэхтээхпит диэтиҥ дии? Оччотугар оннук үлүгэрдээх сайдыыга сахабыт тыла, култуурабыт тугу туһалыахтарай? Сайдыыны сырсарга төрүт үгэстэрбит олох умнуллан хаалыахтара суоҕа дуо?
– Сорох киһи “мин оҕом нууччалыы билэр буоллаҕына, арыылаах килиэп булар кыахтаах. Өссө аангылыйалыы биллэҕинэ, аан дойдуну кытта тэҥҥэ сылдьар кыахтаах” диэн толкуйдуура баар. Ол тыл суолтатын дьону кытта кэпсэтэргэ эрэ наадалаах диэн кэрэгэй өйдөөһүнтэн тахсар. Тыл, дьиҥэр, күлүүс. Киһи Орто дойдуга өс эйгэҕэ кэлэр. Олох олороору, билээри-көрөөрү ол өс эйгэни өһүлүөхтээх. Үөрэтэн, тылы баһылаан, олох оҥостоҕун. Биибилийэҕэ “бастаан тыл баара” диэн суруллар, оттон ол ханнык тыл эбитин ким да эппэт. Айыҥа уонна Ньургууна киһи генома саха тылынан рунанан суруллубут дииллэр. Ол аата, ити сабаҕанан, бастаан саха тыла баар эбит, Айааччы сахалыы рунанан киһи геномун суруйбут диэн. Кинилэр көмпүүтэринэн сытар ыарыһах генын көннөрөн туруораллар дииллэр. Ону мин Айыҥаҕа билим өттүнэн көрдөрөн, регистрациялат диэбитим. Оччоҕо мин мунньахтаан эҥин хамсатыам, чинчийтэриэм диэбитим. Онно сөбүлэспитэ да, баран хаалаахтаата. Олох фантастика курдук иһиллэр, “мракобесие” эҥин диэхтэрин сөп. Саха тылыгар өссө араас кистэлэҥ, тугу барытын оҥорор тыллар бааллар диэн Мандар Уус, атын да “биһиги билэбит да, эппэппит” диир айылҕалаах дьон баар. Итинэн сиэттэрдэххэ, саха тыла аан дойдуну арыйар күлүүс. Туох баар айыллыбыт геномуҥ сахалыы суруллубутун туһаммат буоллаххына, дьиҥ кыаххын барытын туһаммаккын. Ону туһаннаххына, сайдар күүһүҥ 2-3 төгүл күүһүрэрин туһугар саха тылын билэ сатыахтааххын. Ол иһин, билигин араас омуктар саха тыла аан дойдуну арыйар күүстээх тыл диэн билэ, үөрэтэ сатыыллар. Ону өйдөөтөхпүтүнэ, бары сахалыы билэр буолуохпут. Онон сүппэппит туһугар тыа сирин олох укулаатын быһыытынан хаалларан, ону сайыннараммыт кэскили оҥостуохтаахпыт. Биллэн турар, тыа сириттэн үп-харчы киирбэт, онно барар эрэ. Сир баайын харчытыттан киирэр үп үгүөрү өттө тыа олоҕун сайыннарыыга барыахтаах. Мин урут тыа сирин ыалларын өйүүр миэрэлэр тустарынан диэн сокуон барылын оҥорбуттаахпын. Ис хоһооно тыа ыала бэйэтин бэйэтэ этинэн-үүтүнэн хааччынара харчынан өйөнүллүөхтээх диэн ис хоһоонноох.
Киһи барыта баай буолбат
– “Саҥа саха сирэ хамсааһын” кинигэтигэр саха пиэрмэрэ от тиэйэ сылдьан, Нью-Йорка баар счётунан пуондаларга оонньотон үбүн элбэтиэ диэн инникини көрүү баара. Ити төһө туолан иһэр дии саныыгын?
– Ити, дьиҥэр, олоххо киирэн турар. Этэр кинигэҕин 1996 с. суруйбутум. Ол саҕана интэриниэт туһунан кэпсэтии эрэ баара. Мин ити Интэриниэт кэлэрин өтө көрүүм, саха киһитэ бэйэтин бэйэтэ хааччына сылдьан, ханнык баҕарар сиртэн, аан дойдуну кытта кэпсэтэр кыахтанар диэн ис хоһоонноох эппитим. Ол саҕана аахпыт дьон саха киһитэ байан, үбэ-харчыта ханна да баппат буолан, оннук сылдьыыһы дии санаабыт буолуохтаахтар. Онон эмиэ Сөдүөт төбөтүнэн хамсаабыт диэн күлүү бөҕө буолбуттара. Онтон Интэриниэт 2000 сыллар кэннэ кэлэн, ол кыах баар буолла, эппитим туолла. Кыахтаах дьоннор билигин хантан баҕарар пуонда биирсэлэригэр, криптовалютаҕа, чахчы, үптэрин “кычыгылатыахтарын” сөп. Омук сиригэр счёттаах, харчылаах дьоммут аҕыйаҕа суохтар. Уопсайынан, биһиги айылҕа “бары тэҥҥэ байан барар кыаҕыҥ суох” диир сокуонун өйдүөхтээхпит. Дьон уопсай ахсааныттан олох өйдөөх, баай пассионарнай дьон 2 % буоллаллар. Оттон ол байбыт киһи дьонугар көмөлөһүөхтээх. Холобур, ыраахтааҕы саҕана Үөһээ Бүлүүгэ И.Н. Барахов аҕата Ньикииппэр Харбалаах дьонун-сэргэтэтин көрөн, аһатан-таҥыннаран, үлэлэтэн олорбут киһи. Ону дьон өйдүүр. Сэбиэскэй кэмҥэ баай дииллэрэ. Дьиҥэр, байбыт уонна дьону-сэргэтин өйөөн, көмөлөһөн олорбут киһи.
– Арассыыйаҕа, Саха сиригэр Аляска пуондатын курдук сиртэн хостонор баай барыһыттан биирдии дьоҥҥо тиксэр мэхэньиисими олохтуур тоҕо кыаллыбатый?
– Аляскаҕа ити сокуону ким оҥорбутай? Устуоруйаны дьоруойдар оҥороллор. Сирдьит киһи баар буолуохтаах. Аляска урукку күбүрүнээтэрэ Д.Хаммонд диэн киһи сиэрдээх дохуот ылыахтаахтар диэн туруорсан, Аляскаҕа сыл аайы сир баайын дохуотуттан дьоҥҥо тэҥҥэ үллэһиллэр мэхэньиисими оҥорон турар. Ону үтүктэн Норвегияҕа кытта оҥорбуттара. Ол аата Арассыыйаҕа ким эрэ итини сокуону сыралаһан туран киирсэн оҥоруохтаах. Биһиги баартыйабыт “сиэрдээх баазовай дохуот” диэн дойду дьонугар барытыгар 10 тыһ. солк. бэриллиэхтээх диэн сокуон барылын оҥорон киллэрэбит. Ону Госдуума ылыммат. “Хаһан ылыллыан сөбүй?” диэҥҥэ буолбут түбэлтэни кэпсиим. Бастакы ыҥырыыга тиийбит кэммэр, табахтааһыны утары хаста даҕаны сокуон оҥорон киллэрбиппит. Ону бырабыыталыстыба олоҕо суох биричиинэнэн өйөөбөппүт диэн аккаастаата. Мин ис куукунаны билбэт буоллаҕым, “хайдах баҕайыный?” диэн акадьыамык, ГД доруобуйа харыстабылын кэмитиэтин бастакы солбуйааччыта Н.Ф. Герасименкоттан ыйытабын: “Кыайан өйдөөбөппүн, табах содулуттан сыллата дойдуга 400 тыһ. киһи өлөр, “Биир ньыгыл Арассыыйа” тоҕо өйөөбөтүй?” диибин. Киһим сүбэлиир: “Мироновтыын кэпсэт, бэрэсидьиэҥҥэ тиэртин, хамаанда кэллэҕинэ ылыныахтара”, – диир. Соһуйдум аҕай, эппитин курдук гынным, сокуон ылыллыбыта. Ол курдук хамсатар кыахтаах киһи көстүөн наада. Иккиһинэн, итинник сокуон киирдэҕинэ, дойдуга харчы үллэриитин систиэмэтэ барыта төрдүттэн уларыйар. Билигин үп-харчы дойду бүддьүөтүгэр мунньуллар, онтон эрэгийиэннэргэ түҥэтиллэр. Биһиги киллэрэ сатыыр сокуоммутунан, дьоҥҥо быһа ыытыллар. Холобур, миэхэ нуорма быһыытынан түстэ, оскуолаҕа, дьыссаакка, судаарыстыба атын да өҥөлөрүгэр баран дуогабардаһан ыытабын. Оннук таһымҥа өйбүтүнэн тиийиэхпитин наада. Аны туран Арассыыйаҕа кэлэктиибинэй (соборнай) өй баһылыыр, атын дойдуларга курдук чааһынайы өйдөөбөт. Олохпутун уларытарга уустуктар элбэхтэр.
Омуктар хабалаларыттан босхолонуу
– Арассыыйа олоҕо хайдах буолан иһэрий? Кытай курдук социализмҥа иэҕиллээри социальнай эриэйтини ылаары гыналлар дуо?
– Социальнай эриэйтини хайыы үйэ ылбыттара. Ол эрээри эриэйтин социализм элэмиэнэ буолбатах, дьону салайар технология. Биһиэхэ уруккуттан Арассыыйа арҕаа дуу, илин дойду дуу диэн бөлүһүөпүйэ мөккүөрэ бөҕө баар. Онно кэмигэр этиибин эмиэ киллэрэрэн турабын. Икки хас сыл буолла, Арассыыйа арҕаа да, илин да буолбатах, бу биһиги туспа цивилизациябыт диэн этэр буоллулар. Оттон мин биһиги Хоту дойду цивилизациятабыт диибин. Цивилизация диэн туох баар олоҕуҥ укулаатыттан саҕалаан, өйгө-санааҕа, култуураҕа, устуоруйаҕа тиийэ барыта ураты буолуохтаах. Биһиги ол цивилизацияҕа сөп түбэһэр уопсастыбаннай систиэмэни тэрийиэхтээхпит. Мин өйдүүрбүнэн, ол суолу көрдүү сылдьабыт. 90-с сылларга биһиэхэ либерализм киирэр, ырыынак барытын быһаарыа, сааһылыа диэн эппиттэрэ. Арассыыйа дьонун өйүгэр-санаатыгар ол сөп түбэспэт. Биһиэхэ баайдары барыларын абааһы көрбүттэрин кубулуппаттар.
90-с сылларга Кириэмилгэ, чахчы, эмиэрикэлэр салайан олорбуттара. Төрүт сокуоммутун, кодекстары эҥин барытын Эмиэрикэттэн кэлбит сүбэһиттэр суруйбуттара. Ол өр оонньуур сокуоннар ытаһалыы тутан олороллоро уурайбат. Соторутааҕыта дженерик эмп оҥоруутун көҕүлүүр биир сокуон барылын оҥорон киллэрдим. Эмп оҥорбут киһи патенынан бырааба көмүскэнэн, кини эмин патена бүтүөр диэри ким да үтүктэр бырааба суох. Киниттэн эрэ атыылаһыахтаахтар, ити аан дойдуга барытыгар биллэр быраактыка. Патент 10-15 с. болдьоххо бэриллэр. Бүттэҕинэ, сарсыныттан дженериктэр (эмп молекулатын куоппуйата) оҥоһуллан, атыыланан барыахтаахтар. Биһиэхэ ол омуктар Гражданскай кодекспытынан патент бүтүөн иннинэ дженерик бэлэмниир үлэнэн дьарыктанар бобуллар диэн суруйтарбыттар. Арҕаа дойдуларга дженериги эрдэ оҥорон бэлэмниэххин сөп. Патент бүттэ да, сарсыныгар ыскылааттан таһааран атыылыахххын сөп. Онтон биһиэхэ патент бүтүөр диэри тугу да оҥорбоккун. Ол аата, дженериктэри оҥорон атыыга таһаарарга биһиги биисинэспит 5-6 сылын сүтэрэр гына оҥорбуттар. Кодексы оҥорбут омук сүбэһиттэрэ патена бүппүт омук хампаанньата өссө 5-6 сыл биһиэхэ эмин үрдүк сыанаҕа атыылыыр (биһигини халыыр) гына оҥорон барбыттар. Итиннэ дойдубут сүүһүнэн миллиард солкуобайы сүтэрэр. Павел Крашенинников: “Кодексы ыллыҥ да уларытар табыллыбат, үлэлии турар кодификация барыта кэһиллэр”, – диир. Биир сокуонунан уларыппаккын, дойду сокуоннарын систиэмэтин барытын төрдүттэн уларыттаххына эрэ кыаллар.
Ол иһин биһиэхэ харысхаллаах, эйэлээх нус бааччы олорорбутугар тас өттүттэн куттал, күүһүнэн өттөйүү, омук албыннааһына суох буолуохтаах. Тоҕо АБДь барарый? Тоҕо диэтэххэ, Украина НАТО-ҕа киирэн, кинилэр аракыаталарын туруорда да, биһиги оборуонабыт систиэмэтэ барыта туһата суох тимиргэ кубулуйар. Тоҕо диэтэххэ, аракыаталара Москубаҕа диэри үс мүнүүтэнэн кэлиэхтэрин сөп. Биһиги онно сөбүлэспэппит, АБДь ыытан тас көмүскэлбитин бөҕөргөтөбүт. Онтон кыайыы кэннэ ис көмүскэлбитин оҥостуохтаахпыт. Ол доруобуйа харыстабыла буолуохтаах дии саныыбын. Биллэн турар, ону кытта тэҥҥэ үөрэхтээһин, саҥа технологияларга өссө күүскэ киириэхпитин наада. Биһиги өй-санаа, эт-сиин өттүнэн бөҕөргөөн, үрдүк сайдыылах дойду буолуохпутун сөбүн арҕаалар санкцияларынан хааччахтааннар, технологиялары киллэттэрбэт буола сатыыллар. Оборудование, туох эрэ компоненнары ылар кыаҕы биэрбэттэр. “Сайдыбакка, үһүс дойду буолуҥ, тугу да оҥостумаҥ, производстволанымаҥ, бэлэм аһы-табаары биһигитэн атыылаһыахтааххыт”, – диэн соҥнууллар. Холобур, бэйэлэрин эмтэрин атыылаары, ССРС сүрдээх сайдыылаах химическэй, фармацевтическай уо.д.а. бырамыысыланнаһын суох гыммыттара.
Эһиил Госдуума быыбарыгар кыттаҕын дуо?
– Бастакытынан, мин киһи да, бэлииитк да быһыытынан, сааһыран, кэхтэн бүттүм дии санаабаппын. Билигин да эрчимнээхпин, дойду үрдүк сокуон оҥорор таһымыгар сахалар бэрэстэбиитэллэрэ буолан сылдьар кыахтаахпын дии саныыбын. Иккиһинэн, оҕо сааспыттан, устудьуоннуур эрдэхпиттэн, үлэлии сылдьан үс сүрдээх үчүгэй доҕордоох этим. Хомойуох иһин, үһүөн өлбүттэрэ. Биир доҕорум, ыарахан ыарыыттан бараары сытан, тиһэх көрсүһүүбүтүгэр “охсус, киирис” диэбитэ. Иккис табаарыһым эмиэ оннук бараары сытан “үлэлээ” диэбитэ. Табаарыстарбын, эрдэ барбыт атын да билэр дьоммун санаан ыллахпына, “Дьылҕа Хаан төһөнү биэрбитинэн сылдьан, охсуһуохтаахпын, үлэлиэхтээхпин” диэн саныыбын. Ол быһыытынан, мин салгыы үлэлииргэ бэлэмнэнэбин. Ол эрээри ити баартыйа, Бэрэсидьиэн дьаһалтатын быһаарыытыттан улахан тутулуктаах. Аны бэйэбиттэн эмиэ тутулуктаах. Наадата суох буоллаххына, ким да эйигин дьокутаакка хандьыдаатынан туруорбат. Муҥур уһугар тиийэн норуот, быыбардааччылар быһаараллара чуолкай буоллаҕа дии.
Владимир Степанов кэпсэттэ.
