Мин үлэбинэн бачча сыл тухары син балай эмэ суукка сырыттым. Суруйар тиэмэм буолан, бу эйгэни туораттан да буоллар, син удумаҕалатабын диэхпин сөп. “Гражданскай килбиэн” бочуот бэлиэлээх, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр, тарбахха баттанар күүстээх албакаат Нина Николаевна Протопопованы аан бастаан суукка көрөн баран, наһаа сөхпүтүм, убаастаабытым. Онтон ыла кинини кытта атах тэпсэн олорон кэпсэтиэхпин ыраланар этим.
Бүгүн ити баҕа санаам туолан, эһиэхэ албакаат уустук үлэтин, Нина Николаевна кыттыгастаах дьыалаларын, суут-сокуон эйгэтин туһунан билиһиннэрэр түгэним дьэ тосхойдо. Ону сэргээн ааҕаргытыгар ыҥырабын.
– Нина Николаевна, эн албакаат буолуоҥ иннинэ юриһынан, нотариуһунан үлэлээбитиҥ. Албакаат үлэтигэр хайдах кэлбиккиний? Оччолорго оҕо барыта учуутал, быраас, лүөччүк, космонавт, зоотехник эҥин буолар ыралааҕа, юрист туһунан өйдөбүл да суоҕа. Юриспруденцияны хантан билэн кэлбиккиний? Маныаха ким уонна туох сабыдыаллаабытай?
– Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан номнуо юрист үлэтин интэриэһиргээн барбытым. Арааһа, бу идэни баһылыырбар ийэм сабыдыаллаабыта буолуо. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Аҕабыт эрдэ өлөн, аҥаардас ийэҕэ иитиллибиппит. Ол да буоллар, ийэбит ханнык да ыарахантан чаҕыйбакка, биһиги туспутугар кыһаллан, сэттэ оҕону барыбытын үрдүк үөрэхтэтэлээн, атахпытыгар туруортаабыта. Ийэбит, үөрэҕэ суох да буоллар, хантан билбитэ буолла, тоҕо эрэ суут-сокуон хайысхатын сүрдээҕин убаастыыр, удумаҕалатар этэ. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, Верхоянскай куоракка милииссийэ начаалынньыгын дьиэ кэргэнигэр, нуучча ыалыгар, кинилэр оҕолорун ньээҥкэлэһэн, дьукаах олорон үөрэммит. Онтон 5-с кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, ол дьоно дойдуларыгар, Украинаҕа, көһөр буолбуттар. Ийэбитин илдьэ бараары гыммыттарыгар үөрэҕин быраҕан, дьонун аахха, тыаҕа, күрээбит. Онон, ийэбит үөрэҕэ суох хаалбыт. Дьиҥэ, кини олус дьоҕурдаах үөрэнээччи үһү. Баҕар, ол дьон көспөтөхтөрө буоллар, ийэбит оскуолатын бүтэрэн, хайаан да үөрэхтэммит буолуохтааҕа.
Мин адвокатураҕа кэлиэм иннинэ араас үлэҕэ үлэлээбитим. Онон олоххо уопутуран, дириҥник толкуйдаан баран кэлбитим диэххэ сөп. Албакаат үлэтэ сүрдээх ыарахан. Эйигиттэн көмүскүүр киһиҥ дьылҕата тутулуктаах, онно кыттыгастаах буолаҕын. Онон моральнай өттүнэн ордук уустук. Көмүскүүр киһиҥ буруйу оҥорбут дуу, суох дуу, балыырга түбэспит дуу? Дьэ, көмүскүүр – наһаа уустук үлэ.
– Чахчы, киһи ымсыырбат, ыарахан үлэлээххит. Араас куһаҕан, уустук дэгэттээх үлэ. Эн ону хайдах аһараҕыный?
– Сороҕор түүннэри ылсыбыт дьыалам эрэ туһунан санаан тахсар кэмнэрдээхпин. Биһиги, албакааттар, сокуону кэспит дьону кытта үлэлиибит, оттон кинилэр устуоруйалара араас буолар. Ону хайдах аһарабыный? Кэргэн, ийэ, эбэ, дьахтар буолан, күннээҕи түбүкпэр аһарынабын быһыылаах. Сарсыарда аайы, хайдах да күн турдун, хаалыктаах хаамабын. Дьиэ кэргэнинэн айылҕаҕа сылдьарбытын, даачаҕа үлэлиирбитин, араас дойдуларынан күүлэйдиирбитин сөбүлүүбүт.
– Кэнники сылларга чуолаан киһини өлөрүү, эмсэҕэлэтии эҥин курдук 105-с, 111-с ыарахан ыстатыйаларга ылсаҕын. Үгүстэр этээччилэр ээ “ыарахан холуобунай ыстатыйаларга ылсыбыттааҕар гражданскай, дьиэ кэргэн уо.д.а. дьыалаҕа ордук интэриэһинэй” диэн.
– Аан маҥнай албакааттыырым саҕана үксүн гражданскай дьыалаҕа дьарыктанар этим. Тоҕо диэтэххэ, онно быраактыкам элбэх. Онтон уопутуран, үгүһү үлэлээн, ити эн этэр ыар ыстатыйаларгар ылсар буолбутум. Ити ыстатыйаларга көмүскээччим буруйа суох эбэтэр соруйан өлөрүүгэ буолбакка, атын буруйу оҥорбут дии санаатахпына, үксүн бирисээгэлээх сэтээтэллэргэ көрдөрө сатыыбын. Онон буруйа суох син хас эмэ киһини хаайыыттан быыһаатым дии саныыбын.
– Албакаат быһыытынан аан бастакы дьыалаҕын өйдүүгүн дуу? Хайдах этэй? Төһө долгуйбуккунуй?
– Маҥнайгы дьыалабын олох күн бэҕэһээҥҥи курдук өйдүүбүн: биир ыалтан 30 тыһыынча дуоллары уорбуттар этэ. Онно сокуоннай саастарын ситэ илик 3 оҕо уонна 18 сааһын саҥа туолбут биир уол уорбаламмыттара. Ити дьыалаҕа биир эрэ кыыс көрдөрүүтүнэн холуобунай дьыаланы суукка ыыппыттара. Ол эрэ кыыс буруйун билиммитэ, атыттар кыккыраччы аккааска барбыттар этэ. Мин ити дьыалаҕа эмсэҕэлээччи өрүтү көмүскээбитим. Дьыаланы үөрэтэн баран, бэйэм силиэстийэ ыыппытым. Ол түмүгэр ол оҕолор массыына, суотабай төлөпүөн, пейджер эҥин курдук сыаналаах маллары атыыласпыттар этэ. Мин, атыыласпыт киһилэрин булан, суукка ыҥыртаран доппуруостаппытым. Онно били киһи ол сууттанааччы уолаттары көрөн тута билбитэ уонна, чахчы, дуолларга массыына атыыласпыттара диэн көрдөрбүтэ. Итини барытын силиэдэбэтэл буолбатах киһи дакаастыыра олус уустук этэ. Миигин утары оччолорго өрөспүүбүлүкэҕэ улаханнык аатырбыт албакааттар сылдьыбыттара – Эмма Осипова, Геннадий Хуморов, Юрий Гладких, Валентина Костоусова. Бастакы дьыалам буолан, долгуйуу бөҕөтүн долгуйан, аны туран, аатырбыт албакааттары утары ким да билбэт албакаата кииристэҕим дии. Ол да буоллар, ол оҕолор буруйдарын толору дакаастаан, кыыстан ураты көҥүллэрэ быһыллыбыта. Кыыс буруйун эрдэттэн билиммит буолан, биһиги кини көҥүлүн быспаттарыгар көрдөспүппүт.
– Албакааттыыр быраабы ылар төһө уустугуй?
– Албакааттыыр быраабы ыларга эксээмэни киһи барыта туттарбат. Олус уустук. Чахчы, бэлэмнээх эрэ киһи туттарар. Ортотунан аҥаардара эрэ этэҥҥэ туоруур. Ити эксээмэн быраап араас салаатын хабар – гражданскай буоллун, холуобунай, административнай, үлэ уо.д.а., ол иһигэр албакаат профессиональнай этикатын эҥкилэ суох билиэххин наада. Суругунан эрэ буолбакка, тылгынан эмиэ уустук тургутугу ааһаҕын. Адвокатураҕа уопуттаах юристар дураһыйаллар, онон күрэс да улахан.
– Үлэлээбит быраактыкаҕар арыллыбатах, “ыйанан” хаалбыт төһө дьыала баар буолааччыный?
– Син балай эмэ оннук дьыаланы көрсөрүм. Биири санаан кэллим: 2000 сыллардаахха Ньурбаҕа аэропорт территориятыгар дьахтар өлүгэ көстүбүтэ. Онно М. диэн Ньурба олохтооҕо, Арассыыйа ХК 105-с ыст. 1-кы ч. уорбаламмыта. Кини, өлүү түбэлтэлээх, ити күн аэропорка харабыллыы олорбут. Силиэстийэ кэмигэр, суут быһаарыытынан, кинини СИЗО-ҕа утаарбыттара. Мин ону сөбүлэспэккэ, Үрдүкү суукка үҥсэн, итини “баппыыскаҕа” уларыттарбытым. Онтон суукка буруйа суоҕун дакаастаан, кырдьыгы таһаарар, быыһыыр бириигэбэри бэрдэрбитим. Ити түбэлтэ кэнниттэн, төһө эмэ элбэх сыл аастар да, былырыын полиция үлэһиттэрэ эрийэ сылдьан, “кими уорбалыыгын?” диэн ыйыта сылдьыбыттара. Онон дьыала син биир хаһан эмэ арыллыа, буруйдаах булуллуо дии саныыбын.
Сунтаар сэлиэнньэтигэр Октябрьскай уулуссаҕа киһини өлөрүүгэ Г. суут уурааҕынан 8 сылга хаайыллыбыт этэ. Онтон ол уол ийэтэ көрдөһөн, кассацияҕа кыттан, ол суут уурааҕын көтүртэрбитим. Онтон үс аҥаар сылы быһа киирсиим түмүгэр кини буруйа суоҕа дакаастаммыта. Ити дьыалаҕа көмүскээччим Г. үстэ кырдьыга тахсан, быыһанар бириигэбэри ылбыта. Үһүс эрэ сырыытыгар онто оннунан хаалбыта. Мин билэрбинэн, ити дьыала баччааҥҥа диэри арыллыбата быһыылаах.
Дьокуускайга авто-ырыынак түөлбэтигэр биир саха кыыһын өлүгэ көстүбүтэ. Онно Ч. диэн уол уорбаланан, аҕыс ыйы быһа СИЗО-ҕа олорбута, онтон силиэстийэ кэмигэр босхоломмута. Ол дьыала эмиэ арыллыбакка турар быһыылаах.
– Сокуоммут күн-түүн уларыйа турар дии. Ону барытын кэтии, үөрэтэ сылдьыах диэтэххэ – уустук. Хайдах барытыгар бириэмэ булаҕын?
– Аныгы үйэҕэ интэриниэт баар буолан улаханнык абырыыр, урукку курдук буолуо дуо.
– Айдааннаах, улахан дьыалаларгыттан кэпсиэҥ дуо...
– Оннук дьыала элбэх. Ол гынан баран баччааҥҥа диэри оспот баас буола сылдьар дьыала баар. 2003 сыл муус устар 7 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр хара күнүнэн бүрүүкээбит Бүлүү Сыдыбылыгар 22 оҕо өлүүлээх оскуола баһаара. Ол кэмтэн ыла, төһө да 22 сыл аастар, ити ыар дьыала өйбүттэн-санаабыттан олох тахсан биэрбэт. Бу бүтүн дойдуну аймаабыт ыар дьыала суута олохтоох кулуупка буолбута. Мин онно эмсэҕэлээбит өрүтү көмүскэспитим. Киһи сүрүн баттатар ыар тыына турбута. Наар “тоҕо маннык буолла?” диэн ыйытыы бобута тутара... Мин санаабар, онно элбэх ойоҕос (косвеннай) биричиинэ баар. Ол гынан баран, туох да диэбит иһин, оскуола дириэктэрэ үлэтигэр дьалаҕай сыһыаныттан тахсыбыт баһаар. Эвакуационнай ааннар хатыылаахтара; оҕолору, баһаар буоллаҕына, хайдах, ханан тахсыахтаахтарын үөрэппэтэхтэрэ; баһаарынай резервуардар уулара суоҕа, аны туран, Сыдыбылга баһаарынай чаас суоҕа эмиэ сабыдыаллаабыта. Суукка көрдөрбүттэринэн, бэл, Сыдыбыл дьыссаатын оҕолоругар баһаар буолар түгэнигэр ханан тахсан барыахтаахтарын үөрэтэллэр эбит. Оскуола оҕолоругар тоҕо үөрэппэтэхтэрэ буолла?..
Уопсайынан, айдааннаах дьыалаҕа сылдьарбын сөбүлээбэппин. Тоҕо диэтэххэ, “сууттар уопсастыба санаатын ордук истэллэр” дии саныыбын. Ол курдук, өйдүүргүт буолуо, Сиэйэ Уолун дьыалатын. СМИ-гэ тохтообокко суруйуу түмүгэр итинник буолбута. Дьиҥэ, арыый атын, халымыр накаастабыл миэрэтэ ананыа этэ дии саныыбын. Аны кини УДО-нан тахсаары гыммытыгар, кини аатынан ким эрэ билигин бобуулаах Инстаграмҥа тус сирэйи арыйбыт этэ. Өссө сыттыгын анныгар суотабайы бырахпыт этилэр дии, онон болдьоҕун иннинэ тахсарыгар мэһэйи үөскэппиттэрэ.
Туймаада ыһыаҕын кэмигэр Е. диэн Ил Түмэн дьокутаатын быраата өлбүтүгэр П. диэн киһи 10 ыйы быһа буруйданааччы буола сылдьыбыта, онтон кини буруйа суоҕун толору дакаастааммыт, атын киһи буруйдаммыта.
– Арааһа, элбэх улууһу хабан үлэлээтэҕиҥ буолуо. Хомондьуруопкаҕа төһө элбэхтик сылдьаҕыный? Өйдөөн хаалбыт хомондьуруопкаҥ баар дуу?
– Үлэлээбитим тухары улуустарга барытыгар кэриэтэ сырыттым. Сылдьыбыт улуустарым дьоно-сэргэтэ куруук наһаа үчүгэйдик көрсөллөр, үлэлиирбэр табыгастаах усулуобуйаны төһө кыалларынан оҥоро сатыыллар. Онон, түгэни туһанан, миигин билбит дьоммор эһиги хаһыаккытынан улахан махталбын тиэрдэбин.
2000 сыллар саҕаланыыларыгар, суол-иис мөлтөх буолан, таксинан тиийиэхтээх сирбитигэр бэрт эрэйинэн, өр да өр айаннаан тиийэр этибит. Суукканы суукканан үлтү сахсыллан, сарсыарданан айаннаан тиийэн баран, тута суукка барар буоларбыт. Оннук ордук өйдөнөн хаалбыт хомондьуруопкам диэн бу санаатахха, суох да курдук.
– Көмүскүүр киһиҥ буруйдааҕын дуу, буруйа суоҕун дуу хайдах быһаараҕыный?
– Киһибин кытары аһаҕастык кэпсэтэ сатыыбын. Хайдах, туох киһитин билэ сатыыбын, буруйу оҥоруон иннинээҕи олоҕун ырытан көрөбүн, туох, хайдах дьиэ кэргэҥҥэ иитиллибитин, хайдах балаһыанньаҕа олорбутун, улааппытын эҥин билэн баран, “чахчы, буруйдаах дуу, суох дуу” диэн түмүккэ кэлэбин.
– Бэйэтэ уйулҕа үөрэхтээҕиҥ курдук эбиккин дии. Буруйа суох киһини быыһыыр ордук уустуга буолуо дии саныыбын.
– Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Аны туран, буруйу оҥорботох эрээри, билинэн көрдөрүү биэрбит аҕай буолаллар. Сорохтор “явка с повинной” кытта суруйаллар. Бу киһи буруйа суоҕун дакаастыыр саҕа ыарахан суох.
2016 сыллаахтан оройуон сууттарыгар ыарахан дьыалалары (особо тяжкие преступления) бирисээгэлээх сэтээтэллэр көрөр буоланнар, “сууттанааччы буруйа суох” диэннэр, син хас да киһини хаайыыттан быыһаатым. Ол дьонум этэҥҥэ сылдьаллар, миэхэ махтаналлар.
Ол курдук, былырыын Мииринэй суутугар Е. диэн Өлөөн олохтооҕо биир киһи өлүүтүгэр буруйа суох диэн бирисээгэлээх сэтээтэллэр уураах таһаарбыттара. Ол бириигэбэрбит саҥа сокуоннай күүһүгэр киирдэ. Маннааҕы иккис инстанция бириигэбэри көтүрэн, Тохсус кассация суутугар Владивостогунан эргитэн, бу иккис апелляцияҕа дьэ оннунан хаалла.
Иллэрээ сыл Уус Алдан суутугар С. диэн уол буруйа суоҕун дакаастаабыппыт. Ол уол АБДь-га баран, этэҥҥэ сылдьан кэллэ.
– Бэйэҥ да этэн аһарбытыҥ, сорох буруйа, кыттыгаһа суох дьон бастаан силиэстийэ кэмигэр “мин оҥорбутум” диэн билинэллэр диэн. Дьон тоҕо бэйэтин баһааҕырдарый?
– Мин буруйтан босхолоппут дьонум бары оннук көрдөрүү биэрэннэр, уустуктары көрсөбүн. Ол биричиинэтэ диэн, дьону быраабы араҥаччылыыр уорган үлэһиттэрэ ыган-түүрэн, куттаан туран наадалаах көрдөрүүлэрин ылаллар. Сорох киһини “дьиэҕэр ыытыахпыт” диэн албынныыллар, ону кыра оҕо курдук итэҕэйэллэр. Итиэннэ, саамай сүрүнэ – дьон тус быраабын билбэт.
– Хоруупсуйалаах дьыалаҕа ылсааччыгын дуу? Ханнык айдааннаах дьыаланы ааттыаххын сөбүй?
– Итинник дьыалаҕа биирдэ эмэ ылсабын. Билигин АГАТУ дьыалатыгар (Ил Түмэн урукку дьокутаата, АГАТУ урукку ректора Иван Слепцов уонна кини үлэһиттэрэ “өлбүт дууһалары” оҥорон бүддьүөт үбүн апчарыйыыга уорбаланар дьыалалара – аап.) сылдьабын. Бу соторутааҕыта Үрдүкү суут ити дьыаланы өрөспүүбүлүкэ борокуруоругар төннөрдө.
– Суут биир үксүн буруйдуур позицияны тутуһааччы. Онуоха көмүскүүр өрүккэ өссө уустук буолар. Тоҕо оннугуй?
– Көмүскүүр өрүт бүтүн судаарыстыбаннай систиэмэни утары үлэлииригэр наһаа ыарахан. Биһиги сокуон ирдэбилинэн булбут дакаастабылларбытын суут ылыммат да диэххэ сөп. Туоһуларга наһаа кытаанах сыһыаннаахтар. Бу туоһу төһө да “сымыйанан көрдөрүү биэрдэхпинэ, эппиэккэ тардыллыахпын сөп” диэн баппыыска биэрбитин үрдүнэн. Көмүскүүр өрүт хадатаайыстыбатын сууттар үксүн ылымматтар. Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, Арассыыйаҕа 2024 сыллаахха 512 тыһ. 845 киһи сууттаммытыттан 990 эрэ киһи буруйа суоҕа быһаарыллыбыт (оправдание).
– Бириинсиптэһэн туран ылсыбат, аккаастанар дьыалаларыҥ бааллар дуо?
– Наркотик дьыалатыгар олох ылсыбаппын. Киһи итэҕэйбэт, эрэммэт дьоно.
– Билигин силиэстийэ үлэтин хайдах сыаналыыгын? Силиэстийэҕэ каадыр тиийбэтин аһаҕастык билинэллэр, дьон араас төрүөтүнэн тулуйан үлэлээбэт. Ол охсор дуо? Ситэ силиэстийэлэммэтэх дьыала баар буолар дуо?
– Силиэстийэҕэ каадыр тиийбэтин биир сүрүн төрүөтэ (Силиэстийэлиир кэмитиэти этэбин, мин биир үксүн кинилэри кытары үлэлиибин) эдэр дьон силиэстийэҕэ билбэттэрэ-көрбөттөрө элбэҕэ, онуоха кинилэри үөрэтэр-такайар настаабынньык суоҕа, олоххо уопуттара суоҕа буолар дии саныыбын.
Ситэ силиэстийэлэммэтэх дьыалалар баар буолан, дьон суукка босхолоноллор. Сорох дьон оҥорботох дьыалаларын быраабы араҥаччылыыр уорганнар күһэйиилэринэн бэйэлэригэр ылынан, суукка ол дьыала тиийэн алдьанар.
– Адвокатураҕа быраабы араҥаччылыыр уорганнартан төһө кэлэллэрий?
– Чахчы, кэлин ити уорганнартан эдэрдэр кэлэллэрэ элбээтэ.
– Ханнык баҕарар идэҕэ “суеверие” диэн баар буолар. Эһиги идэҕитигэр оннук баар дуу?
– Мин хаһан даҕаны дьыалам түмүгэ хайдах буолуохтааҕын улаханнык саҥарбаппын.
– Адвокатураҕа кэлбиккиттэн хаһан эмэ кэмсиммитиҥ дуу?
– Суох, ол гынан баран сороҕор суут эн этиигин ылымматаҕына, дьыалам түмүгэ баҕарбытым курдук буолбатаҕына, “үлэбиттэн баран хаалбыт киһи” эҥин диэн быстах санаа киирээччи. Мин да көннөрү киһи буоллаҕым, сыа киһи сылайара, эстэрэ, муунтуйара ханна барыай. Ол гынан баран сарсыарда үлэбэр син биир барабын уонна ол дьыалабын анаалыстаан баран, салгыы түһүнэн, күүскэ киирсэн барабын.
– Киинэҕэ көрдөххө, албакааттар уус тыллаахтар, ууларыгар-хаардарыгар киирэн араатардыыллар. Ити хаачыстыба хайаан да баар буолуохтаах дуо?
– Оннук, ол гынан баран олохтоохтук, итэҕэтэр гына саҥарыахтааххын, мээнэ ууну таһыйар, кураанаҕы лахсыйар туох туһалаах буолуой.
– Көмүскээччигин кытта биир тылы булар уустук дуо?
– Суох, уопсай тылы син биир була сатыыбыт. Биир тылы булбатахпытына, бэйэ-бэйэҕин эрэммэтэххинэ, итэҕэйбэтэххинэ, инникитин кыайан үлэлээбэт да буоллаҕыҥ.
– Инникибитин тымтыктанан көрбөппүт. Хас биирдии киһи арааска түбэһиэн сөп. Тьфу-тьфу-тьфу, өскөтүн ол-бу араас дьыалаҕа түбэһэн хаалар түгэҥҥэ, киһи бастаан хайдах дьаһаныахтааҕый?
– “От сумы да тюрьмы не зарекайся” диэн этии баар. Киһи олоҕор араас буолуон сөп. Өскөтүн оннукка түбэспит буоллаҕына, киһи уолуйбакка, уоскуйан, өйдөөн сааһыланыахтаах. Буруйа суох буоллаҕына, куттаммакка хайдах буолбутун баары баарынан кэпсиэхтээх. Ону ылыммат буоллахтарына, ыгыы-түүрүү баар буоллаҕына, РФ Төрүт сокуонун 51-с ыстатыйатыгар олоҕуран бэйэтин утары көрдөрүү биэримиэн уонна бэйэтэ эбэтэр дьоно булбут албакаатын кытта көрдөрүү биэриэн сөп.
– Нина Николаевна, кэпсээниҥ иһин махтанабын! Үлэҕэр ситиһии кэлэ турдун, кырдьык үрдүгэр сымыйа тахсыбата өрөгөйдүү турдун!
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
