Бу сайын Аммаҕа ыытыллыбыт 17-с Олоҥхо ыһыаҕар түһүлгэҕэ киирии аартыгынан хааман иһэн, бэрт сиэдэрэй эр киһи сонун көхсүгэр хараҕым хатаммыта. Хайдах хайдаҕый?! Балайда да бөдөҥ эр киһи соно... илиинэн баайыы эбит буолбаат! Кэннибин эргиллэн көрбүтүм – эмиэ олоччу баайыы таҥастаах бүтүн бөлөх дьон иһэр эбит. Итиччэҕэ түбэспиччэ, бу улахан кэллиэксийэ хантан кэлбитин, маастара ким буоларын туоһуласпытым. Бөлөх салайааччыта Лидия Петровна Аргунова дьиэ кэргэнинэн ийэлэрин, эбэлэрин, 74 саастаах норуот маастара Лидия Егоровна Тимирдяева баайбыт таҥастарынан хомус уонна таҥас күөн күрэстэригэр аат ааттаан Тааттаттан кытта кэлбиттэрин эппитэ. Быһа түһэн эттэххэ, кинилэр таҥаска бастакы, хомуска иккис үрдэли ылан, ийэлэригэр кыайыы, үөрүү кэһиилээх тиийбиттэр этэ. Талааннаах маастар Лидия Тимирдяеваны кытта кэпсэтэрбитигэр биир кэм дьонугар-сэргэтигэр махтанарыттан соло булбата.
Оҕо эрдэхпиттэн үөрэммит эйгэм
– Лидия Егоровна, иис эйгэтигэр кими удьуордаабыккыный?
– Ленскэй улууһун Бэтинчэтиттэн төрүттээхпин. Василий Михайлович уонна Евдокия Федотовна Поповтар диэн сэттэ оҕолоох ыалга иккис оҕонон төрөөбүтүм. Ийэм иистэнэр этэ. Ол дьарыгы кини ийэтиттэн утумнаабыт. Аҕабыт каадырабай булчут буолан, ийэм кини саҕынньаҕын, тулуубун, курумутун, үтүлүгүн, кээнчэтин, тириини илиитинэн имитэн, тигэрэ. Дьиэ иһигэр-таһыгар кэтиллэр таҥаһы этэ да барбаккын. Оҕолор олоччу кини тикпит таҥаһын таҥнан улааппыппыт. Аны туран, олус кэрэтик, нарыннык быысабайдыыра. Миигин аттыгар олордон, илии-атах оҥосторо. Өссө оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр “балтыларгар былаачыйата тик” диэн сиидэс таҥас биэрэн, иискэ бастакыбын холоммутум. “Туохтан да иҥнэн-толлон турума. Аҥаар кырыытыттан ылсан ис” диэн үөрэтэрэ. Ийэм бииргэ төрөөбүт балта Христина Федотовна эмиэ иистэнньэҥ, быысабайдьыт, баайааччы бэрдэ. Эдьиийим араас быыстапкаларга кыттан, дойдутугар норуот маастара буолбута. Билигин даҕаны илиитин иистэн араарбат. Ийэм өттүнэн дьонум бары да тарбахтарыгар талааннаахтара, иис-уус үлэтиттэн туора турбаттара. Онон иистэнэргэ суолу уурбут дьонум – кинилэр. Аҕам атах таҥаһын арааһын, эдэр сүөһү тириититтэн яловай саппыкыны тигэрэ. Хаатыҥканы судургутук улларара. Кыра оҕо хаатыҥкатын иһигэр илиитэ баппат буолан, миигин көмөлөһүннэрэн, кырабыттан атах таҥаһын улларарга үөрэммитим. Итинник төрөппүттэрдээх, удьуордаах буоламмын, бэйэм тикпит таҥастарбынан оскуола быыстапкаларыгар кыттарым. Онон иис диэн оҕо эрдэхпиттэн көрө үөрэммит, илиим барбыт эйгэм буолар. Ийэбин үтүктэн, ыал буолуохпуттан оҕуруоппун, сибэккибин биир да сайын быспакка сааһырдым.
– Туох үлэһит этигиний? Дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэр эрэ.
– 1970 сыллаахха Дьокуускайдааҕы култуурунай-сырдатар училищеҕа үөрэнэ сылдьан, Таатта уола Тимирдяев Петр Николаевичка кэргэн тахсан, Ытык Күөлгэ олохсуйан олоробун. Кэргэним экэнэмиис идэлээҕэ. Туора Күөлгэ оҕо уһуйааныгар сопхуостаабытым. Уон сылынан оройуон киинигэр көһөн киирэн, мусукаалынай оскуолаҕа сопхуоһунан, бибилэтиэкэринэн үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсыбытым. Үлэлиирим тухары үҥкүү кылааһын сыана таҥаһынан хааччыйыыга үлэлээбитим. Ити иннинэ таҥастара-саптара суох буолан, тыйаатыртан, биирдиилээн дьонтон уларсан үҥкүүлүүллэрэ. Оччотооҕу дириэктэр Петр Алексеевич Ивановтуун сүбэлэһэн, харчы булан, матырыйаал атыылаһан, ансаамбылга анаан иистэнэр үлэбин саҕалаабытым. Ол курдук, Таатта аатырбыт “Дружба”, “Кылыыҥкай” үҥкүү ансаамбылларын, “Сэргэ” фольклорнай ансаамбылын сыанаҕа кэтэр көстүүмнэрин тикпит иистэнньэҥ буолабын. Кэлиҥҥи дириэктэр, скрипка кылааһын учуутала Дария Александровна Попова уонна фольклор учуутала Римма Герасимовна Федорова “Сэргэ” ансаамбыл ханна айанныырын тухары костюмер, иистэнньэҥ быһыытынан илдьэ сылдьыбыттара. Кинилэр кынаттарыгар олорсон, дойду араас куораттарыгар, бэл, Туниска, Кытайга сылдьыбыт дьоллоохпун. Францияҕа ыалдьан хаалан, сатаан барсыбатахпыттан күн бүгүнүгэр диэри хомойобун. Итиннэ үлэлиирим тухары элбэх махтал, биһирэбил тылларын истибитим. Ансаамбыл оҕолоро билигин даҕаны мин тикпит таҥастарбын кэтэн тахсалларын көрдөхпүнэ, олус үөрэбин.
Кэргэним 42 эрэ сааһыгар соһуччу олохтон туораабыта. Сулумах туран хаалбыт кэммэр оскуолам дириэктэрэ бибилэтиэкэҕэ ыстаапка аҥаарын биэрэн, олус абыраабыта. Оҕолорбун толору иитэр кыахтаммытым. Таҥаһы бэйэм иҥнибэккэ тигэн, тириини талкынан имитэн, маҕаһыын таҥаһа, хаатыҥка диэни кэтэрдибэккэ улаатыннарбытым. Түөрт оҕобуттан кыра уолум улаатан баран, күн сириттэн күрэммитэ. Улахан кыыһым Анна – учуутал, улахан уолум Николай – урбаанньыт. Кыра кыыс Лидия 20 сыл учууталлаан баран, билигин бибилэтиэкэҕэ үлэлиир. Элбэх сиэннээхпин, хос сиэннэрдээхпин.
Дьон махтала күөртүүр
– Баайыы таҥаһыҥ кэллиэксийэтэ улаханнык соһутта. Ити үлүгэр уустук үлэни хаһааҥҥыттан саҕалаабыккыный?
– Биэнсийэҕэ тахсан баран, көрөрбүнэн моһуогурбутум. Сааһым тухары иистэнэн кэлбит киһи кэмиттэн кэмигэр тииһигирэн ылар буоллаҕым. Арай хайдах эрэ баайыахпын баҕаран кэлбитим. Ойуута тахсан истэҕин аайы, көтүрэ-көтүрэ да буоллар, сахалыы хаһыаччыкка ылсан испитим. Үһүс көтүрүүбэр кыыһым өйдөөн көрөн, “Ийээ, бачча сыраласпыт үлэҕин көтүрүмэ. Суумка гынан кэбис” диэн өй киллэрэн, хата кимнээҕэр дьоҕус, үчүгэй суумка тахсан кэлбитэ. Онтон санаам көтөҕүллэн, сахалыы хаһыаччыкпын син биир баайбытым. Ити 63 сааспар. Лидиям фольклор учуутала буолан, дьиэ кэргэнин хомуска сыһыарбыта. Онуоха эмиэ таҥас наада буоллаҕа. Бу сырыыга уруккулуу иистэнэр кыаҕым суоҕа. Онон эскиистэрин, бэл, түүлбэр көрөн, дьиэ кэргэҥҥэ анаан сахалыы таҥастары баайар буолбутум. Этэрбэстэрин ускуустубаннай тириинэн быысабайдаан тикпитим. Ол таҥастарым Кыйыга буолбут ыһыахха болҕомто ылан, оҕолорум миэстэлэһэн, сүргэм көтөҕүллүбүтэ. Үлэлэрим харах далыгар сылдьалларыттан, дьон болҕомтотун ылалларыттан үөрэбин эрэ. Кинилэри киэҥ эйгэҕэ таһаарар оҕолорбор махтанабын!
Лидия Егоровна иистэнэрин, баайарын таһынан уһаныыга эмиэ ылсар эбит. Ол курдук, бастакы сиэнигэр аһыыр остуоллаах олоппос оҥорбут. Тирии имитэр талкытын бэйэтэ оҥостубут. Күтүөтэ Василий аҕатыныын түннүгүн холуодатыгар диэри таһааран биэрбит кыра дьиэтин салгыы бэйэтэ сүгэн-көтөҕөн туттан кэбиспит. “Ааһан иһэр дьон бэркиһээн, бэрэбинэбин соһон, үөһэ бырахсан биэрэллэрэ. Ити тутууга мин киһиргээн дуу, көмөлөһөр дьоно суох буолан дуу буолбакка, бэйэм турукпун, күүспүн-кыахпын билинэн ылсыбытым. Бу кэпсии да олорорум астык”, – диир.
– Сахалыы таҥаһы баайар хайдаҕый?
– Интэриэһинэй. Халадаай былаачыйабын бастаан түүлбэр көрбүтүм. Мандар Уус кинигэтиттэн ордук көҕүөр ойуулары туһанан, үс ый устата баайбытым. Ханан эбэрбин, ханан көҕүрэтэрбин толкуйдуурбар элбэх күн-дьыл, сыра барбыта. Ол кэнниттэн илиим баран, баайа олорор таҥаһым бүтэрин саҕана саҥа ылсыахтаах үлэбин саныыр, түүлбэр киллэрэр буолбутум. Оннук курдук бэйэм кыргыттарбар, кийииттэрбэр, сиэн, хос сиэн кыргыттарбар, аймахтарбар диэн барыта 20 халадаайы баайдым. Хаһыаччыгым ахсаанын билбэппин. Элбэх. Араас ыскаатардары, дьыбаан, орон, олоппос сабыыларын кэмэ суох элбэҕи баайдым.
– Баайыы диэн олус уустук, ноҕоруускалаах да дьарык буоллаҕа. Туох тутарый?
– Таҥаһы тигэрдээҕэр баайыы быдан уустуга биллэр. Ол эрээри, быыкарайка, матырыйаал, социальнай ситиминэн да үөрэтээччи элбэх кэмигэр холкутук ылсыахха сөп. Биир бэйэм баҕалаахтары үөрэтэбин. Чурапчыттан “Айыллаан” Сынньалаҥ кинин иһинэн үлэлиир “Утум” диэн бөлөх далбардара (сал. Варвара Бурнашева) дьиэбэр кэлэн үөрэммиттэрэ. Оһуору таһаарыыга бэйэм ньымабын сырдаппытым. Онтон дьиэлэригэр төннөн, хас биирдиилэрэ хаһыаччык баайбыттар этэ. Кэлэн көрдөрөн барбыттара. Оноолоох хаһыаччыктарын ойуута олус табыллыбытын үөрэ көрбүтүм. Ытык Күөлгэ олорор олохтоох кыргыттар эмиэ көрөн олорон үөрэнэн, “испииссэнэн, күрүчүөгүнэн да баайан, дьиэ кэргэммитин холкутук таҥыннарар буоллубут” диэн махтаналлар. Киһиэхэ кыра да наада. Дьон махтанарыттан киһи сүргэтэ көтөҕүллэр, үйэтэ уһуур. Оҕолорум, күтүөттэрим, кийииттэрим, эдэр көлүөнэ ыччаттарым баайыы таҥаһы кыбыстыбакка кэтиэхтэрин сөбүн, сөбүлүүллэрин билэн, хас уруу аайы сон, хаһыаччык баайан бэлэхтиир буоллум. Онон ким даҕаны маппакка, бары мин баайыы таҥастарбын маанылаан кэтэ, харыстыы сылдьалларыттан санаам көтөҕүллэр. Бу дьарыкка тутара диэн – ол.
Баайарга былааным өссө да элбэх
– Баайыы таҥас хайдах харайылларый?
– Билиэчиккэ ыйаннаҕына, биллэрин курдук, уһаан хаалар. Ол иһин туһунан мөһөөччүккэ үчүгэйдик сааһылаан, долбуурга ууруллар. Сууйарга анал мөһөөччүккэ угуллар. Элбэх мыылалаабаккын. Хаатыгар сытыарбытынан сайҕаан баран, киэҥ сиргэ быһыытын таһааран, дьаарыстаан куурдуллар. Таба харайыыттан улахан кыыспар тикпит бастакы халадаайым өҥүн-дьүһүнүн, быһыытын-таһаатын да сүтэрбэккэ этэҥҥэ сылдьар. Баайыы таҥас өтүүктэниллибэт. Арай паардаах өтүүгүнэн көннөрүөххэ сөп.
– Сапкын, атын матырыйаалларгын хантан ылаҕын?
– Сыл иһигэр тугу баайарбын былааннанан, куоракка баар “Айта” диэн маҕаһыынтан туттуохтаах саппын эрдэттэн ылан кэбиһэр этим. Кэлин Ытык Күөлгэ да маҕаһыын элбээн, миэстэтигэр холкутук атыылаһабын. “Уйгу” маҕаһыын хаһаайката Ванда Владимировна Никифорова сап арааһын аҕалан абырыыр. Киниттэн мэлдьи атыылаһар буоламмын, сыанатын чэпчэтэр. Аны туран, араас сүүйүүлээх оонньуулары, куонкурустары тэрийэр. Онно кыттан, харчынан бириэмийэҕэ тиксэн турардаахпын. Эмиэ биир атыыһыт Нина Анатольевна Тимофеева туохха наадыйарбынан булан-талан аҕалан абырыыр. Ити икки атыыһыт кыргыттарга махталым муҥура суох.
– Салгыы тугу баайар былааннааххын?
– 200 устуука тииҥтэн истээн, баайыы сону кыыспар бэлэхтээн турабын. Андаатар истээх сон эмиэ баар. Аны куруолук истээх дьахтар сонун копюшоннаан тигээри сылдьабын. Таһа эмиэ баайыы буолуо. Эмиэ оннук хаамыынан массыынаҕа кэтиллэр кылгас куурка курдугу тигэргэ санана сылдьабын. Кэлин туус маҥан халадаай былаачыйаны түһээн көрөр буоллум. Ол сабын булан, былааннаан, олоххо киллэрдэхпинэ эрэ уоскуйарым буолуо.
Лидия Егоровна 65 сааһын туолар үбүлүөйүнэн баайыыга күөн күрэс тэрийбитигэр киһи бөҕө кэлэн, санаата өссө көтөҕүллүбүт. Ити тэрээһиҥҥэ оҕолоро, аймахтара оҥоһуктарын хаартыскалара киллэриллибит сурунаал таһааран, соһуппуттар. Оттон 70 сааһыгар кыра кыыһа аны кинигэ оҥорон бэлэхтээбит. Лидия Егоровна элбэх быыстапкаҕа кыттар. Кини үлэлэрин Москубаҕа, Санкт-Петербурга эмиэ сэҥээрэ, биһирии көрбүттэрэ. Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕар ситиһии өссө кэлэн, маастар санаата кэлэн олорор. Болҕомто баарын тухары киһи айар-тутар, ситэр, сайдар. Таатта талыы-талба маастарыгар чэгиэн доруобуйаны, айар үлэ алыбын баҕарыаҕыҥ!
Оксана ЖИРКОВА.
