“Кыыммыт” – баарбыт-суохпут!

“Кыымҥа” чэпчэтиилээх сурутуу тохтообот, салҕанан барар. Ааҕааччыларбыт күннэри-түүннэри төлөпүөннүү олороллор, “Кыыммытыгар” хайаан да суруттахпытына табыллар”, – дэһэллэр.

Сахаҕа “Дьонноох киһи тутайбат, ойуурдаах куобах охтубат” диэн бэргэн этии баар. Оччоттон-баччаҕа диэри араас кэрдиис кэми аастыбыт, ону ол диэбэккэ баардарын-суохтаран ууран туран, “Кыымнарын” кытта сибээстэрин быспатах, өр сылларга тохтообокко сурута олорор эрэллээх ааҕааччылардаахпыт. Эһиэхэ барҕа махтал!

Билигин хаһыаты почтаҕа эрэ сурутар кыахтаах буолбатахпыт. Аныгы олох хаамыытынан мобильнай баанынан эбэтэр куар-кодунан сурутууну ылар буолбуппут биэс хас сыл буолла. Бүгүн эрэдээксийэҕэ төлөпүөннээн хаһыс да сылларын сурутар, “эн-мин” дэспит эрэллээх ааҕааччыларбытын сырдатабыт.

“Үйэм тухары аахпыт хаһыатым”

Бүлүүттэн төрүттээх, билигин Дьокуускайга олорор Афанасий Афанасьевич Павлов: “Кыымы” 7 сааспыттан аахпытым. Оччоттон-баччаҕа диэри биир да сылы көтүппэккэ ааҕан кэллим”, – диир.

Почтаттан төһө да чугас олордор, эрэдээксийэҕэ кэлэн сурутар үгүстээх. “Почтаҕа сурутууну оҥорбоппут” дииллэр дуо?” – диэн чуолкайдаһан ыйыталастахха: “Кыымнарга” бэйэлэригэр кэлэн суруппутум эрэллээх”, – диэн хардарар.

82-с хаарын санныгар түһэрбит кырдьаҕас ааҕааччыбыт Афанасий Афанасьевич маннык кэпсиир:

– 7 саастаах оҕочоос киһини үлэлэтэн улаханнык туһамматтар. Ол оннугар чугас сайылыктарга оттуу сылдьар отчуттарга “Кыымы” уонна “Холкуос суолун” (оройуоммут хаһыата) илдьэн биэрэр соруктааҕым. Ити – Бүлүү Бороҕонугар.

Оччотооҕу “Кыым” сыттык саҕа улахан кээмэйдээх, 2 лиистээх этэ. Үксэ баартыйа уураахтарын таһаарара. Дьоҥҥо ааҕан иһитиннэрэрим. Хаһыаты хааллардахпына, табах оҥостоллоро. Таайым арыаллыыра, кини Доропуун Гоголев диэн аатырбыт олоҥхоһут. “Аҕытаатар кэллэ! Кэлэ тардыҥ!” – диэн чөллөркөй куолаһынан саҥарара. Арааһа, аһылыктарын баттаһа кэлэбит быһыылаах. Аһаан бүттэхтэринэ, остуолга сытар ас тобоҕун сиэн баран, “Кыыммын” туппутунан, салгыы атыттары кэрийэ барарым. “Аҕытаатар” диэн хос ааттааҕым.

Ити кэмтэн ыла “Кыымы” тохтоон көрбөккө, мэлдьи ааҕан кэллим. Бэл, Казахстаҥҥа сулууспалыы сылдьан, Саха сиригэр дьоммутуттан үлэһэн, “Кыымы” почтанан ыыттарарбыт. “Кыым” хаһыат тиһиллибитин Ленинскэй хоско уураллара. Саха уолаттара илдьирийиэр диэри былдьаһа сылдьан ааҕаллара. Устудьуоннуу сылдьан, бибилэтиэкэҕэ баран эбэтэр атыылаһан ааҕарым.

Кэргэним, олоҕум аргыһа – Таатта Чөркөөҕүттэн төрүттээх Клавдия Ивановна Оҕонньооробо. Учуутал идэлээҕэ. Кини эмиэ олус сөбүлүүрэ, “Кыымы” иккиэн былдьаһа-былдьаһа ааҕарбыт.

Кэлин, сааһыран баран, куоракка дьиэбэр дьааһыкка аҕалтарабын. Чэппиэр күн күнүс 2 чааска диэри аҕалбатахтарына, почта үлэһиттэрин кытта “хаһыатым ханнаный?” диэн аахсыбытынан барабын. Хас да күн устата сыта-тура ааҕабын. Сороҕор икки хаһыаты аҕалаллар. Оччоҕо биирин баахтаҕа биэрэбин. Онно уларсыһа сылдьан ааҕаллар.

Ити курдук, “Кыым” – үйэм тухары аахпыт хаһыатым. Миэхэ көннөрү хаһыат эрэ буолбатах, олоҕум хас биирдии кэрдиис кэмин арыаллаабыт доҕорум, сүбэһитим буолар.

***

“Афанасий Афанасьевич, “Кыымҥа” туох тиийбэт дии саныыгыный?” – диэн үтэн-анньан көрдүм. “Барыта баар, оһуобай хаһыат!” – диир. Арай абааһылаах кэпсээннэр бэчээттэнэллэрин иһигэр киллэрбэт эбит. Ол оннугар дьиҥнээх киһи олоҕо өссө элбэхтик суруллара буоллар диэн баҕалаах. “Тыыннааҕым тухары сурута туруом...” – диэбитинэн, эрэдээксийэттэн тахсан барда.

“Хаһыаппытын сахалар бэйэбит өйөөбөтөхпүтүнэ, ким өйүөҕэй?!”

– диир Григорий Макарович Кузьмин. Кини Саха сирин соҕуруу туһаайыытыгар, Нерюнгри куоракка, олохсуйан олорор. “Тэйиччи олоробут, хаһыат хойутаан кэлэр” диэбэт. “Кыымы” кытта “Байдам”, “Күрүлгэн” сурунааллары суруппута быданнаата.

Григорий Кузьмин:

– Тыый, “Кыымы” адьас оҕо эрдэхпиттэн ааҕабын. Бэйэм Ньурбаттан төрүттээхпин, оскуоланы онно бүтэрбитим. 55 саастаахпын. 1997 с. Нерюнгрига көһөн кэлбиппит. Билигин уһуйааҥҥа оробуочайдыыбын. Учууталлыы, култуура киинигэр үлэлии сылдьыбытым. Алгыс сиэрин-туомун толоробун. Бу эргин соҕотох алгысчыппын.

Мэлдьи сурутабын эрээри, сорох сыл куоттаран кэбиһэн, сыл аҥаардыыта тохтоон ылбытым. Ол кэмҥэ атыылаһан ааҕар буоламмын, “Кыымы” кытта ситиммин быспыт курдук хаһан да санамматаҕым. Эдьиийим баарыгар киниэхэ эмиэ сурутарым.

Мин санаабар, “Кыым” дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы тыыны биэрэр. Мин ийэлээх аҕам сөбүлээн ааҕаллара, ону көрө сылдьан кырабыттан ааҕар буолбутум. Дьиэ иһигэр “Кыым” баар буоллаҕына, сахалыы сурук-бичик баарын курдук саныыбын. Билигин оҕолор, сиэннэр ылан көрө, ааҕа сылдьаллар.

Бассаап бөлөххө Николай Павлов-Халан: “Сахалыы бэчээт балаһыанньата ыараата, сурутан өйүөҕүҥ!” – диэн аҕытаассыйалаабыта. Ону түбэһэ көрөн, кэлин суотабайга эрийэн сурутар буоллум. Сахалар хаһыаппытын бэйэбит өйөөбөтөхпүтүнэ, ким өйүөҕэй?!

Сахам дьоно, “Кыымы” бары сурутуоҕуҥ, сахалыы хаһыат баар буоларын туруулаһыаҕыҥ!

Төрөөбүт тыл туһугар туруулаһааччы

Учуутал идэлээх, билигин биэнсийэҕэ олорор Бурхалей Степанович Макаров “Кыымҥа” биир бастакынан сурутар ааҕааччыбыт. Бассаапка суруйдар эрэ, “Бурхалей Степанович хаһыатыгар суруйтарда...” диэн буолар. “Кыымы” сэргэ “Күрүлгэни” сурутар үгэстээх.

Бурхалей Макаров:

– “Кыым” диэтим даҕаны мин харахпар Исиидэр Бараахап сырдык мөссүөнэ көстө түһэр. Исиидэр Бараахап тэрийбит “Манчаары” хаһыата “Кыым” буолан саха кутун туппут дьиҥнээх норуот хаһыата буолла.

“Кыымҥа” Владимир Степанов аан дойду олоҕор Саха сирин сыһыары тутан суруйара, Нина Герасимова ураты сытыы ыстатыйалара, Туйаара Сиккиэр ымпыктаан-чымпыктаан ыпсарар ырытыылара, Дмитрий Иванов олох араас көстүүлэрин сиһилиирэ, Федор Рахлеев күрэс күөн көрсүүлэрин сырдатара уонна саха билиҥҥитин, ааспытын, устуоруйа араас түгэннэрин, ураты дьон туһунан кэпсиир олус баай ис хоһоонноох матырыйааллара киһи болҕомтотун тардаллар. Ону таһынан “Кыым” төрөөбүт тылбыт сайдарын туһугар ыытар үлэтин олус биһириибин.

Биллэн турар, Үөһээ Бүлүүгэ кэлиэр диэри сонуна төһө да сойдор, киһини толкуйдатар, долгутар, үөрдэр элбэх матырыйаала “Кыымы” дьиҥ норуот хаһыата оҥорор. “Кыымныын” бииргэ буоллахха саха кэскилин, бүгүҥҥү соругун, туох-ханнык сытыы кыһалҕа баарын барытын билэҕин.

“Саха сахалыы куттаах буолуохтаах” диир буоллахпытына, “Кыымы” сурутуоҕуҥ, бииргэ буолуоҕуҥ! 

“Кыыммыт” өрүү бэчээттэнэ турдун”

Хатаска элбэх сурутааччылаахпыт. Дьааҥыттан төрүттээх, 72 саастаах Алевтина Иннокентьевна Бурцева – олортон биирдэстэрэ. Эркин курдук эрэнэр ааҕааччыбыт диэтэхпинэ, омун буолбат. Хатаска хаһыат хойутаатаҕына, маҥнай киниттэн билэбит – эрэдээксийэни кытта сибээстэһэ олорор.

Алевтина Бурцева:

– “Кыымы” кырабыттан аахпытым. Ийэм, үөрэҕэ суох буолан, сатаан аахпат этэ. Аҕам 4 кылаас үөрэхтээҕэ. Райпоҕа үлэлээбитэ, сарсыарда 4–5 чаастан суот тыаһа лабырҕас буолара. Киэһэ дьиэтигэр сылайан кэлэрэ, бу санаатахха, хараҕа мөлтүүр эбит. Дьиэ кэргэммитигэр миигин таһынан 2 уол баар. Убайбын уонна миигин киэһэни быһа “Кыымы” аахтараллара. Убайым, оччолорго эмиэ оҕо буоллаҕа, сүрэҕэлдьээн сөтөллүбүтэ буолара: “Мин күөмэйим ыарыйда. Аля аахтын”, – диирэ. Инньэ гынан киэһэни быһа тохтообокко “Кыымы” ааҕарым. Сахалыы кинигэлэри эмиэ ааҕарым.

Оччолорго “Кыым” быдан улахан кээмэйдээҕэ. Ол гынан баран икки лиистээх буолан, тутарга табыгастааҕа, илиим сылайарын өйдөөбөппүн. Кэлин кээмэйэ кыччаабытыгар атыҥырыы көрбүтүм, кэлин үөрэммитим.

Ыал да буолан баран сурутарбын тохтоппотоҕум. 2011 с. кэргэним ыалдьан, олохтон туораан, Дьааҥыттан оҕолорбор Хатаска көһөн кэлбитим. Хатаска кэлээт, эмиэ сурутан барбытым. Почтальоннар уоппускаҕа эҥин бараллар быһыылаах: сороҕор хойутаталлар. Оччоҕо, дьэ, сиэннэрбэр үлэспитинэн барабын. Быйыл үһүөн бары устудьуон буолан, киэһэ хойут кэлэллэр. Ол да үрдүнэн хаһыаппын сороҕор ирдэһэн турабын. “Кыымым” оннук кэтэһиилээх. Быйыл сааһыары бэчээттэммэккэ куттаан турардаах. Онон, тапталлаах хаһыатым өрүү тахса-бэчээттэнэ турарыгар баҕарабын.

«Почта сабыллыбыта» диэн олорон хаалбакка...

Кэлиҥҥи сылларга тыа сирдэригэр элбэх почта салаатын саптылар. Сорох нэһилиэктэр “сурутуу кыаллыбат” диэннэр олорон хаалар эбит буоллахтарына, “Кыымы” хайаан да сурутуохтаахпыт” диэн, почталара сабыллыбытын аахсыбакка, туруулаһан туран сурутар нэһилиэктэр бааллар.

Холобур, Уус Алдан Баатаҕайа. Бу сайын Надежда Попованы кытта билсибитим. Эрэдээксийэҕэ төлөпүөннээн “Кыымы” суруйтарбыта. Аҕыйах хонуктааҕыта эрийэн, сүбэлэһэн, бассаапка (Арассыыйаҕа бобуулаах тэрилтэ) бөлөх арыйбыта, онно нэһилиэгин аҕам саастаахтарын киллэрэн сурутуу оҥордубут. Тыа сирдэригэр бэйэлэрин үтүө санааларынан, кыһамньыларынан сурутууну көҕүлүүр ааҕааччыларбыт баалларыттан олус үөрэбит.  

Надежда Алексеевна: – Дьон кыһалҕатын чугастык ылынан кырдьаҕастарга төһө кыалларынан көмөлөһө сатыыбын. Уус Алдан Баатаҕайыгар былырыын кийиит буолан кэлбитим. Кэргэним ийэтэ Августина Николаевна, “Кыымы” сурута олорбут киһи, почтабыт ыстаата сарбыллыбытыгар хаһыакка сурутар кыаҕа суох буолбута. Эбэбит барыга-бары олус көхтөөх, истиҥ эйгэлээх киһи. “Кыымын” аахпатаҕына, сирэйдиин-харахтыын буорайар. Саас-күһүн суолбут-ииспит мөлтөх, саастаах дьон улуус киинигэр барар-кэлэр кыахтара суох. Эрэдээксийэ нүөмэрин булан эрийэн суруйтарбытым, бэс ыйыттан хаһыаппытын тута олоробут. Сыл иккис аҥаарыгар нэһилиэк кырдьаҕастарын мунньан сурутуу оҥордубут. Кибитээнсийэлэрин тутан махталлара муҥура суох. Эрэдээксийэ сахалыы лоп бааччы быһааран сүбэ-ама буоларын иһин махтанабыт, – диэн санаатын үллэстэр. 

Надежда Алексеевна ийэ кынна Уус Алдан Баатаҕайыгар олорор, 73 саастаах Августина Николаевна Березкина – эрэллээх ааҕааччыбыт.

Августина Березкина:

– Оҕо эрдэхпиттэн кинигэни, хаһыаты сөбүлээн ааҕабын. “Кыымы” көтүппэккэ сылын ахсын суруйтарабын, сибиэһэй сонуннаах кэлэрин олус күүтэбин. Хаһыаппын илиибэр туттум даҕаны, тута ааҕан санаабын үллэстибитинэн барабын. Миэхэ, төлөпүөнү сатаабат киһиэхэ, саамай кэтэһэрим – хаһыатым. Онон, сурутуу буолла да көтүппэккэ суруйтарабын.

“Кыымҥа” киһи кэрэхсиирэ элбэх. Буола турар быһыы-майгы, күннээҕи олох-дьаһах, саҥа уларыйыылар, кэпсээн диэтэххэ, кэпсээн – барыта кэтэһиилээх. Сахам сирин олохтоохторун бука барыгытын “Кыым” хаһыаты хайаан да суруйтарыҥ диэн ыҥырабын.

Түгэнинэн туһанан, “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтин кыстыкка үктэнэн эрэрбитинэн эҕэрдэлиибин. Бүттүүн норуокка кыһамньыгыт иһин тус бэйэм ааппыттан махталбын тиэрдэбин.

* * *

Бу курдук санааларын үллэһиннилэр. Этэҥҥэ эрэ буолуҥ, күндү ааҕааччыларбыт.

Диана КЛЕПАНДИНА.