Ойуун, ойууннаһын диэн хайа баҕарар Итэҕэлгэ кыайан ситэ быһаарылла илик олус уустук боппуруос.
Ойууннаһын былыыр-былыр киһи аймах баар буолуоҕуттан, атын ханнык да Итэҕэл үөскүөн инниттэн баар. Ойууннааһын язычество биир көрүҥэ буолар. Ол да иһин билигин баар баһылыыр-көһүлүүр монотеистичскай итэҕэллэр – иудаизм, христианство, ислам, буддизм ойууннааһыны билиммэттэр.
Биир саамай кэрэхсэбиллээҕэ – былыргы тенгрианство ойууннаһыны эмиэ билиммэт эбит. Ол курдук А.Ю.Никонов (“Тенгрианство”. – Алмааты, 2014) В.В. Вербицкэй “Алтайские инородцы” (С.Пб:, 1893) диэн кинигэтин матырыйаалын кытта билиһиннэрэр. Ол кинигэҕэ сурулларынан алтаецтар итэҕэллэринэн былыр Сиргэ 77 норуот олорбут. Аллараа Дойду баһылыга Эрлик ол норуоттар дьоннорун барыларын Таҥараттан былдьаан ылаары санаммыт уонна ол дьон хас биирдиилэригэр бирдии эткери (дух) уонна куһҕан ыарыыны сыһыарбыт. Ону Таҥара эрдэттэн билэн 74 норуокка эткертэн көмүскэнэр үөрэҕи уонна ыарыыттан үтүөрдэр эми биэрбит. Оттон 3 омукка – сойоннарга, калмыктарга (урянха) уонна хара татаардарга (туба) Эрликтэн дүҥүрү ылбыттарын уонна ойууннуур буолбуттарын иһин тугу да биэрбэтэх. Бог им сказал: «У Вас есть Камы (шаманы) вместо лекарства и лекарей, и бубен – вместо книги, как хотите так и ведайтесь со своими эткерями».
Алтай уонна Саха сирэ Тенгрианство арыый чөл соҕус хаалбыт сирдэринэн биллэллэр. Сахалар итэҕэллэрэ – Айыы итэҕэлэ Тенгрианствоҕа олоҕурбута мэлдьэһиллибэт. Дьэ ол да иһин Айыыларга сүгүрүйэр Үрүҥ тунах Ыһыах түһүлгэтигэр Ойуун уонна Ыт киирэрэ бобуулаах этэ. Ол туһунан 17 үйэҕэ Сибиири кэрийэн Кытайга баран иһэн Саха сирин таарыйан ааспыт И.Плес диэн Голландия айанньыта Ыһыахха түбэһэн, саха Ытык бырааһынньыгын сиэрин-туомун туһунан сурукка тиһэн хаалларбыт эбит.
Билиҥҥи биһиги языческай итэҕэлбитигэр Айыы итэҕэлэ Ойууннааһыны кытары буккуһа сылдьар. Ол курдук Үрүҥ уонна Хара ойууннардаахпыт. Ыһыахпытын Үрүҥ ойуун иилээн саҕалаан ыытар. Ыт туһунан этэ да барыллыбат. Бэрт элбэх киһи ойууммун дэнэр уонна онон бэйэтин чорботуна туттар буолла.
Тэрис ойууннаһыны Айыы иэҕэлиттэн кыайан араарбатаҕа. Оттон Владимир Кондаков ойууннаһыны Аар Айыы үөрэҕин сүрүн төрүтүн курдук көрдөрбүтэ уонна билигин кини үөрэҕин батыһааччылар сахалыы эмтээһини өрө тутар буоллулар.
Таҥараианство ойууну, ойууннаһыны билинэр. Ойууннаһыны утарбат уонна сойуоласпат. Ол гынан баран, Айыы Тойон Таҥара итэҕэлин кытары булкуйбат – ойууннаһын бэйэтэ туспа дьарык, оттон Таҥараианство ойууннаһыҥҥа туох да сыһыана суох монотеистическай итэҕэл диэн быһаарар.
Саха билиҥҥи баар языческай итэҕэллэриттэн уратыта диэн Таҥараианство Айыы Таҥара итэҕэлин уонна ойууннаһын уратыларын чопчу быһааран биэрэр.
Итэҕэлгэ, биллэрин курдук, Үөһээ уонна Аллараа дойдулар бааллар диэн үөрэтэллэр. Бу дойдулар быыстарыгар Орто Дойду сытар.
Үөһээ Дойду баһылыга – Айыы Тойон Таҥара, оттон Аллараа Дойдуну Арсан Дуолай бас билэр. Орто Дойду Айыы Тойон Таҥара дьаһайар сирэ. Ол гынан баран манна Арсан Дуолай дьоно – абааһылар киирэ-тахса сылдьаллар. Ону сэргэ Абааһылар Хоту, Соҕуруу уонна Арҕаа халлааннар хаттыгастарыгар эбэтэр куутуйаларыгар эмиэ олороллор. Абааһы киһини дьээбэлиир, ыарытыннарар уонна сиир даҕаны дьаллыктаах.
Айыы Тойон Таҥара Үөһээ Халлааҥҥа баар үлэһиттэрин – Айыылары сэргэ, Орто Дойдуга эмиэ үлэһиттэрдээх, ол иһигэр Хара тыа хаһаайынын Байанайы, Уу иччитин – Күөх Боллоҕу эбэтэр Уукуну, Уот иччитин Хатан Тэмиэрийэни, алаас иччитин – Аан Алахчыны, от-мас иччитин – Ирики-Дьирикини о.д.а. ааттаталыахха сөп. Бу иччилэр Айыы Тойон Таҥара Сирдээҕи Айыылара (Аанньаллара) диэн ааттаналлар.
Оттон дьон ортотугар Айыы Таҥара үлэһитэ Алгысчыт дэнэр.
АБААҺЫЛАР АЙЫЫ КИҺИТИН ХАЙДАХ ГЫНАН ОЙУУН ОҤОРОЛЛОРУЙ?
Арсан Дуолай Орто Дойдуга эмиэ үлэһиттэрдээх. Орто Дойдуга олорор Арсан Дуолай үлэһиттэрин – Сирдээҕи абааһылары сэргэ дьон ортотугар эмиэ үлэһиттээх. Ол - Ойуун. Ол аата, Ойуун абааһылары кытары алтыһарга ананан Арсан Дуолай сулууспатын улахан чыыннаах абааһылара ииппит-үөрэппит киҺилэрэ буолар.
Киһи Ойуун буоларыгар анал үөрэхтээх абааһылар кини Дууһатын, Куттарын оҥоһуутун уларыталлар. Ол уларыйыы олус ыарыылаах, уһун кэмнээх буолар. Ону сахалар эттэтии диэн ааттыыллар. Эттэтиини ааспыт киһи этэ аһыллар, ойуун буолар, абааһылары кытары алтыһар кыахтанар. Онон хас да сыл ыараханнык ыалдьан, эттэтэн, дууһалара уонна куттара уларыйан, уһаарыллан дьиҥнээх ойуун буолаллар. Оннук дьиҥнээх ойуун бэрт аҕыйах.
Ойуун диэн Дууһата, Куттара уһаарыллан улаханнык уларыйбыт Айыы киһитин уонна Абааһы икки ардынан эттээх-сииннээх, өйдөөх-санаалаах, онон туспа туруктаах киһи буолар.
Ойууннар соруктара – Орто Дойдуга абааһылар үүнэ-тэһиинэ суох баран, дьону ыарытыннаран, араас дэҥи-оһолу таһааран Алараа Дойдуну Үөһээ Дойдуну кытары ииссииннэрбэт туһугар үлэлииллэр. Ол курдук, норуокка ааттанарынан, сахалыы ыарыылары, ол аата ыарыы абааһытын үүрэн, көрдөһөн дьону үтүөрдэллэр, абааһыттан күрүөлээһини о.д.а. оҥороллор, инньэ гынан, абааһылар бас-баттах баралларын тохтотолор.
Онон Ойуун Орто Дойду абааһыларын ортотугар бэрээдэги көрөр.
ХАРА, ҮРҮҤ ОЙУУННАР ДИЭННЭР БААЛЛАР ДУО?
Нууччалар кэлэн православиены олохтообуттарын кэннэ, сахалар аҕабыыттарга оҕолорун сүрэхтэтэр, бэргэһэлэнэр, өллөхтөрүнэ таҥара сулууспатын ыыттарар буолбуттара. Ол саҕана даҕаны сымыйанан ойууммун дэнээччи, ойууннаан ас-таҥас таһаарынааччы элбэх этэ. Сахаттан бастакы этнограф учуонай С.И.Николаев «Два язычества народа Саха» диэн кинигэтигэр суруйрынан, ол албын ойууннар «Биһиги саха аҕабыыттарабыт,” - диэн ааттаммыттара уонна нуучча аҕабыытын таҥаһын үтүгүннэрэн маҥан таҥаһы кэтэн, дьону эмтиир, алгыыр буолбуттара. Ол гынан баран саха аҕабыыттарын норуот ылымматаҕа, ол иһин Ойуун диэн аат аптарытыатын туһанаары итилэр Үрүҥ ойуун диэн ааттанар буолбуттара. Ол Үрүҥ ойуун диэн ааты саха ылыммыта. Оттон дьиҥнээх ойууннары Хара ойууннар диэн ааттаабыттара.
Сэбиэскэй былаас кэлбитигэр Үрүҥ ойууттарбыт дьүһүн кубулуйан, “Кыһыл ойууттарбыт,” - диэн ааттанан эрдэхтэринэ, былаас ойууннааһыны кытаанахтык боппута, онон Кыһыл ойуун диэни билигин биһиги П.Ойуунускай “Кыһыл ойуун” пьесатыттан эрэ билэбит.
ҮРҮҤ ОЙУУН ДИЭН СУОХ
Онон дьиҥнээх ойуун Үрүҥ ойуун буолбат, ол аата Үрүҥ ойуун диэн суох.
Үрүҥ ойуун суох буоллаҕына Хара ойуун диэн эмиэ суох, дьиҥнээх Ойуун эрэ баар.
Ойууттар ортолоругар хата Сиэмэх ойууттар диэннэр бааллар. Абааһылар ойууну уһааран таһааралларыгар анаан-минэнн Сиэмэх ойууну бэлэмнээбэттэр. Ойуун сиэмэх буолара ол кини Айыы киһитэ эрдэҕинээҕи майгытыттан-сигилититтэн тутулуктаах. Өһүөмчү, өһүргэс, ымсыы, киҥнээх киһи Ойуун буоллаҕына Сиэмэх майгыланыан сөп.
Билигин Үрүҥ ойууттарбыт диэн ааттанааччылар Айыы Алгысчыта буолуохтарын сөп. Кэлиҥҥи кэмҥэ «Мин Ойуун буолбатахпын, Алгысчыппын,” - дэнээччи элбээн иһэр. Ол үчүгэй.
ТАҤАРАИАНСТВО КИҺИ ОЙУУННАППЫТ АНЬЫЫТЫТТАН ЫРААСТАНАР КЫАҔЫ БИЭРЭР
Урут суруйбуппут курдук, Айыы Тойон Таҥара уонна Арсан Дуолай өстөөхтүүлэр. Онон Айыы киһитэ Ойууҥҥа эмтэнэрин Айыы Тойон Таҥара сөбүлээбэт, улахан аньыынан ааҕар. Ол да иһин, урукку сахалар Дууһалара Ырайга тиийбэккэ Үһүс эрэ халлааҥҥа – Дьөһөгөй Айыы халлааныгар тиийэллэрэ. Ол иһин иккистээн төрүүллэригэр сылгыһыт, сүөсүһүт, булчут, балыксыт буолан түөрүүллэрэ уонна бэйэлэрин Дьөһөгөй улууһун оҕолоробут диэн, Дьөһөгөйү олус өрө туталлара.
Ити уруку сахалар ойууттар өҥөлөрүнэн туһаммыт аньыыларын боруостаан, үҥэр-сүктэр кыахтара, Айыы Тойон Таҥаралара суоҕа, ол иһин ол аньыылара суураллыбат этэ.
Билиҥҥи да кэмҥэ кыһалҕа элбэх, онон Айыы дьоно Ойуун көмөтүнэн туһанарга күһэллэн, аньыыны оҥостуналлар.
Таҥараианство – Айыы Тойон Таҥара итэҕэлэ киһи ойуун өҥөтүттэн туһаммыт аньыытыттан-харатыттан ыраастанар кыаҕы биэрэр.
Ол курдук, «Ойуун өҥөтүнэн туһаммыт аньыыбын-харабын боруостат! - диэн Айыы Тойон Таҥараҕа үҥэн-сүктэн, көрдөһөн, Айыы Таҥара ыйан биэрбит үтүө дьыалтын оҥорон, ол аньыытыттан ыраастаныан сөп. Оччоҕо кини Орто Дойдутааҕы олоҕо чэпчиир, кэлин Дууһата Ырайга ыттар кыахтанар.
Онон Таҥараианство Ойуун диэн кимин-тугун, Ойууннаһын Итэҕэлгэ миэстэтин туһунан, олус уустук боппуруоһу чуолкайдык быһаарбыт, Ойууннаһыны утарбат соҕотох Итэҕэл буолар.
