Сай ортото. Былдьаһыктаах күннэр. Ким оттуур. Ким дьиэ туттар. Ким оҕуруотун аһын көрөр-истэр. Күн дьылы аһатар. Быыһыгар, төһө да баай хара тыабытыгар ыыс-быдан буруо турдар, былыр-былыргыттан сахалар илдьэ кэлбит төрүт үгэспит – сир аһын хомуйуу – эмиэ улахан суолталанар. Бу ырыынак кэмигэр, туох ас барыта ыараан турдаҕына, хайа, бэйэбит хомуйбут хаптаҕаспыт, дьэдьэммит сандалыбыт биир мааны аһа буолан билигин да, уһун тымныы кыһыммытыгар да баһаам хаһаас, битэмииннээх аска кубулуйан абырыа турдаҕа.
Биһиги, «Кыым» хаһыат эрэдээксийэтин үлэһиттэрэ, Саха сиригэр сир аһын хомуйуу хайдах ааһан эрэрин дьонтон-сэргэттэн ыйыталаһарга сананныбыт.
Марианна Коркина, Чурапчы улууһа, Чурапчы сэлиэнньэтэ, ХИФУ, ИТИ ТДО-18 устудьуона:
– Быйыл биһиэхэ, Чурапчы сэлиэнньэтигэр, сир аһын үүнүүтэ син ама курдук, дьонум бастаан хонуу луугун балачча хомуйбут этилэр. Оттон хаптаҕаспыт, дьэ, үүммүт да үүммүт. Ол эрээри курааннаан, дьэдьэн үүммэтэх эбит, мэлдьи иһиппитин толоруохпутугар диэри сылдьар сирдэрбитигэр биир даҕаны дьэдьэн үүммэтэх. «Ити диэки баара буолуо, субу манан баара буолуо, ол чараҥмытыгар үүммүт буолуохтаах», – дии-диибит, таах халтай хаамтыбыт. Хата, ол оннугар хаптаҕас бөҕөтүн үргээтибит, дьэдьэнниир сирдэрбит таһыгар куулаҕа, солооһуҥҥа бу кытаран турар. Ол эрээри биһиги быйыл дьиэ-уот өрөмүөнүгэр аралдьыйбыт буоламмыт, дьоннооҕор хойутуу соҕус тахсан, биир үксүн тобоҕу хомуйдубут быһыылаах. Ардахпыт быйыл сайын, былырыыҥҥыга холоотоххо, син элбэхтик түстэ, ол кэнниттэн өйдөөн көрдөххө, шампиньон бөҕө тахсыбыт буолааччы, онон быйыл тэллэй элбэх буолсу диэн сабаҕалыыбын. Маны таһынан, хаптаҕастан ураты өссө моонньоҕон үүнүөх курдук.
Павел Варламов, Мэҥэ Хаҥалас, Табаҕа нэһилиэгэ:
– Быйыл дойдубар – Табаҕаҕа, дьоммор Мааркаптарга – оттуу сылдьабын. Окко киириэх иннинэ анаан-минээн солооһуҥҥа тахса сырыттым. Үүммүт сиригэр үүммүт, үүммэтэх сиригэр үүммэтэх. Бастакы күн солооһуҥҥа сылдьан биир лиитирэ дьэдьэни буллум. Иккис күммүтүгэр бырааппыныын, кийииппитиниин сылдьан бары биирдии лиитирэни хомуйдубут. Онон сырыы үчүгэй. Быыска, Эбэ Күөлгэ киирэн илимнээн, лэһигирэс, астык алаас соболорун туттаран санаам астынна! Окко киирэн баран, санаабыт буолбакка, омурҕан кэмигэр бырааппыныын оҕо сылдьан “манан үүнэр этэ” диэммит, бэйэбит билэр бүөм күлүк сирбитинэн, киэһэ от үлэтин кэнниттэн хаамтыбыт. Син буллубут ээ, дойдубут барахсан оҕолорун таах халтай хаамтарбата. Күлүк сир дьэдьэнэ син кэрийдэххэ, онон-манан баар эбит. Быйыл Табаҕаҕа оннук дьэдьэннээх дьыл буолбатах дииллэр эрээри, үрдүттэн айылҕаҕа сылдьан, күн аайы быыс-арыт булан көрдөөбүт киһи син булар эбит. Күнүнэн, ыксалга сылдьан булар уустук быһыылаах. Ыктарыы буоллаҕа. Быйыл дойдубар, ийэм дьонугар Мааркаптарга оттоон, балыктаан, дьэдьэннээн хаһан да сынньамматахпын сынньанным, санаам дуоһуйда, күүспэр күүс эбинним. Сайын амтанын толору биллим.
Петр Яковлевич уонна Оксана Егоровна Слепцовтар, Үөһээ Халыма, Арыылаах нэһилиэгэ:
– Биһиэхэ биир саамай кэтэһиилээх, ахтылҕаннаах аспыт моруоска үүнэн эрэр, бу нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ, тыаҕа тахса сырыттыбыт, хастыы да биэдэрэни хомуйдубут. Таарыйа эбэбитигэр киирэн илимнээтибит, бэртээхэй сырыы буолла. Халыма эмис соботугар, ама, туох тэҥнэһиэй? Быс да сыа. Бас да арыы буоллаҕа! Оттон моруоскабытын кыһын оҕолорбутугар барыанньа оҥорон күндүлүөхпүт турдаҕа.
Игнатий Слепцов, Үөһээ Дьааҥы Барылас нэһилиэгиттэн төрүттээх, Уус Алдан улууһугар А.П. Петров аатынан Бэйдиҥэтээҕи норуот айымньытын киинин дириэктэрэ:
– Табаарыһым төлөпүөннээн Мэҥэҕэ ыҥырбыта: «Биир чааска биир биэдэрэни хомуйдум, хаптаҕас үүммүт, бүгүн кэллэххинэ, эйиэхэ хомуйан биэриэм”, – диэн. Мин үөрүүнү кытта хомунан бардаҕым дии. Биһиги дойдуга хаптаҕас итинник хойуутук үүммэт. Тиийэн, биир күҥҥэ икки биэдэрэни хомуйбутум, отоно бөдөҥ буолан, иһит түргэнник туолбута. Моонньоҕону, хаптаҕаһы хомуйарга, кыракый лаппычах миискэлээх сылдьар ордук эбит, онно тэбээн кэбиһэҕин. Сиппит отон онно тохтон хаалар. Бэйэм ыҥырыанан дьарыктаммытым үһүс сылым, ити хаптаҕастаах сирим аттынан пасекалаахпын, 30-ча уйа турар, баҕар, ол иһин да хойуутук үүммүт буолуон сөп диэн сабаҕалыыбын.
Мария Захарова, Мэҥэ Хаҥалас улууһа, Балыктаах нэһилиэгэ:
– Дьэдьэни Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕар сиэмминээн Айсеналыын үргээтибит. Дьон син үргээбиттэр үһү. Биһиэхэ уга аҕыйах, үргээччи элбэх. Өссө тахсан көрүөхпүт, үүммүт буоллаҕына, үргээн кыһыҥҥыга хаһааныахпыт. Хаптаҕас үүммүт дииллэр, үргээччи элбэх. Тэйиччи баар, массыыналаахтар үргүүллэр. Биһиги дьоммут оттууллар, от олох үүммэтэ. Ол эрээри уу кытыыларын охсон, биирдии тэлиэгэ да буоллар, кэбистилэр. Аны өрүскэ оттуу киириэхтэрэ. Мин алталаах сиэммин батыһыннарабын, онон соччо ырааппаппыт, өссө дьоммут бардахтарына, өйүөлэнэн, оҥостон үргүү барыахпыт. Аһаҕас сиргэ боруочукаҕа үүнэр дьэдьэн эрдэ ситэр уонна хатар, ойуур быыһыгар үүнэрэ бөдөҥ буолааччы. Олору көрдүү, үргүү барыахпыт диэн былааннанабыт. Сугуну умайбыта буолуо дииллэр, отону эмиэ мөлтөх буолара буолуо диэн сабаҕалыыллар.
Наталья Христофорова, Хаҥалас улууһа, Сиинэ нэһилиэгэ:
– Быйыл Хаҥалас улууһун Сиинэ нэһилиэгэр кураан дьыл турда да, сир аһа өлгөмнүк үүнүүһү. Дьэдьэн инники сыллардааҕар быдан үүммүт. Хаптаҕас, сугун, моонньоҕон, сылыктаан көрдөххө, баар. Сиинэм кэрэ айылҕатыгар сылын аайы үүнэр.
11 саастаах уолбунуун, Елисей Христофоровтыын, кыратыттан батыһыннара сылдьаммын сыл ахсын үөрэ-көтө сир аһын сомсобут, астына-дуоһуйа хомуйабыт. Тыа оҕото тыа оҕотун курдук, оҕом барахсан бүтүннүү көмө киһитэ. Сарсыарда 4 чаастан туран ынахтарын көрдөөн аҕалар, баайар, ньирэй тардыһар, 7 ынахтан үһүн ыыр. Ол быыһыгар уу баһар, дэриэбинэҕэ эрдэ туораан чааһынай маҕаһыыҥҥа үүт-сүөгэй, иэдьэгэй, арыы туттарар уонна кэлэн киэһээҥҥи ыамҥа диэри сир астыыр эбэтэр оҕо-оҕо курдук кулунчуктуу хонууга сүүрэр, мэниктиир.
Былырыыҥҥыттан быйыл – иккис ардах. Бүгүн түүнү быһа түһэн, баһаардары хаптатыа, сир сииги иҥэринэн, тэллэй дэлэйдик үүнүө. Отчуттарга мэһэй буолуо да – түстүн. Инники сылларга эрдэттэн кэминэн ардыыра да, дьэдьэни хатарар этэ. Онон быйыл биһиэхэ Сиинэ эҥээр илгэлээх ардах оруобуна кэмигэр түспүтүттэн олохтоохтор испитигэр сэмээр сахалыы үөрэбит эрэ. Айылҕа сокуона кытаанах, дьэ. Барахсаны үөхсэбит да, итиигэ, тымныыга бэйэтэ дьаһайан, дьыллаан үүннэрэн үөскэтэр буоллаҕа.
Оттон биир бэйэм дойдубар – Мэҥэҕэ дьоммун кытары тахса сырыттым даҕаны, күнүнэн буолан дуу хайдах дуу, дьэдьэни олох булбатыбыт. Улуус биир саамай аатырар дьэдьэннээх сайылыгар кытта тиийэ сырыттыбыт даҕаны, олох мэлиһээй.
Ол оннугар нэдиэлэнэн эрдэ, Хаҥалас сиригэр, сискэ тахса сылдьан, аҕабыныын дүөдэлэри кэрийэн биир биэдэрэ хаптаҕас буллубут. Соннук. Айылҕа бэйэтэ биэрэр-биэрбэт сирдэрдээх. Күннээх-дьыллаах. Уонна биир дьиктини бэлиэтии көрдүм. Туох дьайара эбитэ буолла, балык илимҥэ олох туппата. Урут эмис соботунан аатырбыт ааттаах-суоллаах алааска хоно сытан илим түһэрдибит да, букатын туппата. Сарсыныгар ыксаан, атын киэҥ алааска тиийэн түһэрбиппит эмиэ мэлигир. Былыт ыган турарыттан буолан эбитэ дуу, хайдах эбитэ дуу?
Ол да буоллар сайыммыт бүтэһик күннэрэ өссө да чэмэлиһэн тураллар. Арыт итийэр, ол эрээри, сүрүннээн, маннык сөрүүн соҕус, салгыннаах күннэр тураллар. Арыт ибиирэн, буор ардах таммалаан ааһар. Ол да буоллар курулас, олохтоох ардах буолбатах. Саамай сөбүгэр.
Сахам дьоно, маннык үчүгэй күннэри баттаһа оттоон-мастаан, дьиэ-уот туттан, сир астаан, сөтүөлээн туттумахтаан хаалыҥ! Өҥ сайыны, уйгуну-быйаҥы!
Чаҕыл.
