Чаҕылхай талааннары арыйар "Туой Хайа" бэстибээл!

Ырыаны таптааччылар, ырыа куттаах дьон “Туой Хайа” ырыа бэстибээлиттэн кынат анньынан, тирэнэр тирэх оҥостон ырыа алыптаах хонуутугар кыырайа көппүт, ол иһигэр тус олохторун ырыаҕа, муусукаҕа анаабыт эстрада ырыаһыттар элбэхтэрин билэҕит.

Урут да, аны да Мииринэй оройуонугар ыытыллар бэстибээлгэ Саха сирин араас муннугуттан ылбаҕай ырыаны өрө туппут талааннаах ыччат сөбүлээн кыттар. Холобур, саха эстрадатын чаҕылхай сулустарын албан аата дуораһыйа ааттаммыта диэтэххэ сыыспаккын. Ол курдук, Тамара Попова, Ангелина Файрушина, Павел Семенов-Байбал, Иннокентий Васильев-Лэгэнтэй, Сиэйэ Уола, Виталий Очиров, Гаврил Николаев, Алексей Потапов, Дарья Лаврова, Василий Еремеев, Ольга Спиридонова-Ника, Ангелина уонна Ирена Файрушиналар уо.д.а. алмаастаах түөлбэ Чолбон сулуһун анныгар көрөөччү кутун туппуттара, дириҥ биһирэбилин ылбыттара.

Буолумуна, “Туой Хайа” бэстибээл быйыл хайыы үйэ 30-с төгүлүн ыытыллар. Буолар сирэ ол тухары уларыйбат – Мииринэй оройуонун Арыылаах сэлиэнньэтэ. Куһаҕан да үчүгэйдээх дииллэринии, быйыл биһиги бэстибээл муҥутуур кыайыылааҕын, Гран-при хаһаайынын эбэтэр хаһаайкатын талалларын быһа эпииргэ көрө олоруохпут. Ол эбэтэр, хамсык хааччаҕынан сиэттэрэн, онлайн көрүҥү туһаныахтара.

“Туой Хайа” бэстибээл хара тэриллиэҕиттэн дьон ураты болҕомтотун тардар, ытыктабыллаах сыһыанын ылар, туһунан баай устуоруйалаах, этэр этиилээх, иитэр-үөрэтэр суолталаах диэм этэ. Туой Хайа бөһүөлэгэ төһө да суох буолбутун, Бүлүү муоратыгар тимирдиллибитин иһин, бу куонкурус баар буолан, күн бүгүнүгэр диэри саха чаҕылхай талааннаах ыччатын айар-тутар аартыгын арыйар, сырдыкка сирдиир, биллибэт ис кыаҕын арыйар ураты аналын чиэстээхтик толорор.

Эстрада ырыатын бэстибээлин Мииринэй улууһа эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар олорооччуларэ сыллата долгуйа, үөрэ күүтэллэр. Кинилэр истэригэр “АЛРОСА” хампаанньа үлэһиттэрэ, “Олохтоох каадыры бырамыысыланнаска” бырайыак чэрчитинэн киирбит төрүт олохтоох дьон бааллар.

Манна даҕатан эттэххэ, тустаах бырагыраама иһинэн сыччах ааспыт сыл алмаастаах хампаанньаҕа 2 тыһ. тахса киһи Саха сирин араас муннуктарыттан кэлэн, үлэ булуммут. Оттон кинилэр ортолоругар сахалыы алыптаах ырыаны таптааччы, сүрэҕэр чугас тутааччы, биллэн турар, үгүс.

“Саха барахсан оҕуһун үрдүгэр олордо да, ырыаһыт” диэн мээнэҕэ үөскээбэтэх өйдөбүл. Хор, ол курдук төһө да уустук, тымныы усулуобуйаҕа олордор, саха киһитэ – дьиҥ айылҕа оҕото санаалыын ырааһа, кэрэҕэ-сырдыкка тардыһара былыр-былыргыттан иҥэн, сөҥөн сырыттаҕа.

Быйылгы тэрээһин уратыта – аан бастакытын икки куонкурус ыытыллар. Бу туһунан бэстибээл тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ Лев Колесов маннык кэпсээтэ:

– Бэстибээлгэ кыттар сайаапкалары тутууну бу дьыл тохсунньу 20 күнүттэн саҕалаабыппыт. Быйылгыттан икки куонкуруһу ыытар буоллубут. Бастакыта, олоҕурбут үгэс быһыытынан, эстрада ырыатын толорор улахан, ол эбэтэр 18-тан 35 сааһыгар диэри ыччакка ананар. Эдэр толорооччулар бэстибээллэрэ диэн буолар. Куонкурус түмүктэнэр чааһа, финала, кулун тутар 26 күнүгэр Арыылаахха баар “Туой Хайа” култуура дьиэтигэр буолуоҕа. Дьэ, бу күн дипломаттар уонна лауреаттар быһаарыллыахтара. Муҥутуур кыайыылаах ким буолара биллиэҕэ.

Оттон муус устар–ыам ыйдарыгар 8-тарыттан 17 саастарыгар диэри оҕолорго аан бастакы “Туой Хайа” бэстибээл тэриллиэ. Куонкурус түмүк кэнсиэрэ Оҕо көмүскэлин күнүгэр буолара былааннанар.

Былырыыҥҥы куонкуруска эмиэ, кырдьык, аан бастакытын оҕолор эмиэ кыттыбыттара. Ол гынан баран, кинилэргэ анаммыт туһунан куонкурус буолбатаҕа. Эспэримиэн быһыытынан, боруобалаан кытыара сылдьыбыттара табыллыбыт. Онон, оҕолорго туһунан куонкуруһу хайаан да ыытарга диэн быһаарбыттар.

Тэрийээччилэр этэллэринэн, гала-кэнсиэр кулун тутар 27 күнүгэр Мииринэйдээҕи “Алмаз” култуура дыбарыаһыгар буолуоҕа. Ону ким баҕарбыт барыта YouTube-ка киирэн, “Алмазный край” медиа-хампаанньа ханаалыгар көстөр быһа эпииринэн астына көрө, сэргии олоруо. Ол аата, Гран-прини ким ыларын субу харахпытынан көрө олоруохпут.

Лев Иванович Колесов салгыы сэһэргиир:

– Куонкурус икки түһүмэҕэ дистанционнай көрүҥүнэн барыаҕа. Оттон үсүһүгэр, түмүктүүр чааһыгар, бастыҥнар Арыылаах сэлиэнньэтигэр илэ кэлэн кыттыахтара. Дьэ, онно дипломаннар, лауреаттар, ааттар (номинациялар) кыайыылаахтара ааттаныахтара. Былырыын отуччаҕа чугаһыыр кыайыылаах киһи баара.

Быйылгы тэрээһин, үөһэ этиллибитин курдук – үбүлүөйдээх бэстибээл. Онон, ыалдьыттарга уонна бэстибээл кыайыылаахтарыгар тэрийээччилэр сюрприз бэлэмнииллэрин таайтара этэллэр. Ону сэргэ маастар-кылаастар уонна да атын тэрээһиннэр буолуохтара.

Хас сыл аайы бэстибээл ыытыллар кэмигэр “Аһаҕас микрофон” диэн үлэлиир. Кыттааччылар бу микрофоҥҥа куонкурсу таһынан бэйэлэрэ сөбүлүүр, чорбото тутар ырыаларын толорор үтүө үгэстээхтэр. “Дууһа ыллыан баҕарар түгэнигэр, тоҕо да ылланыа суохтааҕый? Бу өссө туһунан – уопут, билии атастаһыыта”, – дэһэллэр бэстибээл тэрийээччилэрэ. Ол да буоллар Лев Колосов манныгы эбэн эттэ:

– Биллэн турар, барыта былаан быһыытынан буолуоҕа диэн эрэнэбит. Ол гынан баран хайдаҕын да иһин, син биир эпидемиологическай балаһыанньа хайдаҕыттан эмиэ тутулуктаныа.

Былырыыҥҥы “Туой Хайа” бэстибээлигэр өрөс­пүүбүлүкэ 32 араас улууһуттан уопсайа эстрада ырыатын толорор 154 киһи кыттыбыта. Сүрүннээн, соҕотоҕун толорооччулар (соло) этэ. Ону таһынан биирдиилээн да буоллар дуэттар, триолар бааллара. Толорооччулары ырыаһыт, продюсер, бу бэстибээлгэ үлэлэспитэ лаппа ырааппыт Антон Иванов бэрэссэдээтэллээх чахчы кыахтаах дьүүллүүр сүбэ сыаналыыр.

Былырыыҥҥы, 2021 сыллааҕы, “Туой Хайа” бэстибээл Гран-притин хаһаайката – Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүттэн төрүттээх Инна Донская. Ол үтүө күннэр тустарынан кыайыы үрдүк үөрүүтүн билбит Инна санаатын истиэҕиҥ:

– Кыайыы түмүгэр харчынан бэриллибит бириэмийэ айар үлэбин сайыннарыыга бигэ тирэх буолла диэм этэ. Кэмниэ-кэнэҕэс мин ыра санаабын олоххо киллэрэн, мусукаалынай үстүрүмүөн ылынным, икки ааптарыскай ырыабын таһаардым. Быйыл Кэбээйи уонна Анаабыр улуустарыгар гостуруоллаан кэллим. Манан тохтообоппун, быһата, сырыы-айан салҕанар.

Үгүс көрөөччү кутун туппут эстрада ырыаһыта Ирена Файрушина аан бастаан бу бэстибээлгэ оскуола 11-кылааһыгар үөрэнэ сылдьан кыттыбыта. Ону тэҥэ кини бу бэстибээли кытта тапталлаах ийэтин ситимнээн, ураты иһирэх өйдөбүлү илдьэ сылдьара сэрэйиллэр:

– 1996 сыллааҕы бэстибээлгэ Гран-прини биһиги ийэбит Ангелина Файшрушина ылбыта. Онно билигин да күндү киһибит хаартыската ыйанан турар. Оччолорго киниэхэ бирииһин – саҥыйах бэлэҕи туттарбыттарын ийэбит уһуннук кэппитэ. Ийэм мин эмиэ ити куонкуруска кыттар буолбуппуттан астынар этэ. 2006 сыллаахха кыттыбытым уонна “Юность” номинацияҕа кыайан тахсыбытым. Онтон уон сыл буолан баран, 2016 сыллаахха бэстибээл ыҥырыылаах ыалдьыта буолан тиийэ сылдьыбытым.

“Туой Хайаҕа” кыттыан иннинэ оскуолатыгар Ирена сольнай кэнсиэрэ буолбут, онон бэлиэр туһунан репертуардааҕа үһү. Кини бэстибээлгэ композитор, ырыаһыт Семен Ченянов ырыатын толорбут.

Кэпсиир:

– Мин билигин да хас кэнсиэр иннинэ, сыанаҕа аан бастаан тахсардыы долгуйабын. Оттон оччолорго букатын да аан бастакыбын улахан, элбэх дьон иннигэр тахсыым этэ. Хата, барыта бэркэ ааспыта, табыллыбыта!

«Туой Хайа” – саҥа саҕалаан эрэр ырыаһыттарга тирэх буолар табыгастаах былаһаакка, бастыҥ уопут. Биллэн турар, ылбыт бирииһим бэйэбэр эрэлбин уонна сөптөөх суолунан баран иһэрбин бөҕөргөппүтэ.

«Туой Хайа» бэстибээл киэн туттуута уонна саха эстрадатын чаҕылхай сулуһа Иннокентий Васильев-Лэгэнтэй Гран-прини 2002 сыллааҕы “Туой Хайаҕа” ылбыта:

– Ааспыт сыллар тухары көрөөччү иннигэр “Туой Хайа” бэстибээл кыайыылааҕын быһыытынан ыллаан-туойан кэллим. Күн бүгүн куонкурус эрэ дэлэй, ол гынан баран үгүстэрэ умнуллан, иһиллибэт да буолан хаалаллар. Оттон “Туой Хайа” бэстибээл күн бүгүнүгэр диэри, хас сыл аайы ыытылла турар. Эдэр ырыаһыттары бу бэстибээлгэ кыттыҥ, талааҥҥытын “Туой Хайаттан” саҕалааҥ диэн сүбэлиибин, ыҥырабын!

Лэгэнтэй этиитигэр 2008 сыллааҕы “Туой Хайа” бэстибээл лауреата, талааннаах ырыаһыт Виталий Очиров холбоһор уонна маннык баҕа санаатын тиэрдэр:

– Эдэр кыттааччыларга ситиһиилэри баҕарабын! Айыҥ-тутуҥ, ыллааҥ-туойуҥ, кыттыҥ, кыайыы кынаттаныҥ! “Туой Хайа” эһиэхэ улахан сыанаҕа суолу тэлэйэ астын.

Кэрэхсэбиллээҕэ, “Туой Хайа” куонкурус кыайыылаахтара уонна кыттыылаахтара бэстибээл кэнниттэн сибээстэрин син биир тута сылдьаллар. Ыҥырыылаах ыалдьыт буолан тиийэллэр, араас маастар-кылаастары ыыталлар, сорохторо дьүүлүүр сүбэҕэ киирэн, эдэр ырыаһыттара сыаналыырга кытталлар.

“Туой Хайа” бэстибээл тулхадыйбат тутаах өйөөччүтэ, успуонсара – “АЛРОСА” алмаас хостуур хампаанньа. Мантан киһи соһуйбат. “АЛРОСА” үгүс сылларга тутуһан кэлбит социальнай бэлиитикэтин биир бириинсибэ – ускуустубаны, талааннаах ыччаты өйүнэн-санаанан, үбүнэн-харчынан өйөөһүн буолар.

Ол да курдук, хас сыл аайы бэстибээл кыайыылаахтарга, этэргэ дылы, илии тутуурдаах, өттүк кыбыныылаах төннөллөрүгэр хампаанньа быһаччы кыттыгастаах, оруоллаах.

Төһө да хамсык туруута син эмиэ олох бары эйгэтигэр курдук кэккэ уустугу үөскэттэр, хампаанньа быйылгы бэстибээл бириискэ пуондатыгар анаан 400 тыһ. тахса солкуобайы көрбүт.

• Итинтэн 200 тыһ. солк. кыайыылаахха, о.э. Гран-прини ылбыт ырыаһыкка тиксэр.
• Лауреаттарга уонна дипломаннарга эмиэ харчынан бириис туттарыллар.
• Ону таһынан бэстибээл биир кыттааччыта “Көрөөччү биһирэбилин бирииһэ” диэн аат кыайыылааҕынан быһаарылларын санатабыт. Дьэ, онно кыттарга, сөбүлүү, биһирии истибит ырыаһыттаргытын өйөөн, анаммыт кэмҥэ бэстибээл официальнай саайтыгар http://tuoihaya-ksk.ru/ ссылканан киирэн, куоластыаххытын наада. Бу номинация кыайыылааҕа ким буоларыгар бары кыттар кыахтааххыт. Куоластааһын хаһааҥҥыттан саҕаланарын биллэриэхтэрэ.
• Үбүлүөйдээх бэстибээли АЛРОСА КСК-та (Култуура-успуорт холбоһуга) өйөөн, бэйэтин анал бирииһин – 20 тыһ. солк. – аныырын биллэрдэ. Бу бирииһи ким ылар чиэстэнэрин гала-кэнсиэргэ билиэхпит.

Ону таһынан бэстибээл кыттыылаахтарын эбии бириистэр күүтэллэр. Ол туох бириис буоларын, тэрийээччилэр кистэлэҥҥэ туталлар.

Бэлиэр отутус төгүлүн ыытыллар, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Туой Хайа” бэстибээл – “АЛРОСА” хампаанньа өйүүр-үбүүр, үбүлүүр бырайыактарыттан биирдэстэрэ.

Итини таһынан хампаанньа көмөтүнэн, быһаччы кыттыытынан, Саха сирин омуктарын култууратын, сиэрин-туомун, үтүө үгэстэрин сайыннарыыга, үйэтитиигэ туһуламмыт уонунан уопсастыбаннай көҕү­лээһиннэр олоххо киирэллэр.

Холобур, былырыын 2021 сылтан саҕалаан, “АЛРОСА” хампаанньа Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын култууратыгар, үгэстэригэр, сүтэн-иҥэн эрэр тылыгар-өһүгэр, баар кыһалҕаларыгар бүттүүн аан дойду уопсастыбаннаһын ураты болҕомтотун тардарга суоттанан тэриллибит «Кындыкан» этно-култуурунай бырайыагы өйүүр. Бу туһунан биһиги үгүстүк сырдатабыт. Уопсайынан эттэххэ, АЛРОСА хас сыл аайы Саха сирин социальнай ороскуоттарыгар анаан 10 млрд. солк. тиийэ үбү көрөр.

Бэстибээл күөн-күрэһигэр кыттыан баҕалаахтартан сайаапкалары хомуйуу бу дьыл тохсунньу 20 күнүттэн саҕаламмыт. Ол эрээри билигин да бириэмэ баар, доҕоттор! Ол курдук, сайаапкалары олунньу 5 күнүгэр диэри тутуохтара. Туттумахтаһыҥ!

Буолаары буолан, үөһэ суруллубутун курдук, куонкурус бастакы уонна иккис түһүмэхтэрэ онлайн-форматынан барар. Ол эбэтэр, кыттарга анаан кэлэ-бара сатыыр ирдэммэт. Арай финалга тахсар чиэстэммиттэри Мииринэй Арыылааҕар ыҥырыахтара. Ону да, хамсык балаһыанньата хайдах-туох буоларыттан тутулуктаныа.

Кыттарга туох да уустук суох. Сахалыы эстрада ырыатын толорооччулар, биллэн-көстөн, иһиллэн хаалар үтүө түгэни мүлчү тутумаҥ.

“Туой Хайа” култуура киинин уус-уран салайааччыта Любовь Лонкунова эһиэхэ, кыттыан баҕалаахтарга анаан, маннык быһаарда:

– Куонкурус балаһыанньатын уонна сайаапка толоруллар халыыбын http://tuoihaya-ksk.ru/ сигэни баттаан, хачайдаан ылан, толоруллар. Бастакы түһүмэххэ кыттарга биир сөбүлээбит сахалыы ырыаҕытын толорон ыытаҕыт. Ол түмүгүнэн иккис түһүмэххэ ааспыттар сахалыы ботуруйуоттуу тыыннаах иккис ырыаны толорон ыытыахтаахтар.

“Туой Хайа” бэстибээл Инстаграмҥа эмиэ сирэйдээх, сигэтэ – https://www.instagram.com/official_tuoihaya/. Эбэтэр поисковикка Туой Хайа диэтигит да, тахсан кэлиэҕэ.

Матрена КОНДРАТЬЕВА  матырыйаалын туһанан  “Кыымҥа” бэлэмнээтэ,
Татьяна Захарова.

Бэстибээл историятыттан кылгастык

“Туой Хайа” – бу сыллар усталаах-туораларыгар эстрада ырыатын толорор эдэр уонна талааннаах ыччакка кынат анньар, ырыа алыптаах аартыгар сирдиир, тирэх буолар дьоһуннаах туона быһыытынан билиниллэн кэллэ.

Бу бэстибээл куонкуруска кыттааччыга бэйэтин дьон киэҥ араҥатыгар биллэрэр, аатырбыт-сураҕырбыт эстрада сулустарыныын биир сыанаҕа тахсан ыллыыр, идэтийбит ырыаһыттар сыанабылларын истэр, атын ырыаһыттардыын билсэр кыаҕы бэлэхтиир.

Бу куонкурус Туой Хайа диэн ууга тимирдиллибит бөһүөлэк олохтоохторун быһаччы туруорсуутунан, АЛРОСА “Новай” сопхуоһун көмөтүнэн аан бастаан 1991 сыллаахха ыытыллыбыта. Бастакы ааты “Чуона” диэн этэ. Санатар буоллахха, Чуона өрүс биэрэгэр Туой Хайа бөһүөлэгэ турбута.

История чахчыта кэрэһилииринэн, Бүлүү ГЭС-гэр анаан ускуустубаннай муора оҥороору, Туой Хайа бөһүөлэгин олохтоохторун 1966 сыллаахха Арыылаах бөһүөлэгэр көһөртөөбүттэрэ. Кинилэр ууга былдьаммыт төрөөбүт-үөскээбит, биһик ыйаабыт бэлиэ сирдэрин үйэтитэр туһуттан бу куонкуруһу туруорсубуттар. Үһүс сылыттан, о.э. 1993 сыл­тан бэстибээл “Туой Хайа” диэн сүрэхтэммитэ

Бэстибээли тэрийэр сырдык санааны, идиэйэни олоххо киллэрбит, төрүттээбит киһи – “Туой Хайа” култуура дьиэтигэр 1991-1996 сылларга үлэлээбит дириэктэрэ Валерий Лукич Евсеев буолар.

“Туой Хайа” кыайыылаахтарын санатыһан ааһар тоҕоостоох:

Бастакы бэстибээл кыайыылааҕа – Алена Сыбахова (1991) этэ. Бэстибээл официальнай саайтыгар, дьиктитэ диэн, 1992-1994 с. кыайыылаах ким буолбута ыйыллыбатах. Оттон биир источникка 1992 сыллаахха – Сардаана Слободчикова, 1993 сыллаахха – Елена, Иван Туласыновтар, оттон 1994 сыл бэстибээлигэр Владимир Васильев Гран-прини ылбыттара суруллубут. Салгыы көрдөххө, Тамара Попова (1995), Ангелина Файрушина (1996), Сахалина Ширяева (1997), Вероника Степанова (1998), Ольга Спиридонова (2000), Екатерина Таранухина (2001), Лэгэнтэй (2002), Светлана Неустроева (2003), Надежда Захарова (2004), Петр Сивцев (2005), Виктория Евлева (2006), Ольга Кривоногова (2009), Ильфат Галяутдинов (2010), Ариан Федоров (2011), Анна Тытыгынаева (2012), Варвара Михайлова (2013), Дьулустан Бурцев (2014), Иннокентий Лебедев (2015), Айыына Баишева (2016), Владимир Чоросов (2017), Иоганн Матвеев (2018), Владислав Лукачевскай (2019) ааттара киирэ сылдьар. Оттон биһиги 2021 сыллаахха Гран-при үрдүк аатын Инна Донская ылбытын билэбит.

Официальнай саайт ааспыт сыллар кыайыылаахтарын туһунан иһитиннэриитин ситэрэн-толорон биэрэрэ наада эбит.

“АЛРОСА” хампаанньа хас сыл аайы араас суол хайысхалаах 500-тэн тахса социальнай бырайыагы өйүүр. Олор уопсай үбүлээһиннэрин суумата, ортотунан эттэххэ, биир сылга 10 млрд солк. тэҥнэһэр.