Бултуур сир боппуруоһа, чуолаан киин улуустарга, “төбө ыарыыта” буолбута ыраатта. Боростуой булчут дьон “сир тиийбэт, Булт департамена сири-уоту барытын урбаанньыттарга түҥэтэн бүтэрдэ, быраабыланы барытын федераллар быһаара олороллор” диэн мэлдьи мөҕүттэллэр. Ити – билбэт дьон этэллэр. Дьиҥэр, ис иһигэр киирдэххэ, балаһыанньа эриэ дэхси буолбатах.
Бастатан туран, Саха сирэ туспа судаарыстыба буолбатаҕын, бары биир сууттаах-сокуоннаах, быраабылалаах-бэрээдэктээх дойдуга олорорбутун өйдүөхтээхпит. Ол эбэтэр, суут-сокуон, быраабыла үгүс өттө федеральнай киинтэн салаллар, онно бигэргэнэр, олохтонор. Арай, Москубаҕа суут-сокуон оҥоһулларыгар олохтоох былаастар туруорсууларынан, эрэгийиэннэр уратыларын учуоттууллар. Оттон дойду таһымыгар биһиги соҕотох туруорсар субъект буолбатахпыт. Хас биирдии эрэгийиэҥҥэ туспа сокуон таһаарар кыаллыбат.
Холобур, Саха сирин булчуттарын күүстээх, кытаанах туруорсуутунан, СӨ Булт хаһаайыстыбатыгар уонна ураты харыстанар сирдэргэ департаменын бэрт улахан эрэйинэн Москубаҕа туруорсан, тайах булда күһүн балаҕан ыйын 15 күнүттэн саҕанар буолбута. Ол түмүгэр, итинтэн сылтаан Арассыыйа соҕурууҥҥу эрэгийиэннэрэ күүскэ айдаара, сөбүлээбэтэхтэрин биллэр сылдьыбыттара: “Хайа илэ өйдөөх балаҕан ыйын ортотугар тайахтыыр үһү. Ити браконьердарга анаан киирбит көннөрүү. Кимнээх эрэ лоббилаан ыллаттарбыт сокуоннара”, -- диэн. Кырдьык, балаҕан ыйын ортотугар, бэл, Саха сиригэр халлаан сылаас курдук буолар. Оттон соҕурууҥҥу эрэгийиэннэргэ инньэ +20 С кыраадыс итии буолар. Онон, биһигиттэн сылтаан атын эрэгийиэннэр болдьохторо эмиэ хамсаабыта. Аны, анды, кус хаас көҥүлэ эмиэ биир оннук. Кинилэргэ кус-анды кэлэр кэмигэр, биһиги дойдубут хаарынан көрө сытар буолар.
Ити – эрэгийиэн уратытын кэпсии сатаабыт быһыым.
Сир-уот чааһынайга барыытын, чааһынай бултуур сирдээх дьон туйахтаах лиссиэнсийэтин тыырыылара, уопсай бултанар сир иэнэ кэҥээһинэ-кыччааһына – бэйэтэ эмиэ уратылаах суох. Биһиги департамеммыт уонна министиэристибэбит ити чааһыгар эмиэ кырата суоҕу үлэлии олорор. Бу ааспыт уонча сыл устатыгар итини барытын суруйбут, сырдаппыт киһи, туох да саарбаҕа суох ону бигэргэтэбит уонна департамент үлэһиттэрин көмүскэһэбин. Кинилэри “үлэлээбэттэр, сири соруйан кимиэхэ эрэ биэрэллэр” диир кыахпыт суох.
Уопсайынан, бултуур сир боппуруоһугар кэлин туох үлэ-хамнас ыытылларын билсээри, 2018 с. СӨ Булт хаһаайыстыбатыгар уонна ураты харыстанар сирдэргэ департаменын салайааччытынан үлэлиир Дьулустаан Дьяконовы көрсөн кэпсэттибит. Ааҕыҥ, сэргээҥ.
***
- Өйдүүрүҥ буолуо,2016 с. урукку Булт департамент ликвидацияланан, кини боломуочуйата Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр бэриллэн, министиэристибэ иһинэн управление тэриллибитэ. Ол кэннэ 2018 с. управлениены департамент оҥорбуттара, онно эбии ураты харыстанар сирдэр сыһыарыллыбыттара. Мин департамент салайааччытынан ити кэмтэн үлэлиибин.
- Өйдөөн буоллаҕа. Оччолорго туйахтаах лиссиэнсийэтэ улахан айдаан буолара. Ыйы-ыйдаан уочарат, хас эмэ уопсай тэтэрээтинэн испииһэк...
- Ол саҕана туйахтаах лиссиэнсийэтэ иэдээн уочараттааҕа. Аны, сыл аайы “лимит-квота кыра” диэн айдаан бөҕө буолара. Ол иһин, 2018 с. управлениеттан департамент буолан бараммыт, бастатан туран, З.П. Иванова салайааччылаах Булчуттар-балыксыттар уопсастыбаларын кытта үлэлэһэн барбыппыт уонна кинилэр этиилэринэн, Ил Түмэн дьокутааттарын кытта “Булт туһунан сокуон” 11 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрбиппит. Ол түмүгэр, “түбэһиэх чыыһылалар генератордарын” көмөтүнэн сэрэбиэй ыытыллар буолбута. Оттон лиссиэнсийэ 35 %-на – куоракка, 35 %-на – улууска, оттон 30 %-на биотехния үлэтигэр кыттар дьоҥҥо тыырыллар буолбута. Ол уларытыы билигин да үлэлии турар.
- Былырыын эмиэ уларытыы киллэрбиккит.
- Оннук. Былырыын ол 30 %-тан 15 %-нын улууска булчуттар уопсастыбалара баар буоллаҕына, кинилэр “үлэлэһэбит” диир буоллахтарына, кинилэргэ биэрэр курдук уларытыыны киллэрбиппит. Ол барыта уопсастыбаннай тэрилтэлэри өйүүр уонна көҕүлүүр сыалтан оҥордубут. Тоҕо диэтэххэ, хомойуох иһин, 2010 с. бултуур сирдэри тыырарга уопсастыбаннай тэрилтэлэр сирэ суох хаалан хаалбыттара. Биэс тарбах иһигэр баттанар эрэ тэрилтэ тиксибит этэ.
- Билигин сирдээх дьон син бааллар быһыылаах дии?
- 2010 сыллаахха урукку сокуоҥҥа олоҕуран, “долгосрочнай лиссиэнсийэ” диэнинэн туох да аукциона суох, 412 хаһаайыстыба сиргэ тиксибитэ. 25-тии сыл туһанарга. Ол кэннэ 209 №-дээх Федеральнай сокуон киириэҕиттэн, сир аукцион эрэ быһыытынан сыһыарыллар буолбута. Билигин ол 412 хаһаайыстыбаттан 334 хаалан турар. Ким эрэ сиртэн бэйэтэ батыммыта, ким кыаммакка моҥкурууттаабыта.
- Дьиҥэр, сокуоҥҥа бултуур сирдээх дьон сирдэригэр өҥө оҥоруохтаахтарын туһунан баар.
- Ити – баар чахчы уонна биһиги биир улахан кыһалҕабыт. Этиллибитин курдук, үөһэ ахтыллыбыт 334 сирдээх дьон сирдэригэр анал өҥөлөрү оҥорон, дьону бултатыахтаахтар. Ол билиҥҥитэ кыаллыбакка турар диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, 2010 с. үлэлээбит кэллиэгэлэрбит этэллэринэн уонна кэлин кэтээн көрдөхпүтүнэ, оччолорго сири түргэнник, 209 №-дээх ФС киириэн иннинэ өрүсүһэн, сыһыарыахтаахпыт эрэ диэн, боростуой тыа дьонугар, булчуттарга биэртэлээбиттэр. Дьиҥэр, сирдэммит дьон бастаан утаа түүлээҕи атыылаан син дохуот киллэринэ олорбуттар эрээри, кэлин киис сыната кыччаан, дохуоттара аҕыйаан хаалла. Аны туран, оччолорго сокуон билиҥҥи курдук “булгуччу өҥөнү оҥоруохтааххыт” диэн модьуйбат этэ.
- Өҥөнү оҥорорго онно дьүөрэлэһэр кыыл-сүөл баар буолуохтаах.
- Ити иккис улахан кыһалҕабыт. Биһиги сирбит олус киэҥ, оттон кыылбыт ахсаана лаппа аҕыйах. Ону, нууччалыы, “плотноһа кыра” дииллэр. Холобур, элбэх тайахтааҕынан биллэр Горнай улууһа Удмуртияны кытта араа-бараа сирдээх – 4000-тан тахсалыы гаа. Ол гынан баран, 2023 сыллааҕы ааҕынан, Удмуртия уобалаһыгар барыта 19 350, оттон Горнайга 5 722 тайах баар. Ити (Горнай киэнэ) ураты харыстанар, уопсай бултанар уонна чааһынай сирдэри ааҕан туран. 2023-2024 сс. булт дьылыгар удмуртар бултуур лимиттэрэ 1700-тэн тахса тайах буоллаҕына, горнайдар киэнэ – 271 эрэ.. Хайдаҕый?
- Кэлиҥҥи чахчылары көрдөххө, биһиги Өлөөммүт саҕа сирдээх-уоттаах Финляндияҕа 2022 с. булт дьылыгар 37 049 тайаҕы бултаан тураллар. Ол үрдүнэн, 2023 сыл саҥатыгар, 80 800 тайах хаалбыта. Оттон биһиэхэ 2023 с. ЗМУ түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 134 905 тайах баара биллэр. Айылҕабыт, сирбит-уоппут уратытын киһи хайдах да тэҥнээбэт.
- Ол иһин сирдээх дьон туйахтаах бултугар кыайан элбэх өҥөнү оҥорор кыахтара суох. Квоталара тиийбэт. Оттон куска-хааска оҥоруохтарын, онон харчы киллэриэхтэрин, уопсай бултанар сирдэрдээхпит. Дьон чааһынайдарга харчы төлүү-төлүү кустуон оннугар, уопсай бултанар сиргэ кыраны төлөөн сылдьарын ордорор.
“Плотность” туһунан эбэн эттэххэ... Биһиги Саха сирин Вологодскай уонна Сведловскай уобаластары кытта тэҥнии сылдьыбыппыт. Сирдэрэ биһигиттэн лаппа кыра. Ол гынан баран, Вологодскай уобаласка 1000 гаа иэннээх сиргэ 3, Свердловскайга – 2,89, оттон Саха сиригэр – 0,43 эрэ тайах баар. 2023 с. ааҕынан ахсаанын туһунан эттэххэ... Вологодскайга барыта 43 467, Свердловскайга – 56 203 тайах баар. Саха сиригэр – 134 462. Ол эрээри кинилэр “плотностара” үрдүк буолан, быйылгы-эһиилги булт дьылыгар лимиттэрэ маннык быһыллар турар: Вологодскайга – 3 077, Сведловскайга – 4428, Саха сиригэр – 4 443. Кинилэр хонтуруоллуур, көрөр-истэр, бас билэр сирдэригэр кыылларын ахсаана элбэх буолан, элбэҕи бултаталлар. Кырдьыгынан эттэххэ, ити да иһин биһиэхэ сирдээх дьон лиссиэнсийэлэрин бэйэлэригэр хааллара сатыыллар, атыылыыртан туттуналлар.
***
- Уопсай бултуур сир иэнэ кэҥииригэр элбэҕи үлэлээбиккитин, сокуоннарга уларытыылары киллэрбиккитин билэбин. Дьиҥэр, РФ сокуона этэринэн, уопсай бултанар сир 20 %-тан итэҕэҥэ суох буолуохтаах диэн этэ.
- Арассыыйа сокуонунан, 20 %-тан итэҕэ суох сир уопсай бултанар сир буолуохтаах. Атына – 80 %-на – биирдиилээн дьоҥҥо сыһыарыллыахтаах. Билигин да оннук бэлиитикэ бара турар. Дьон, сүрүннээн, итини өйдөөбөт: “Онто суох сирбит 40 %-на чааһынайдарга сыһыарыллан турар, кинилэр онно кими да чугаһаппаттар”, -- дииллэр. Этэр эттэҕинэ сөп курдук. Нэһилиэнньэ ол туһунан Ил Түмэҥҥэ, Ил Дархаҥҥа кытта суруйа сылдьыбыта. Ол түмүгэр биһиги Ил Түмэни кытта үлэлэһэммит, сокуоҥҥа “улууска 30 %-тан итэҕэһэ суох сир уопсай бултанар сир буолуохтаах. Улуус дьокутааттарын Сэбиэтин быһаарыытынан, ити сир иэнэ 100 %-ҥа тиийэ улаатыан сөп” диэн уларытыыны киллэрбиппит. Ол түмүгэр, үгүс улуус ити сокуону туһанан, сирдэрин барытын кэриэтэ уопсай бултанар сир гыннылар.
- Оттон өрөспүүбүлүкэ сокуона Федеральнай сокуоҥҥа бас бэринэр дии.
- Оннук эрээри, федеральнай сокуоҥҥа “20 %-тан итэҕэһэ суох” диэн этиллэр. Ол аата, элбэх буолуон сөп буоллаҕа. Биһиги онон сирдэтэн уларыппыппыт, борокуратуура бэрэбиэркэтин ааспыппыт. Биһиги булчуттарбын, дьоммутун-сэргэбитин санаан, боломуочуйаны дьокутааттарга биэрдэхпит. Ол түмүгэр, киин улуустарга аукциоҥҥа барыан айылаах сир да хаалбата. Урукку быһыллыбыт сирдэри аахпатахха, барыта кэриэтэ уопсай бултанар сир буолла.
- Дьиҥэр, киин сирдэргэ бултуур сири барытын хаһаайыстыбаларга, чааһынайдарга биэрэ олороллор. Атын эрэгийиэннэр сирдэрин хайдах быһааран олороллор?
- РФ Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин Булт хаһаайыстыбатын эйгэтигэр судаарыстыбаннай бэлиитикэ уонна регулирование департамена биһигини “эһиги субвенциянан олороҕут, харчыгыт хамнаскытыгар эрэ тиийэр, онон сиргитин барытын чааһынай дьоҥҥо сыһыарыҥ” диэн ыгар, сороҕор “тоҕо көһөрбөккүтүй?” диэн сирэй-харах анньаллар. Кырдьык, ити эйгэҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ федеральнай киинтэн субвенция быһыытынан 47 мөл. солк. кэлэр. Биһиги 38 штаттаахпыт. Онтон 28 киһитэ – улууска, 10-на – манна баар. Билиҥҥи туругунан, улуус аайы иниспиэктэрбит да суох. Ол 47 мөл. солк. нэһиилэ хамнаска эрэ тиийэр. Ол иһин “сиригитин чааһынай сыһыарыҥ” дииллэр. Инньэ гыннахпытына, ЗМУ-ну, хонтуруоллуур-кэтиир, биотехния үлэтин, ахсаан хонтуруолун – барытын хаһаайыстыбалар бэйэлэрэ оҥорор буолаллар, эбээһинэй кинилэргэ көһөр. Оттон биһиги кыылбыт ахсаана аҕыйаҕа бэрт. Бэл, хаһаайыстыбаны Москуба анныгар кыамматтар. Онон, билигин сири чааһынайга сыһыардахпытына, 2010 с. алҕаспытын хатылыахпытын сөп. Сир чааһынайга бардаҕына кыһалҕа быһаарыллыбат. Иккиһинэн, уопсай бултуур сир аҕыйыыр буоллаҕа.
***
- Уопсай бултанар сири көрөргө-харайарга, онно туһааннаах үлэни ыытарга элбэх үп-ас наада. Ол мин, мин тус санаабар, уопсастыбаннай институттары сайыннарыахпытын наада. Холобур, урут Булчуттар-балыксыттар уопсастыбалара хас улуус, нэһилиэк аайы баара. Билигин даҕаны көхтөөх, интэриэстээх дьон кыыл-сүөл ахсаанын ааҕарга, кыһынын кыылы эбии аһатарга көмөлөһөллөр уонна ол түмүгэр, лиссиэнсийэҕэ тиксэллэр. Оттон кинилэр уопсастыбаннай тэрилтэ тэриннэхтэринэ, бэйэлэрин бэйэлэрэ үбүлэниэхтэрин, лиссиэнсийэни бэйэлэрин истэригэр үллэстиэхтэрин сөп.
- Закира Петровна Иванова салайааччылаах Булчуттар-балыксыттар уопсастыбалара элбэх филиаллаах буолбатах дуо?
- Суох, аҕыйах. Кэлин арай намнар уонна мэҥэ хаҥаластар тэриммиттэрэ. Холобур, мэҥэлэр уопсастыбаларыгар 5000 киһи баар. Кинилэргэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийдэххэ, урегулированиены да, биотехнияны да, бэрээдэги да бэйэлэрэ көрөр-истэр кыахтаахтар. Тоҕо диэтэххэ, олохтоох дьон буоллаллар. Ким эрэ үүтээннээх, сылгы базалаах – бэлэм инфраструктуралаахтар. Итини таһынан, олохтоох дьон бэйэтин сирин-уотун, “бу миэнэ” диэбитин, кимнээҕэр ордук көрөр-истэр, көтөрүн-сүүрэрин харыстыыр.
Аны туран, урут, сэбиэскэй саҕана, хаһаайыстыбалар хайдах тэринэн олорбуттарай? Үөрэтэн көрдөххө, оччолорго хаһаайыстыбалар аҥаардас булдунан эрэр буолбакка, мас да мастыыллара, от да оттууллара, сир аһын да хомуйаллара – барытын дьаһайаллара. Булт дьыл кэминэн эрэ көҥүллэнэр буолан, аҥаардас ононон олорор – тутах.
- Уопсастыбаннай итини барытын кыайыа дуо?
-- Мин санаабар, барытын кыайыан сөп. Оттон соҕотох чааһынай кыайара уустук. Тоҕо диэтэххэ, булпут аҕыйах буолан, улахан баҕайы сирдэри ылбыттара. Ону көрөллөрө уустук. Иккиһинэн, уопсастыбаннаһы өйүөххэ наада. Кинилэр бэйэлэрин сирдэригэр хаһаайын буолуохтаахтар. Ол да иһин сокуонунан уопсай лиссиэнсийэ 15 %-нын кинилэргэ көрдүбүт. Өскөтүн кэлин үлэ-хамнас тупсан, хамсааһын тахсан киирэн бардаҕына, ити бырыһыаны өссө улаатыннарыахха да сөп. Уопсайынан, аһаҕастык, бары биир сүбэнэн, дьон кытта үлэлииргэ бэлэммит.
- Дьулустаан Михайлович, кэпсээниҥ иһин махтал!
Альберт КАПРЫНОВ.
