АЛРОСА хампаанньа ойууру чөлүгэр түһэрэр уонна элбэтэр хайысхалаах экология дьоһуннаах бырайыагын олоххо киллэрэр. Алмаас хостоммут сирин ойуурун-тыатын чөлүгэр түһэрэргэ туттар олордуу мастарын үүннэриини элбэтэр, саҥа үүнээйинэн хааччыйар туһугар улахан питомниктанарга быһаарбыт. Онуоха хампаанньа Экологияҕа киинэ бу хайысхаҕа эмиэ чопчу быһаарсар билим көмөтүн туһаныаҕа.
Бу иннинэ АЛРОСА хампаанньа үп-харчы көрөн, РНА СС Криолитозона биология кыһалҕатын институтугар улахан тыа умайыыта экологияҕа охсуутун уонна сабыдыалын туһунан анаан-минээн үөрэттэрэн турар. Ол түмүгүн көрөн баран, Ойуур питомнигын тэрийэр санаа өссө бөҕөргөөбүт диэххэ сөп.
Оччолорго Биология институтун дириэктэрэ, биология билимин дуоктара, Александр Исаев кэнники кэмҥэ тыа умайыыта олус элбээбитин быһыытынан, Ойуур питомниктарын тэрийии аныгы кэм ирдэбилэ буолбутун бэлиэтээн турар. Ону таһынан Арассыыйа сокуоннарыгар мастары анаан үүннэрэр питомниктары элбэтэр туһунан эбии, уларытыы киирбитэ – биһиги курдук муҥутуур киэҥ нэлэмэн сирдээх өрөспүүбүлүкэҕэ эмиэ биир туһунан бигэ төрүөт буолар.
Александр Исаев Сахабыт сирэ дойду үрдүнэн муҥутуур элбэх сир баайдаах эрэгийиэн буолан, ойуурга-тыаҕа геология чинчийэр, көрдүүр үлэтэ үгүстүк ыытылларын, бырамыысыланнас хостуур үлэтэ элбэҕин, ойуур таарыллар инфраструктура элбэх бырайыага олоххо киирэрин бэлиэтээбитэ. Онон ойууру чөлүгэр, оннугар түһэрии хайаан да наадатын, булгуччулааҕын эппитэ. Хайа да өттүттэн көрдөххө, Саха сиригэр Ойуур питомниктарын тэрийэн, өрөспүүбүлүкэ олордуу маска наадыйыытын хааччыйар сорук улахан. Онуоха олохтоох усулуобуйаҕа барсар, экэниэмикэ өттүнэн барыстаахтык дьаһаныы бириинсиптэригэр эппиэттэһэр мас, үүнээйи көрүҥнэрин элбэтэргэ анал питомнигы тэрийии туһалаах буолуоҕа.
Ойуур эко-тиһигин өйөөн
Арассыыйа Федерациятын Ойуурун кодексыгар уларыйыы киирбитин быһыытынан, 2018 сылтан тустаах үлэлэрин ыытаары ойууру солуур (туһанар) тэрилтэлэр, кэрдибит мастарын оннугар саҥа мастары үүннэрэр, быһата, ойууру-тыаны оннугар түһэрэр эбээһинэстэммиттэрэ. Бу ирдэбили толорор инниттэн алмаас хостуур тэрилтэ олордуллар тутаах көрүҥ мастары атын эрэгийиэннэртэн атыылаһар.
Ол гынан баран кэлии мас эрэ барыта биһиги килиимэппитигэр сөп түбэспэт буолан, сороҕо кыайан үүммэккэ, буомурар, өлөр. Сорох үүнээйи айанын да тулуйбакка кэхтибитинэн барар. Онон АЛРОСА хампаанньа Саха сиригэр бэйэтигэр Ойуур питомнигын оҥорор ордук буолуоҕун туһунан толкуйдаабыт.
Бырайыак тутаах соруга – алдьаммыт-кээһэммит, суох буолбут ойууру дьиҥ солбуйар кыахтаах, элбэх үүнүүнү биэрэр, олохтоох усулуобуйаҕа барсар, бигэтик тулуйар үүнээйи-рекультивант култууралары үүннэрии, баар гынары ситиһии.
АЛРОСА Экологияҕа киинин идэлээхтэрэ, өрүү да буоларын курдук, үөһэ этиллибит сокуон ирдэбилин эрэ толоруунан муҥурдаммакка, лаппа киэҥник хабан, кэскили көрөн, өрөспүүбүлүкэҕэ бэйэтигэр Ойуур питомнигын оҥорор туһугар үлэлэһэллэр.
“Ойуур питомнигын тэрийии – уһун кэмнээх үлэ, буолан баран, Саха сирин Арҕаа өттүнээҕи усулуобуйаҕа бастакы, пилотнай дьарыктаныы. Билиҥҥи туругунан, бырайыагын оҥоруу түһүмэҕэр сылдьаллар.
Биһиги РНА СС Биология кыһалҕаларыгар институту кытта түһэрсибит дуогабарбыт иһинэн, институт учуонайдара эспэримиэн быһыытынан, мастары олордон көрүөхтэрэ. Түмүгэр лабаратыарыйа чинчийиилэрин ыытан, ханнык мас көрүҥнэрин олордор ордугун быһааран, чопчулаан, анал отчуот-сүбэ бэлэмнээн биэриэхтээхтэр”, – диэн, биһиэхэ АЛРОСА Экологияҕа киинин кылаабынай исписэлииһэ Олег Гаврильев кэпсээтэ.
Кини эппитинэн, олордуу маһы (саженцы), үүнээйини атын эрэгийиэннэртэн аҕалыы кэмигэр үгүстэрэ өлүөхтэрин сөп. Бу маһы олордууну хааччахтыыр чахчылары аҕыйатар, хайа кыалларынан суох оҥорор наада. Онуоха бу балаһыанньаттан тахсар биир бигэ суол, хайысха – маһы олордуу ыытыллыахтаах сириттэн олус ырааҕа суох, усулуобуйата, үүнэр мастарын, ойуурун көрүҥэ атылыы сиргэ түстэммит Ойуур питомнигын тэрийии.
 |
 |
“Тустаах бырайыак үгүөрү үбүлээһини ирдииринэн, торумнуур, былаанныыр түһүмэххэ ымпыгар-чымпыгар диэри барыта суоттаныан-учуоттаныан наада. Сүрүн болҕомто бөҕөх уонна бигэтик үүнэр, чөлүгэр түһэриллиэхтээх сиргэ ордук барсар мас боруодаларыгар ууруллуохтаах. Биһиги биир идэлээхтэрбит – Биология институтун ¬ РНА СС ИБПК ¬ исписэлиистэрин этиилэрин көрүөхпүт уонна кэнэҕэски үлэбитигэр кинилэр сүбэлэрин олоччу тутуһуохпут”, – диэн АЛРОСА Экологияҕа киинин бэрэстэбиитэлэ этэр.
 |
 |
“Билим көтүтүүлэрин толорон, ситэрэн биэрэр үлэ”
Дьэ, оттон Ойуур питомнигар сыһыаннаан, туох, ханнык үлэ көрүҥэ барбытын уонна ыытылла турарын туһунан биһиэхэ РНА СС Ботаническай садын сэбиэдиссэйэ, биология билимин хандьыдаата, Татьяна Сергеевна Коробкова манныгы кэпсээтэ:
“Түһэрсибит дуогабарбыт чэрчитинэн, былырыын Удачнайга эспэдииссийэҕэ бара сылдьан, оннооҕу буору ылан кэлбиппит. Бырайыак усулуобуйатынан, Мииринэй оройуонун сиригэр-уотугар баар буору туһанан, онуоха дьүөрэ састааптаах буору бэлэмнээн, онно барсар мастар көрүҥнэрин олордон көрүөхтээхпит. Ону таһынан былырыын Нам, Горнай уонна Хаҥалас оройуоннарыгар эспэдииссийэ тэрийэн, араас мас сиэмэтин хомуйан аҕалбыппыт. Харыйа, бэс, тиит уонна болбукта киэннэрин. Бу мутукчалаах мастары таһынан биһиги хайа харыйатын уонна бээгэй хатыҥ (карликовай хатыҥ) сиэмэлэрин эмиэ үөрэтэбит. Икки кэнники ааттаабыт мастарбытын билим интэриэһин өттүттэн көрөбүт. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ Саха сирин территориятыттан хомуллубут, чуолаан Уһук Хоту сиргэ үүнэр сиэмэлэр наадалар. Бу үүнээйилэр Саха сирин тыйыс, тымныы усулуобуйатыгар былыр үйэттэн үөрүйэхтэммит мастар. Чуолаан ити көрүҥнэр айылҕаҕа үүннэриллэр, тэнийэр кыахтара муҥутуур улахан”.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар бэркэ үүнэр, ордук тэнийбит мас көрүҥнэрэ – тиит уонна бэс.
Учуонайдар хонуу үлэтин таһынан туһааннаах мас сиэмэлэрэ төһө кэм иһинэн тыллалларын, ханныктара ордук түргэнник үүнэрин, кыаҕын ыларын быһаарар гына, лабаратыарыйаҕа эмиэ үгүстүк үлэлииллэр.
Ол үлэ түмүгэ Хаҥалас улууһуттан хомуллубут тиит мас сиэмэтэ барыларыттан быстар мөлтөхтүк тахсарын көрдөрбүт, баара эрэ – 28% ылсыбыт, Горнай оройуонуттан хомуллубут сиэмэ 32%-на эрэ тыллыбыт. Ордук үчүгэйдик бэс сиэмэтэ тыллар, ылсан үүнэрэ да үчүгэй: 89-тан 99% тэҥнэһэр.
Хонуу усулуобуйатыгар хас биирдии култуураттан 300-түү сиэмэни ылан олордон көрбүттэр. Эспэримиэн быһыытынан Удачнайтан аҕалбыт буордарын туһанан, түөрт араас буор састаабын оҥорон туһаммыттар. Биир тутаах (хонтуруолланар) көрүҥ Удачнай буора ончу туһаныллыбатах састаап буолбут. Бу уопуттарын силистэрэ аһаҕас уонна сабыылаах тиһиккэ хайатыгар да оҥорон көрбүттэр.
Мутукчалаах мас сиэмэлэрэ туораттан көмө дьайыыта да суох куһаҕана суохтук тахсаллар. Ол да буоллар, институт үлэһиттэрэ стратификацияны (сиэмэ тыллыыта үчүгэй буоллун диэн, тымныы уонна сииктээх сиргэ туруоран ылыы) туһаммыттар.
“Мутукчулаах мастар сиэмэлэрэ тыллыытын мөлтөтөр сүрүн дьайыыттан биирдэстэрэ – сааскы күн сиэри таһынан сырайара (избыточная солнечная инсоляция) буолар. Саха сиригэр күн сыралҕана Казахстан киэнигэр тэҥнээх. Сыралҕан үрүҥ хаар тэйэн, лаппа күүһүрэн биэрэр. Онон 5 сылларыгар диэри мутукчалаах маһы саас эрдэ күн уота сиир уратылаах”, – диир Коробкова.
 |
 |
Учуонайдар билим-чинчийэр үлэтин түһүмэҕинэн ыыталлар. Ол иһигэр оройуоҥҥа үүнэр тутаах мас көрүҥнэрин быһааран, талан ылан үөрэтии эрэ буолбакка, рекультивант үүнээйилэри эмиэ хабаллар.
Ботаническай сад эспэримиэнниир былаһааккатыгар уопут быһыытынан үүннэриллэн, кыстаан тахсыбыт мастар билигин хайдах туруктаахтарын бэлиэр көрүөххэ сөп.
Ойуур питомнигынын тэрийии бырайыага, этиллибитин курдук, уһун кэмнээх үлэ уонна сыныйан үөрэтиини ирдиир. Билигин Ботаническай сад үлэһиттэрэ саҥа баартыйа сиэмэни олордоору бэлэмнэнэ сылдьаллар. Ону таһынан Удачнайга тиийэн өссө эбии буору ылан кэлэр эспэдииссийэ тэриллиэхтээх.
Бырайыакка үлэлэһэр учуонайдар бэлиэтээбиттэринэн, суох буолбут тыаны чөлүгэр түһэрэргэ анаан туттуллар, олордуллуохтаах матырыйаалы үөрэтэн көрүөхтэрин уонна мас ордук үчүгэйдик ылсан үүнэр буорун, уоҕурдуутун састаабын оҥоруохтарын наада. Бу ыытыллар үлэ түмүгүнэн АЛРОСА хампаанньа олордуу мастары уонна үүнээйилэри ылыы дьиҥ көдьүүстээх технологиятын ситиһэр, туһанар кыахтаах.
Бырайыак үлэтэ 2025 сыл бүтүөр диэри салҕанар.
Андрей ШИЛОВ
суруйуутунан Т. Захарова-ЛОhУУРА бэлэмнээтэ
kyym.ru
