От ыйын 20 күнүгэр Москубаттан “Юрта Мира” уопсастыбаннай хамсааһын салайааччыта А.М. Григорьева 12 чаас саҕана эрийэн: “Саха сиригэр туох алдьархайа буолла, этэ тарт. Эбээн Бытантайга күн өлбүт, хаһыс да чаастарын түүн курдук хараҥаҕа олоробут диэн биллэрдилэр”, – диэн соһутта. Билиҥҥи курдук, ким ханна сөтөллүбүтэ, кимниин тугу гыммыта сонно тута аан дойду үрдүнэн биллэр кэмигэр импэрмээссийэ ситимэ бу дьикти түбэлтэни мэлдьэспит курдук — ньимиликээн.
Күн дьикти өлүүтэ түөрт улууска көстүбүт
Ити күн ханна да күн өлүүтэ буолар диэн эрдэттэн иһитиннэрбэтэхтэрэ. Чахчы, туох дьиктитэ дуу, иэдээнэ дуу кырдьаҕас Дьааҥы сиригэр иэнигийэн кэлтэй? Күн өлүүтүн 1980-с сылларга бэйэм көрөн турабын, ытыс таһынар хараҥа буолбатаҕа. Дьиктитэ диэн, «күн өлүүтэ» аан дойдуттан ойо тутан Эбээн Бытантай, Үөһээ Дьааҥы, Усуйаана уонна Эдьигээн сорох сирдэригэр тахсыбыт. Дьааҥы хайаларыгар сытар улуустарга эрэ. Биибилийэҕэ бэрт былыр сиэр-майгы өттүнэн сатарыйбыт, киһилии сэбэрэлэрин сүтэрбит Содом уонна Гоморра диэн эрэ куораттары таҥара аан дойдуттан ойо тутан накаастаан, уотунан уматан суох гыммыта диэн кэпсэнэр. Ыраах хоту сытар, ыарахан олохтоох улуустар муҥнаахтары тугу оҥорбут буруйдарыгар таҥара «күннэрин» умулларан накаастыай? Төттөрүтүн, кинилэри күрүө намыһахтыы, кэнэннэр, ханна үҥсэ барыахтарай диэн сэнээн СӨ ИДьМ урукку миниистирэ Я.Стахов генерал «баккыбын тэһэ ыттылар, генералга тоһуур оҥорон өлөрө сатаатылар» диэн атаҕастабыллаах буруйу сүктэрэ, Дьааҥы хайаларын «террористарынан баппатах» Хотугу Кавказка тэҥнии сатаабыттаах. Ол буруйун аньыыта-харата туолан, сууттана сылдьар.
«Якутия24» саайт кэрэспэдьиэнэ, Эбээн Бытантайтан төрүттээх Майя Акимова от ыйын 20 күнүгэр күн өлүүтүн туһунан тутатына ыйыталаспытыгар олохтоох дьаһалта сүрүннүүр исписэлииһэ Р.Слепцов: «Саха сирин дьоно бу буруо күнү бүөлээн, түүн курдук хараҥарбыт дииллэр. Ол эрээри Үөһээ Дьааҥы, Эбээн Бытантай да улуустарыгар баһаар суох. Биһиэхэ үс чаас кэриҥэ күн өлөн, дьон банаарыгынан сырдатынан сырыттылар, атын туох да куттал суоһаабата», – диэн биллэрбит. Өр сыллаах кэтээһининэн күн өллөҕүнэ, 10 эрэ мүнүүтэ хараҥаран ылар, онтон болоорон, халыҥ былыттаах күн курдук буолар диэн билим суруйар. Аан дойдуга күн өлүүтэ быйыл от ыйын 13 күнүгэр Индийскэй акыйааҥҥа, Соҕуруу Австралия, Тасмания диэки тахсыбыт.
Айылҕа көстүүтэ буолбатах
Бу «абааһы дуу, киһи дуу» баҕарбытынан аан дойду хайа баҕарар судаарыстыбатын, оройуоннарын ойо тутан «күннэрин өлөрөр», дьон олоҕор саҥа суоһар куттал үөскээбитин туһунан «сымыйаччы» бассаапка эрэ суруллар. Ону даҕаны ити улуустар олохтоохторо эрэ кэпсэтэллэр. Дьиҥэр, көрбүт дьон кэпсээбиттэрин туоһулаһан, кумааҕыга түһэрэн, докумуон оҥорон иһиэххэ наада, хаартыскалаан, видеолаан.
Күн өлбүтүгэр үс чаас хабыс-хараҥа буолбутунан эрэ бүппэтэх. Сорох саайт, бассаап суруйарынан, күн «тиллибитигэр» көрбүттэрэ, туох эрэ быыл бөҕө түспүт. Аһаҕас турбут буочукалар уулара киртийбит, бадараан буолбут. Үөһээ Дьааҥы Эҥэтигэр Оһохтоох диэн сиргэ баар Байбал Күөлүгэр үөскээбит хопто барыта өлө сытар үһү дииллэр. Докумуонунан бигэргэммэтинэн, барыта – сурах. Сайдыылаах кэмҥэ олорорбутунан барыта докумуоннаныахтаах. Хата, олохтоох баһылык ити күөл уутун иһэри, туттары боппут.
Күн өлүүтэ хайдах саҕаламмытый? Бастаан халлааҥҥа этиҥнээх ардах былыта кэлэрин курдук гыммыт. Онтон хайдах эрэ саһархайдыҥы өҥнөөх тонировкалаах таас нөҥүө көстөр курдук хараҥаран барбыт. Онтон олох ытыс таһынар хараҥа буолбут. Тымныйбатах, ол эрээри түүн -4 кыраадыска диэри сөрүүдүйбүт. Дьон үйэлэригэр түбэспэтэх алдьархайдарыттан уолуйа куттаммыттар. Верхоянскай куоракка күн өлбөтөх. Халлаан буруо кэлбитин эбэтэр намыһах былыт бүөлээбитин курдук болоорбут эрэ. Үөһээ дьааҥылар Эбээн Бытантайга, Эҥэ нэһилиэгэр «күн өлбүтүн» маҥнай итэҕэйбэтэхтэр. Кэлин, бэл, метеорит түспүтэ буолуо диэн кытта санаабыттар.
«Якутия24» салгыы бассаапка маннык дьиксиннэриилээх «2018 с. от ыйын 20 күнэ үүнэр түүнүгэр NASA куосумаска баар сирин аргыстара Булуҥ уонна Дьааҥы улуустарын кыраныыссатыгар стратосфераҕа күүстээх уот эстибитин уонна радиация кээмэйэ эмискэ үрдээбитин устан ылбыттар. Ол кэннэ хас да хонук устата уот эстибит сиригэр байыаннай бөртөлүөттэр көтөллөрө элбээбитин бэлиэтээбиттэр» диэн кырдьыга-сымыйата биллибэт иһитиннэрии тарҕаммытын туһунан суруйбут. Итини бигэргэтэрдии, бассаапка от ыйын 20 күнүгэр үүтээҥҥэ хоно сыппыт уолаттар байыаннай сөмөлүөт бэрт намыһаҕынан көтөн ааспытын көрбүттэр диэн суруйбуттар. Эмиэ ханнык да бигэргэтэр докумуон суох.
Аан дойду үрдүнэн Саха сирин ойдом олорор кыра сиригэр күнү өлөрбүт түбэлтэни «путбуолга ыалдьыыттан», ойуур баһаардарын буруотуттан өйүн-төйүн булан эрэр уопсастыба саҥа дьиктиргээн, муодарҕаан эрэр. Оттон былаас өттүттэн баччааҥҥа диэри ханнык да официальнай быһаарыы суох, сымыйа диэн мэлдьэспит курдук.
Ол да буоллар туох да кистэммэт кэмигэр олоробут. Бэрт сотору бу дьикти, күрүлүүр күнүс ойдом олорор оройуоннарга тахсыбыт күн өлүүтэ уонна ити бассаапка суруллубут түүн стратосфераҕа радиациялаах эстии икки ардыгар туох сыһыаннаахтара биллиэҕэ.
...1960-с сылларга Новая Земляҕа ядернай дэлби тэптэриилэр быыллара Саха сиригэр түһэр эрдэҕинэ, дьон сэрэҕэ суох радиациялаах ардах-хаар уутунан сууналлара, хаһаайыстыбаҕа тутталлара. Ол түмүгэр ити кэмҥэ онкология олус элбээбитэ. Ойдом сиргэ күн өлүүтэ, баҕар, аныгы сэрии сэбин боруобалааһын буолуон сөп. Онон бу күннэргэ түспүт ардах уутун таҥас сууйарга, хаһаайыстыбаҕа туттарга сэрэнэр ордук. Кыаллар буоллаҕына, радиация кээмэйин бэрэбиэркэлиир дозиметрдары булан бэрэбиэркэлэнэр эмиэ сөп. Таҥара сэрэҕи сөбүлүүр диэн мээнэҕэ эппэттэр. Олохтоох медиктэр, дьаһалта үлэһиттэрэ бу көстүүгэ сыһыаннааҕы, кэпсээнтэн саҕалаан дьон доруобуйатыгар охсууга тиийэ докумуоннаан иһэллэрэ наада этэ. Киһи – судаарыстыба сүрүн баайа.
Дьааҥы полигонун устуоруйатыттан...
Аракыата боруобалааһына Дьааҥы хайаларын сэбиэскэй кэмҥэ элбэхтик хаарыйара. Урукку кэм экологтара булбут чахчыларынан, манна 1950-с сыллартан ССРС байыаннай-космическай күүстэрэ Камчаткаҕа Кура диэн полигоҥҥа баар сыалы ытар аракыаталарын иккис сүһүөхтэрэ түһэр эбит. Ол саҕана төһө аракыата ытыллыбытын, төһө тобох, сэмнэх түспүтүн ким да билбэт. Экологияҕа, дьон доруобуйатыгар оҥоһуллубут хоромньу үөрэтиллибэтэҕэ, чинчийиллибэтэҕэ.
Итинник төһөлөөх улахан содул Үөһээ Дьааҥы улуустарын олохтоохторугар оҥоһуллубута биллибэт. «За химическую безопасность» сойуус бэрэсидьиэнэ, химия билимин дуоктара Лев Федоров 2002 с. алтынньы 3 күнүгэр таһаарбыт «Проблемы химической безопасности» диэн 404 №-дээх бүлүтүөнүгэр байыаннайдар уонунан сыллар усталарыгар Саха сирин үрдүнэн 1500 аракыата ыппыттар диэн суруйар. Умайбатах иккис сүһүөхтэрин сэмнэхтэрэ: Плесецкэйтэн көппүт Үөһээ Дьааҥыга, Байконуртан ытыллыбыт аракыаталар Ньурба уо.д.а. оройуоннарга түспүттэрэ диир. Кини 2000 с. муус устар 22 к. тахсыбыт 117 №-дээх бүлүтүөнүгэр «Ракеты, полковники, гептил, Якутия» диэн иһитиннэриитигэр «Якутия» хаһыат 2000 с. муус устар 21 күнүгэр В.Литовкин диэн полковник таһаарбыт ««Кому он нужен, этот СНВ-2» диэн ыстатыйатын ырыппыт. Онно: «Почему эту статейку газета Якутии поместила просто так, по случаю, не задав очевидных вопросов. Ну, например, почему в нашей свободной прессе НИ РАЗУ никто и никогда (даже храбрый полковник Литовкин) не написал, как летают боевые стратегические ракеты, в частности ракета «Сатана» с высокотоксичным гептилом на борту.
Потому что если бы кто-то написал об этом, то не мог бы пройти мимо естественного вопроса, куда именно сваливаются последние ступени всей армады наших боевых ракет (все ракеты стартуют из десятков разных мест, а болванки - вместо ядерных бомб - падают в одном, на Камчатке).
Так вот, все последние ступени боевых ракет с избытком гептила на борту падают на один из 89 субъектов России.
Этот субъект называется Якутия. Желающий может на досуге помножить полтонны гептила (такова средняя величина избытка гептила) на несколько тысяч ракет. И вся эта гептильная добыча – экологический приварок для Якутии» диэн суруйбут.
Киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук да, тыала суохха мас хамсаабат. Саха ынаҕын иитэр Эбээн Бытантай олохтооҕо С.Д. Слепцова 2016 с. миэхэ биэрбит интервьютугар: «Аҕам олох эдэригэр, 1964 с., ас барбат буолан өлбүтэ. Баһаар умуруорса барбыт. Онно ардахха илийбит килиэби сиэммин, бастакы ыарыым киирбитэ диэн кэпсиирэ үһү», – диэн эппитэ. Өр кэм устата Үөһээ Дьааҥы уонна Муома улуустарын икки ардыгар сытар 1 мөл. кв км сири байыаннайдар полигон быһыытынан туһаммыттар. Официальнайдык 1983 сылтан дэнэр, оттон нэһилиэнньэ аракыата сэмнэхтэрин 1960 сыллартан булар эбит. 1961 сыл кэннэ Кубалаах, Хаастаах, Калкан диэн дэриэбинэлэри көһөртөөбүттэр. Үөһээ Дьааҥыга түһэр аракыата сэмнэхтэрин устуоруйаларын киэҥ араҥаҕа бастакы көлүөнэ экологтар Н.Черемкин, А.Чомчоев, А.Бурцев-Салҕааһын, И.Бурцев, Л.Егорова, дьаныһан туран үөрэтэн билиһиннэрбиттэрэ. Аракыата тобохторун дьон доруобуйатыгар дьайыыларын туһунан «Якутия» хаһыат 1993 с. кулун тутар 20 күнүгэр физико-математическай билим дуоктара, РНА СС космофизика уонна аэродинамика чинчийиилэрин институтун үлэһитэ Т.Егоров «Ракеты над Верхояньем» диэн ыстатыйатыгар убаҕас да, кытаанах да эттиктээх аракыаталар кутталлаахтарын туһунан суруйбут ыстатыйатыгар гептил 15 устата үрэллэрин ыйбыта. Үөһээ Дьааҥы усулуобуйата уустугунан аракыата сэмнэхтэрэ түспүт, экологтар, учуонайдар, медиктэр билиҥҥэ диэри ситэ чинчийэ илик сирдэрэ буолар. 1997 с. уопсастыбаннай-экологическай киин тэрийбит эспэдииссийэтэ балачча элбэх матырыйаалы хомуйбута. 30-ча сиргэ сытар аракыата сэмнэҕэ сытарын хаартаҕа киллэрбиттэрэ.
Билигин оччотооҕу гептил үрэллэн бүппүт, айылҕа ырааһырбыт кэмигэр олорор курдукпут. Оттон оччолорго норуот хаһаайыстыбатыгар, дьон доруобуйатыгар төһөлөөх охсуу оҥоһуллубутун, олохторо огдолуйбутун устуоруйа чып хараҥаҕа хатаан кэбиспит. Ити төһө сөбүй?
Владимир Степанов.
