Иирэлээх үрэҕин төрдүгэр алмаас хостуур дыраагалар

Иирэлээх үрэх Оччугуй Ботуобуйаҕа икки сиринэн силбэһэр. Соҕуруу (сүрүн салаа) түһэр сириттэн арҕаа, хас эмэ биэрэстэнэн буордаах уулаах, онон-манан модьоҕолордоох киэҥ куйаар барыаран сытар.

Үөһэттэн бөртөлүөттэн көрдөххө, киһини самнарар, туох да сырдык санааны иэппэт далай. Манна үйэ аҥаарыттан ордук кэм устата алмаастаах кумахтары хостоон, CCРС-ы, Арассыыйаны байыппыт Мииринэй хайаны байытар кэмбинээтин “Иирэлээх” бириискэтэ үлэлиир.

80-с, 90-с сылларга бириискэни Ф.Кубалов, 2000-с сылларга – Р.Санатулов, кини кэнниттэн – Н.Разинцев салайбыттара. Онтон күн бүгүн начаалынньык А.Тюрин буолан олорор.

Бытархай алмаастартан ювелирнай өттүнэн сүрдээх ыарахан сыаналаах күндү киэргэллэр тахсаллар. “Иирэлээх” бириискэтэ биир сезоҥҥа ортотунан 1 мөл. 800 тыһыынча кууп алмаастаах кумаҕы хостуур.

Үс сүүстэн тахса киһи 1.800 нэһилиэнньэлээх Алмазнай бөһүөлэгин тутан олорор бириискэҕэ үлэлииллэр. Дыраагаларга, кинилэри хааччыйар, өрөмүөннүүр сыахтарга, мастарыскыайдарга, автопаркаҕа.

Алмазнай бөһүөлэгэ Иирэлээх үрэх Оччугуй Ботуобуйаҕа түһэр сиригэр сытар. Бөһүөлэк Речной уулуссата үрэх төрдүгэр тахсан кэлэр. Оттон Алмазнайтан хоту диэки бардахха, бэрт чугас сиргэ дыраага котлованнара субу сыталлар.

Бу бириискэ аны да отучча-түөрт уонча сыл алмааһы холкутук хостуур былааннаах. Биричиинэтэ биллэр – Иирэлээх үрэх сүнньүн алмаастаах кумахтарын табаарынай састааптара баайын иһин. Өр кэмнэргэ хостуохтара.

Тимир болуо дыраагалар бу сирдэри уһаты-туора, хос-хос хаһаллар. Маннык “борохуот аал” аҕыс ый устата уһаты-туора сундулуйан күөл түгэҕин, буордуун-таастыын, «хобордоохтон ыһаары кэһиэхтиир курдук нэмийэн кэбиһэр».

Дыраага теплоход, суудуна курдук ыраахха диэри устубат, маркшейдердар чэрчилээбит учаастактарыгар эрэ сыҕарыҥныыр. Дыраага – бу биэс этээстээх, улахан теплоход саҕа кээмэйдээх, сүҥкэн бырамыысыланнай эбийиэк. Тулата буор модьоҕолорунан бүөлэммит, чэрчилэммит, күөл устун хаһа-хаһа сыҕарыҥныыр.

Дыраага котлованын сэргэ котлованы уунан толорор носуостар тураллар. Котлованнартан уу Оччугуй Ботуобуйаҕа өтөн киириититтэн көмүскүүргэ аналлаах буор модьоҕолоохтор. Мин санаабар, маны өссө ССРС саҕана бетон, ыстаал-тимир тулааһыннаах уонна эбиитин уу халыйбатын курдук, үрдүк оҥоруохха баар этэ. ССРС өҥнөөх бырамыысыланнаһа манна үбү-харчыны кэмчилээбитэ өтө көстөр.

Полигоннартан Оччугуй Ботуобуйа аҕыйах хаамыылаах сиргэ сытар. Оччугуй Ботуобуйаҕа уутун суккутар Иирэлээх үрэххэ дыраага котлованнарыттан уу киирбэтин курдук эрэллээх ГТСтар (“Гидротехнические сооружения”) оҥоһуллубатахтар. Дьыала сүрүн мөкү өрүтэ ситиннэ сытар.

Дыраага хаһар сирин кээмэйэ үс биэрэстэ уһуннаах уонна 300 миэтэрэ туоралаах. Хаһар тэриэбэтэ үс миэтэрэ дириҥнээх күөлү будулутар. Дыраага устар сирэ – килэччи буордаах уу. Үлэлиир дьон кытылтан тыынан устан үлэлэригэр тиийэллэр.

Дыраага иһигэр остолобуойдара, туалеттара, сынньанар сирдэрэ – барыта баар. Бу уста сылдьар баабырыка алмаастаах кумахтары сууйар үлэтин муус устар ый ортотугар саҕалаан баран сэтинньигэ, муус туруута биирдэ уурайар.

Оттон промсезоҥҥа бэлэмнэнии үлэлэрэ муус устар бастакы күннэриттэн ылата, дыраага сылдьыахтаах күөлүн муустан ыраастааһынтан саҕаланар.

Ыраастааччылар мууһу эрбэтэн тыраахтардар налбаларыгар ындан, кытылга соһоллор. Дыраага “айанныахтаах” учаастага ыраастанна да, үлэтэ дьэ саҕаланар. Хатылаан этэбин, дыраага анаан-минээн бэлиэтэммит эрэ учаастактарыгар төттөрү-таары сыҕарыҥныыр.

Дыраага 55 туонна ыйааһыннаах хоппо күрдьэх хомуоһунан эбэтэр нууччалаатахха, “черпаковай раманан” түгэхтэн буору баһан ылаат, кэмбиэйэрдэринэн байытыы утумугар таһаарар. Баһан ылыллыбыт таастаах кумах транспортер устун дыраага «ис маҥалайыгар» дьылыс гынар.

Үс лөбүөккэлээх машиннай хоско таастаах, кумахтаах буор “суула көһөн” киирэр. Дыраага иһэ – тааһы үлтүрүтэр, сиксийэр, байытар, концентрат оҥорор – биир кэлим мэхэниисим.

Кэмбиэйэринэн киирбит тааһы байытыыга бэлэмнээһин грохоттан, бутаараттан саҕаланар. Манна тааһы, бадарааны араарар массыына (“отсадочная машина”), гидроциклон, дренажтыыр тэриэбэ (хиимийэ эттиктэрин сайҕыыр устуука) бааллар.

Дыраага утумугар ыарахан эттиктээх таастары сардаҥардыы (эрэнгиэн) «арыылаах-сыалаах» сэппэрээссийэ алмаастары сыһыарар, буортан-таастан араарар-босхолуур тэриэбэ сүрүн суолталаах.

2008 сылтан ыла саамай модун кыахтаах 203 №-дээх дыраага «ТССны» («Тяжелосредная сепарация»)» туһанар. Онон урукку эрэнгиэн-люминесценция сэппэрээтэрэ уларытыллыбыта уон сыл буолла.

Бүтэһиктээх бородууксуйа Мииринэй ХБКтын үһүс баабырыкатын «доводкатын» сыаҕар тириэрдиллэр. Алмааһа суох кураанах боруоданы дыраага ууга төттөрү “өҕүйэн” кэбиһэр.

2018 с. үлэлээбитэ 15 сылын бэлиэтиир 203-с дыраага туох баар тутула уонна тэриэбэтэ элэйэ илик. Оттон 60-с сс. Иирэлээх үрэх төрдүн “тиҥсирийэр” 201-с уонна 202-с дыраагалар биллэ эргэрбиттэр. Салгыы тэтимнээхтик үлэлииллэрин туһугар саҥардыы күүскэ ыытылынна. Ол курдук, дыраагаларга утум устун киирбит кумах бүтэһиктээхтик байытыытын (комбинированные схемы доводки концентратов) тэриэбэлэрэ киллэриллэн тураллар. Yлэтэ тимир-тамыр, уот-күүс тула эргичийии буолан, тустаах идэтийиини ирдиир.

Yрдүк күүрүүлээх элэктэриичэстибэни дыраага модун диисэллээх буолан, бэйэтэ оҥорор. Дыраага иһэ барыта арыы-оҕунуох буолбут тимир тэриэбэлэр буолан, умайан да тахсыан сөп.

Алмаастаах кумахтары сууйуу сезона түмүктэммит күнүттэн ыла дыраагалар бары утумнара, тэриэбэлэрэ сыныйан тургутуллан барар. 202 №-дээх дыраага паныаллара «Ростехнадзор» ирдэбилигэр эппиэттээбэт буолан, уларыйтара. Манна даҕатан эттэххэ, 60-с сс. тигинэччи үлэлиир дыраага «суперструктурата», атыннык эттэххэ, «дьардьамата», үгүстүк уларытыллыбыта. Ханнык да тимири дьэбин түргэнник сиир уонна тыһыынчанан кууп тааһы үлтүрүтэр утум кээрэнэр. Оттон 2004 с. атырдьах ыйын 20 к. алмаас хостуур 203 №-дээх дыраага «буочукалара», ол эбэтэр «барабааннай» грохоттара (тааһы араарыы, бастакы наардааһын утума) уларытыллыбыттара, саҥардыллыбыттара. 203 №-дээх дыраага үлэҕэ киириэҕиттэн хас да туспа чэрчилэммит учаастак кумаҕын хаста. Халаантан ураты кэмнэргэ (ыам ыйыгар аҕыйах күн) дыраага үлэтин тохтоппот.

Промсезон түмүктэннэ да, сэтинньиттэн муус устар 10 күннэригэр диэри полигон дьэ иһийэр.