Кэнники сылларга Арассыыйа хайа баҕарар өттүгэр, ол иһигэр биһиги Сахабыт сиригэр ойуур-тыа умайыыта олус элбээн, үтүмэннээх ороскуот тахсар. Тыһыынчанан, мөлүйүөнүнэн гектар күөх дуолбут күлгэ-көмөргө кубулуйар. Ону умуруорарга күн-дьыл бөҕө хаалар, баһаам үп-харчы ороскуоттанар. Бу суоһарыылаах үгүс баһаар тахсар сүрүн төрүөттэрэ ханныктарый? Олору мин сүрүн 2 суолга араарабын.
-
Тыа хаһаайына суох хаалыыта, баһаар “барыстаах” буолуута
Сэбиэскэй кэм саҕана нэһилиэктэр сирдэрин-уоттарын, тыаларын-хонууларын бэйэлэрэ бас билэр курдук буолан олору харыстыырга, көрөргө-истэргэ син кыһаллар, интэриэстээх этилэрэ. Хас нэһилиэк аайы ойууру-тыаны көрөр-истэр анал дьон (лесниктэр) үлэлииллэрэ. Ол иһин тыаны кэрдии, туһаныы кэм бэрээдэктээҕэ, баһаар тахсыыта сэдэх этэ. Биирдэ эмэ уот турдаҕына, бүтүн нэһилиэгинэн турунарбыт. Биир даҕаны аккаастыыр киһи баарын өйдөөбөппүн. Тыраахтар бырысыабар дьону тиэйдиҥ даҕаны ханна баҕарар тиэрдэрбит. Дьон түүнүн-күнүн аахсыбакка үлэлиирэ. Ким даҕаны босхо өйүөнэн хааччыйыахтара, хамнас төлөнүө диэн өйүгэр оҕустаран, түһээн да көрбөтө.
Сойуус ыһыллыбытын кэнниттэн тыа (лесхозтар) үлэһиттэрин ахсаанын букатын аҥаарын курдугу сарбыйбыттара. Аны хаалбыттарын 2 тус-туһунан тэрилтэлэргэ хайыппыттара. Мин өйдүүрбүнэн, олортон биирдэстэрэ мас кэрдэр дэлээнэни быһар, тыа билиэтин биэрэн харчы хомуйар. Иккистэрэ ону хонтуруоллуур, тыа баһаарын утары охсуһар курдуктар. Онон күүстэрэ-кыахтара букатын мөлтөөбүтэ, 2-3 нэһилиэккэ кыра хамнастаах биирдии эрэ лесник көрүллэр буолбута. Ол, биллэн турар, күөх тыаны көрүүнү-истиини мөлтөппүтэ, ойуур умайыыта элбээһинигэр олук буолбута саарбаҕа суох.
Ол эрээри Б.Ельцин кэмигэр “суверенитеты төһө кыайаргытынан ылыҥ” диирин саҕана, холобур, биһиги өрөспүүбүлүкэбит саҥа Төрүт сокуону ылынан, суверенитеты биллэрэн, Арассыыйаны кытта федеративнай дуогабарга илии баттаһан, сирбит баайын, тыабытын-хонуубутун бэйэбит бас билэр курдук буолан өрөйөн-чөрөйөн испиппит баара...
Онтубут ханна баарый? В.Путин былааска кэлэрин кытта террорист наһаа элбээн, дойдуга кутталы үөскэтэр буолла диэн өйдөбүл үөскээбитин өйдүүр буолуохтааххыт. Волгодонскай, Каспийскай куораттарга уо.д.а сирдэргэ дьон олорор уопсай дьиэлэрин, Москуба, Питер метроларыгар үлтү тэптэриилэргэ киһи бөҕөтө өлбүтэ. Онтон террористар Беслаҥҥа бүтүн оскуоланы, Москубаҕа “Норд-Ост” тыйаатыры төгүрүктээн, сүүһүнэн киһи (оҕо) сор суолламмыта, айдаан аан дойдуну аймаабыта. Саамай өйдөммөтө, ити террактары тэрийээччилэр баччааҥҥа диэри көстө иликтэр.
“Куһаҕан да үчүгэйдээх” диэбиккэ дылы, бу террактар киин былаастар оруолларын үрдэтиигэ улахан “туһалаах” буолбуттара. Террористар дойдуну сатарытар буоллулар диэбит курдук, “вертикаль власти” диэн киирбитэ. Эрэгийиэннэр боломуочуйаларын, о.и. нолуоктан хомуллар үп үгүс өттүн кииҥҥэ ылбыттара, күбүрүнээтэрдэри дойду бэрэсидьиэн быһа аныыр, устар буолбута. Ол түмүгэр үгүс эрэгийиэн дуоннааҕы тугу да бас билбэт, “умнаһыт” буолла. Холобур, олус элбэх сир баайдаах СӨ кииҥҥэ иэспит 51 млрд. солк тэҥнэстэ дииллэр. Ону хаһан төлөөн бүтэрэрбит биллибэт. Сирбит баайа дуона суох сыанаҕа биирдиилээн баайдарга атыыланна, суверенитеппыт сууралынна, биир титириги да бас билбэт буоллубут. Барытын Москуба дьаһайар. Онуоха биир түгэни ахтан ааһыым.
Өрдөөҕүтэ Госдуума дьокутаата, биллэр уопсастыбанньык, учуонай З.А. Корнилова тэлэбиисэргэ: “Биһиги тугу да бас билбэт буоллубут. Киһи өллөҕүнэ, 2 миэтэрэ сири да бас билбэппит. Былыр сахалар бокуонньугу араҥастаан тииккэ ыйыыллара үһү. Билигин ол биир тииппитин Москуба быһаарар, бас билэр”, – диэбитин өйдөөн кэллим.
Дьэ, итинник террористартан “куттанан”, эрэгийиэннэргэ олорор сирдэрин-уоттарын бас биллэрбэт буолуу, үбү-харчыны үксүн кииннээһин дьон-сэргэ айылҕаҕа, тыаҕа-хонууга харыстабыллаах сыһыаннаһар өйүн-санаатын мөлтөппүтэ диэтэххэ, сыыспаккын. Ол түмүгэр киһи үксэ “ээ, бу биһиэнэ буолбатах, федераллар киэннэрэ” диэн саныыр. Ол иһин нэһилиэнньэ тыа-ойуур умайыытыгар улаханнык кыһаммат, уоту умуруоруу – аҥаардас лесхозтар (федераллар) эбээһинэстэрин, кыһалҕаларын курдук өйдөбүлгэ тиийдибит.
Аны туран, баһаарга үлэлээбиттэргэ хамнас төлүүр, өссө өйүөнэн хааччыйар омсолоох соҕус бэрээдэк олохсуйда. Уоту умуруорууга кыттыбыт тэрилтэ үлэһиттэригэр тустаах хамнастара толору төлөнөр. Оччотугар баһаарга сылдьыбыт күннэрэ иккис, эбии хамнас буолар. Үчүгэй буолбат дуо? Ол эбэтэр, кинилэргэ баһаар умуллубата, уһуннук барара ордук “барыстаах” курдук буолан тахсар. Эбии хамнастаналлар. Ол иһин бу дьон онно тиийэн, ис сүрэхтэриттэн кыһанан, умуруора охсубут киһи диэн тиритэ-хорута үлэлээбэттэр.
Аны кэнники сылларга баһаары умуруорууга букатын да Москубаттан, Сибииртэн, Хабаровскайтан улахан сөмөлүөттэринэн сүүһүнэн эбии дьон кэлэн үлэлиир буолла. Чуолкайын билбэппин эрээри, үһү-таамах курдук иһиттэххэ, ол дьон үлүгэрдээх элбэх, күҥҥэ 9-туу тыһыынча хамнастаахтар диэн буолар. Алдьархайдаах ороскуот! Бэйэбитигэр оннук харчыга үлэлиир дьон көстүбэттэригэр дылы. Ол кэлии дьон уоту түргэнник умуруорууга эмиэ улахан интириэстэрэ суох курдук кэпсииллэр. Холобур, биир киһи Таатта Баайаҕатыгар уот барбытыгар ол кэлии дьон (боросуутунан түстэхтэрэ) олохтоохтор уот умуруора тиийбиттэригэр үөрбүттэрэ көстүбэтэҕин, “эһиги тоҕо кэллигит?” диэбит курдук тылласпытын кэпсээбитин саныыбын. Кинилэргэ баһаар уһуннук умуллубатаҕына, хамнастара элбиирэ туох куһаҕаннаах буолуой? Кинилэр тыалара буолбатах. Ол иһин этэбин сорохторго баһаар барара, ойуур умайара барыстаах диэн.
Аны тыа баһаара элбиир биир төрүөтэ маннык.
“Акаары” дьаһал содулугар
4-5 сыллааҕыта Хакасияҕа уонна Бурятияҕа сааскы баһаар кэмигэр хас да кыра дэриэбинэ күл-көмөр буолбута. Ону бастаан утаа тыа (ойуур) ортотугар олорор бөһүөлэктэр буоллахтара дии санаабытым.
Онтум тэлэбиисэргэ көрбүтүм: букатын истиэп курдук хонуу сиргэ турар дэриэбинэлэри уот былдьаабыт этэ. Тоҕо? Төрүөтэ судургу. Ол дойдуларга сүөһү иитиитэ, оттооһун диэн суох, эбэтэр эстибит сирдэрэ быһылаахтара. Дьиэлэрин таһыгар кур лаҥханы, сэтиэнэҕи уот күүстээх тыалга өрө салаан кэлэн, начаас икки ардыгар күдэҥҥэ көтүппүтэ. Биир киһи массыынанан нэһиилэ куотан кэллибит диирин истибитим. Бу алдьархай барыта сайынын оттоон, эбэтэр күһүнүн хаар түһүөн иннигэр дэриэбинэлэрин тула хорутан эбэтэр диискэлээн баран өртөөн, кэбиспиттэрэ буоллар, умайыа суох этэ. Ол аата, өртөөбөтөхтөрүн түмүгэр умайбыттар. Оннооҕор биһиэхэ 2011-2012 сыллардаах курааннарга борокуратуура баһаар барбатах да сирдэригэр дэриэбинэлэри тула мелитиризованнай зона диэн ааттаан, бөһүөлэги тула 30 м кэтиттээх ойууру-тыаны олоччу солооҥ, кэрдиҥ диэн ыгыы-түүрүү буола сылдьыбыттаах.
Ити Хакасия айдаанын кэнниттэн РФ Бырабыыталыстыбата дойду үрдүнэн өртөөһүнү, оннооҕор олбуорун иһигэр бөҕү уматары кытаанахтык бобор туһунан омсолоох дьаһалы таһаарбыта. Оннук, мин саныахпар, букатын “акаары” дьаһал түмүгэр тыа баһаара элбээтэ. Тоҕо?
Үгүс дьон, ол иһигэр бары кэриэтэ салайааччылар, тыа суутун үлэһиттэрэ, араадьыйа, тэлэбиисэр эрэкэлээмэтигэр наар «Тыаҕа сэрэнэн сылдьыҥ, уоту оттумаҥ» диэн сэрэтэн, өйдөтөн тахсаллар. Ол хайдах эрэ дьон наар тыаҕа сылдьан баһаары ыыталларын курдук өйдөбүлү үөскэтэр. Ону мин сыыһа диибин. Ылан көрүөҕүҥ, дьон тыаҕа хаһан сылдьалларый?
Тыаҕа оттук, тутуу маһын бэлэмэ кыһын уонна саас хаардаахха ыытыллар. Сааскы куска-хааска тыһыынчанан сааһыт дурдаҕа дугуйдаммакка, эбэлэри кэрийбэккэ тоҕо тыаҕа тахсыахтарай? Сайынын, эгэ, оччуттар ойууру кэтиэхтэрэ дуу?! Күһүөрү элбиир сир асчыттар тыа (курун) ортотугар чэй өрүнээри уот оттубаттара эрэбил. Бары тиэрмэскэ итии чэйдээх, бытыылкаҕа утахтаах сылдьаллар! Ыкса күһүн тайахчыттар үүтээҥҥэ хоно-өрүү сытан бултууллар.
Мин саныахпатр, тыа умайыытын баһыйар өттүгэр үксэ (80-90%-на) хонууга дьон дьалаҕайыттан саҕаланар. Онуоха өртөөһүнү бобуу сири-дойдуну лаҥхаҕа кубулуппута оҕуста. Онно ынах-сүөһү ахсаана лаппа аҕыйаабыта эмиэ эбии буолла. Холобур, Сойуус саҕана өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 438 тыһынча ынах сүөһүлээх буоллахпытына, билигин 190-ча тыһыынча баар дуу, суох дуу? Инньэ гынан оттуур ходуһабыт аҥаара аҕыйаата.
Кырыы сирдэр, тэйиччи үрэхтэр төрүт кэриэтэ оттоммот буоллулар. Олор түмүктэригэр сирбит-дойдубут улахан өттө хас эмэ сыллаах лаҥханан, сэтиэнэҕинэн бүрүллэн, баһаар барарыгар “буорах” бэлэмнээтибит. Хаппыт сэтиэнэх (лаҥха) курааҥҥа кыра да кыымтан, ситэ умуллубатах бөппүрүөскэ тобоҕуттан, тиэхиньикэ да глушителиттэн начаас икки ардыгар өрө күүдэпчилэнэн тахсарын бары билэҕит. Аны, холобур, тыа баһаара оттоммотох, лаҥхалаах алаас (үрэх) куулатыгар турбут буоллаҕына, хонууга киирэн, сэтиэнэҕи сиэн, түргэн үлүгэрдик уҥуоргу тыаҕа тахсан, онтон эмиэ уҥуор туораан баһаар иэнин кэҥэтэр.
Иккис өттүттэн, өртөөһүнү бобуу ынах-сылгы мэччирэҥин киртиттэ, кыаратта. Ол үүт-эт кыччыырыгар төрүөт буолла. Маны таһынан итинник бопсуу куобаҕыттан, туртаһыттан, тайаҕар диэри тыа кыылларын аһылыктарын аччатан кинилэр туруктарыгар, ахсааннара элбииригэр эмиэ мөлтөх өттүнэн дьайара саарбахтаммат.
Тыа баһаардарын хайдах аҕыйатабыт?
Онуоха маннык этиилээхпин.
Сир аайы ходуһаны-мэччирэҥи өртөөһүнү сокуонунан, анал дьаһалынан көҥүллүөххэ эбэтэр көҥүллүүллэрин ситиһиэххэ. Өртөөһүнү маннык тэрийиэххэ. Ону өссө күһүҥҥүттэн саҕалыахха. Холобур кэтэх ыал, пиэрмэр, кэпэрэтиип күһүн балаҕан ыйыгар ходуһаларын, мэччирэҥнэрин кэрийэн көрдүн уонна аны саас ханнык сирдэри өттүөн сөбүн быһаардын. Ол кэннэ ол сирдэри тыраахтарга суханы, диискэни, барананы (тарааҕы), суох буоллахтарына, мутуктаах да тииттэри холбонон төгүрүччү состорон хараартыннар. Уот куотуон сөп диэбит өттүлэрин кэтиттик хараардыыллыахтаах.
Ол кэннэ олохтоох дьаһалтаҕа (лесхозка) эһиил (быйыл) саас бу сирдэри өттүүбүн диэн сайаапка түһэрэн, хайаан да көҥүл ылар, бэлиэтэтэр буоллуннар. Сааһыгар тиийэн, сөптөөх кэми көрө сылдьан, ону баттаһан, дьону мунньан өттөөһүнү ыыттыннар. Өртөнүөхтээх сири саас да эргитэн хараардыахха сөп. Ол эрээри күһүҥҥүтэ ордук буолуо этэ.
Маннык дьаһаннахха, уот барбат. Сир бөҕө өртөнүө, ырааһырыа этэ. Өртөммүт сир уоҕурдуллар, үүнүүтэ үрдүүр, харааран, итиини күүскэ иҥэрэн, күөх быгыыта эрдэлиир, мэччирэҥ тупсан, үүт элбиир, сүөһү-сылгы уойар, тыа баһаара аҕыйыыр. Быһата, өртөөһүн — төгүрүччү барыстаах дьаһаныы.
Маны таһынан киһитэ-сүөһүтэ суох ыраах үрэхтэргэ, чиэски сирдэргэ ыкса күһүн хаар түһүөн эрэ иннигэр күүскэ өртүөххэ. Манна сылгыһыттары, булчуттары туһаныахха. Мас-от хагдарыйбытын, көтөҕө түспүтүн кэннэ өртөөһүн тыаҕа ончу куттала суох. Кыратык киирдэҕинэ да, үөһэ тахсыбат, өссө ыраастаан туһалаах эрэ буолуон сөп.
Тыа баһаарын хайдах умуруоруохха?
Баһаары, биллэн турар, дьон умуруорар. Улахан баһаарга “һуу-һаа” диэн, элбэх тэрилтэ үлэһитин түмэн, үлэ кэмигэр субуотунньук курдук таһаардахха, төлөбүр оҥоһуллубатын. Тустаах үлэлэрин хамнаһын ыла сырыттахтара дии. Волонтер курдук үлэлэтиэххэ. Ол оннугар лесниктэргэ эбии ботуччу хамнас көрөн, онно үлэтэ суохтары сыһыаран, бастайааннай үлэһиттэри булуохха. Бу дьону барыларын РЛО-нан (ранцевый лесной опрыскиватель) хааччыйыахха. Судургутук эттэххэ, ууну быыл курдук ыстарар носуостаах 20 л истээх эрэһиинэлээх таҥас үрүсээк.
Оннук РЛО-лаах үрдүттэн хоно сылдьан үлэлиир наймыламмыт үлэһиттэргэ сууккатын аайы сөбүгэр хамнастыахха. Уоту түргэнник умуруоралларын көҕүлүүр услуобуйаны толкуйдуохха. Холобур, 1 суукканан умуруордахтарына – 300 тыһ., 2 суукканан тохтоттохторуна – 200 тыһ., 3 сууккаҕа тиэртэхтэринэн 100 тыһыынча солкуобайы эбии төлүүбүт диэн дуогабардастахха, букатын “өлөллөрүнэн” түһүнэн, түүннэри да үлэлээн умуруоруо этилэрэ.Тыа баһаарын күнүс куйааска умуллара сатыыр көдьүүһэ кыра. Киэһэ, түүн хайа баҕарар уот хаптайарын, мөлтүүрүн бары билэбит. Ону тэҥэ тыа баһаарын умуруорууга утары уоту ыытыы олус көдьүүстээҕин ситэ туһаммат курдукпут.
Оттон биһиги хастыы эмэ күн сүгэлээх, күрдьэхтээх эрэ тэрилтэ үлэһиттэрин, күннэринэн эптэххэ, сүүһүнэн киһини хос хамнас көрө-көрө, күнүһүн илдьэн үлэлэтэбит. Ол көдьүүһэ кыра. Эрдэ суруйбутум курдук, ол дьон икки хос хамнас аахсар буолан, умуруора охсор баҕалара, интэриэстэрэ да суох. Аны РЛО-лар тустарынан эбии этии. Маннык анал тэрил (РЛО-р) хас нэһилиэк (дэриэбинэ) аайы, кырата, 10-20 устуука баар буоларын ирдиэххэ. Оччотугар тыа баһаара саҥа баран эрдэҕинэ оннук уу ыстарар элбэх тэриллээх, эбии сүгэлээх, күрдьэхтээх дьон уотуо түргэнник умуруоруо этилэр.
Бу РЛО-лар сут-кураан дьылларга олус туһалаахтарын туһунан урут суруйан турабын. Холобур, Чурапчы Алаҕарыгар Оконешников.Г.Г диэн лесник 2011-2012 сут дьылларга оннук уулаах үрүсээккэ кыра аһыҥа дьаатын кутан баран, саас эрдэ аһыҥа саҥа үөскээн эрдэҕинэ ыстаран, 8 оту ылбытын суруйбутум. Ол сайын атыттар аттынааҕы алаастартан салаа да оту ылбатахтара. Ол иһин этэбин: РЛО-ры дэлэтиэххэ.
Түмүк
Онон олус ороскуоттаах тыа умайыытын аҕыйатарга сааскы, күһүҥҥү өртөөһүнү тэрээһиннээхтик күүскэ ыытыахха. Уот турдаҕына түргэнник умуруорарга интэриэстээх ботуччу хамнастаах анал дьону туруоруохха, РЛО-лары күүскэ туһаныахха.
Күөх ийэ сирбитин бары харыстыаҕыҥ, умайыы тахсара “барыстаах” буолуутун олоччу тохтотуоҕуҥ.
Уйбаан Пономарев, Чурапчы.
