80-с сыллар ортолоро... Торопуун Торопуунабыс Ойуун Күөлэ диэн былыргы эргэ өтөх самныбыт кыра балаҕаныттан балачча тэйиччи Аллараа Таала анныгар сытар күөлүн диэки бултаабыта хаһыс да сыла. Охсуу дьиэ туттан, сайынын оттуур, кыһынын таҥыалаан, куобахтаан сиир.
Бу – Улахан Күөл бөһүөлэгиттэн баара-суоҕа биир көһү арыый да кыайбат сир. Ол эрээри бэрт дьикти айылҕалаах. Хоргус, куттас киһи кута-сүрэ хайдах эрэ тохтуо суох курдук дойдута. Санаа баттыгаһыгар ылларбыт, оҕото-уруута суох, кырдьа барбыт сулумах дьахтары санатар нүһэр сир. Таалатын анныгар ыраас уулаах олус улахана суох күөллээх эрээри, кус да, балык да суох буолан, булчуттар тумнан ааһаллар.
Арай куобах үөскүүр кэмигэр син арыый эмэ буолааччы. Таалатын соҕуруу-илиҥҥи өттүгэр адаарыспыт улахан силистэрдээх, сороҕо хатан хаалбыта ырааппыт, хоту сиргэ диэтэххэ, балачча модьу-таҕа, баараҕай тииттэрдээҕэ. Күһүҥҥү боруҥуйга хойутаан хаалан хараҥаҕа ыллардахха, халлаанын өссө эбии хараҥардан биэрэргэ дылы буолара. Онно эбии үрдүк тииттэр төбөлөрүгэр хойуу лабаалары нуоҕалдьытар тыал бүтэҥитик иһиирэрэ, суор кыланыыта, киргил хатан саҥата, дьирики сүр түргэнник хаппыт тииккэ үөһэ сүүрэн тахсар тыаһа киһи кутун-сүрүн аймыыра. Чэ, быһата, бу дойду ыраах-ыраах ханна эрэ эһэ, бөрө, тайах, кыыл таба табан сылдьыах аар тайҕалааҕынан, бөһүөлэктэн төһө да чугас курдук эрээри, ураты айылҕалааҕынан биллэр-көстөр. Арай от ханнык да бэйэлээх кураан сылга хото үүнэр эрээри, хотуур хаамарыгар сирэ куһаҕанынан аатырар. Адарҕанатыттан иҥнэн, элбэх киһи охтубутун кэпсииллэрэ. Бэл, үөр сылгылар бүдүрүйэн, умса хоруйан иһэн өрүһүнэллэрин элбэхтик көрбүтүм. Тииҥнээх дьыл тииҥ, кырынаас таарыйара биллээччи.
Торопуун ийэлээх аҕата холкуос, сопхуос саҕаттан үлэҕэ эриллибит дьон буолан, Троша уол кыра эрдэҕиттэн эмиэ үлэһит бастыҥа буола улааппыта. Торопуун элбэх сайын оттообут киһи буолан, ходуһатын ыраах уонна күһүн уу ылаары эрэйдиир сирдэрин тутуу былдьаһан, урут бүтэрэргэ дьулуһан оттуур идэлэммитэ хаһыс да сыла. Быйыл кыралаан ыалдьан, “балачча күммүн сүтэрээри гынным” дии санаан, ходуһатыгар эрдэ барар, киэһэ хойутаан кэлэр. Атырдьах ыйын ортото чугаһаата.
Торопуун өйүөлэнэн-тайааланан, идэтинэн бүгүн эмиэ эрдэ туран тэйиччи отун охсо барда. Балачча үлэлиэх курдук буолан истэҕинэ, иһэ ыалдьан улаханнык мэһэйдээтэ. Туруулаһан үлэлии сатаан баран тулуйбата. Эмин дьиэтигэр умнубут буолан, лаппа эрдэ да буоллар, дьиэлииргэ күһэлиннэ. Дьиэтигэр кэлэн, аат эрэ харата аһаабыта буолан баран, эмин истэ. Сытан сынньана түһэргэ быһаарынна.
Иһин ыарыыта син ааһыах курдук буолла. Арай ол сыттаҕына, ыта туох да олус сүрдээхтик дьиэ ааныттан чугас үрэн бардьыгыныы түстэ. Дьиэттэн тэйбэккэ эрэ балачча уһуннук үрдэ. Торопуун “туох барбат сылгылара буулаан хааллылар” дии саныы-саныы, киирэр аан диэки хаамта. Бай, доҕоор! Кыладыапка иннигэр өйүөлээх үрүсээгин хаалларбыта. Ону сүүнэ улахан эһэ хайыта тардан баран, килиэбин хостоон сии олорор эбит. Торопуун хараҕа арыыйда мөлтөх. Баҕар, сыыһа көрбүтүм буолаарай диэн, ааны сэгэтэн кыҥастаһа-кыҥастаһа көрдө. Онтон эмискэ тымныы уунан саба ыстарбыт курдук, этин сааһа аһылла түстэ. Аанын иһиттэн хатаан лип гыннарда.
Манна, сирин дьиэтигэр, улаатан эрэр Ылдьыыһын 28 халыыбырдаах саата баарын билэр. Аҕатын былыргы саата этэ. Долбууругар кыра мас дьааһыкка биир-икки иитиилээх ботуруон баарын өйдүү биэрдэ. Бэрт тиэтэлинэн ону көрдөөбүтүнэн барда. Санаатыгар, балайда өр булумахтаһан баран, иитиилээх биир алтан ботуруону булла. Ыта үрэрин тохтоппот. Торопуун “сүгүн араҕыа суох адьырҕа быһыылаах” дии санаата да, саатыгар соҕотох ботуруон баарын укта. Аанын аргыый сэгэтэн көрдө. Эһэтэ аны саахардаах кэнсиэрбэ үүтэ угуллубут мөһөөччүгүн хайа тардыбыт. Торопуун “бачча чугас кэрчиэстии тэбэр ини” дии санаата. Тыын сирэ буолаарай диэн, балачча кыҥаан-кыҥаан баран, ытан хабылыннарда. Эһэтэ чугас мас мастыыр эндиргэ тиийэн оҕутта. Торопуун, ону эрэ кэтэспит киһилии, сүр түргэнник сүүрэн тиийэн, сүгэтин харбаан ылаат, туох баар күүһүнэн үстэ-түөртэ төбөҕө саайталаата. Дьолго, эһэ охторугар модьу эндир маска төбөтүнэн түһэн, охсуолуурга табыгастаах буолбут. Хаһан да маннык бултаан көрбөтөх киһиэхэ оһуобай туттунуу, букатын да көһүтүллүбэтэх соһуччу бултуйуу буолан турардаах.
Күүппэтэх эһэлэрэ, бука, аччыктаан сылдьар адьырҕа буолуо. Ас сытын ылан, кыладыапка иннигэр сытар үрүсээги тоҕо тардан килиэп сиэтэҕэ. Бу быһылааҥҥа 28-с халыыбырдаах кыра доруоп саата уонна бэйэтэ ииппит алтан тимир ботуруона быыһаатаҕа. Торопуун чаҕылыйбакка, уолуйан хаалбакка, дьиэтин таһыгар сүгүн араҕыа суоҕун билэн, сэрэйэн бултаатаҕа.
* * *
Таалалаах, бөдөҥ мастаах нүһэр сиргэ сэргэхтик сылдьаргытын умнумаҥ. Саас эрдэ арҕахтан тахсыбыт уонна оҕолоох эһэни көрдөргүт эрэ сэрэниҥ. Оҕото кыра, акаары буолан, дьиктиргээн дуу, хайдах дуу киһиэхэ утары кэлэр үгэстээх үһү. Дьэ, ол түгэҥҥэ ийэ тыатааҕы оҕотун көмүскээн тугу да гынарын кэрэйбэт буолар. Өбүгэлэрбит этэллэринэн, эһэ уоттан куттанар үһү. Онон кутталлаах буолуо диэбит сирдэргитигэр түргэнник умайар факел оҥостон илдьэ сылдьыаххытын сөп. Ойуур баһаарыттан сыҕарыйар кэмигэр нэһилиэнньэлээх кыра учаастактарга сэрэнэ-сэрбэнэ сылдьыҥ.
Бу кэпсээним дьоруойа, куттаҕаһа суох, сэргэх туттунуулаах Т.Т. Аммосов биэс сыллааҕыта күн сириттэн ыалдьан барбыта.
Андрей Потапов-Айанньыт.
“Дьааҥы аартыга” хаһыат уопс. кэрэспэдьиэнэ,
Табалаах, Үөһээ Дьааҥы.
