Кыыл уонна киһи

 

 

   Иһит-хомуос тыаһатан ас сылыттан аһаатылар.

   — Эһиги түөрт, Үөт күөлүн арҕаа баһынан киирэн Харыйа баппыкка тахсаҕыт. Аттаргытын онно хааллараҕыт. Икки киһи үөһэнэн барыа, икки – алларанан. Ыттаргытын онуоха-маныаха диэри тута сылдьыҥ. Биһиги Кутар холлороонун бата тоһуйуохпут. Чэ, хамсаммахтаан иһиҥ.

   — Ма-амуо, — диэн уһуутаабытынан кыыс хараҕын аста. Ыарыыта туох да сүрдэммит. Тулутарыттан адьас ааһан эрэр. Утуйа сытар дьону уһугуннарымаары, оронугар түүрүллүөҕүнэн түүрүллэн баран, баҕар, быстах буолуо, баҕар, ааһыа диэн, сымыһаҕын быһа ытыран сыта сатаата да, өссө бэргээтэ.

   Оронуттан нэһиилэ хостонон турда. Иһин түгэҕин туттубутунан, эркинтэн өйөнөн көрүдүөргэ таҕыста.

   — Ким баарыай?! Ай-йуу... Ким баарыай?! – ытыыр, ааттаһар былаастаах саҥа таһаарда. Көрүдүөр түгэҕинээҕи хостон ааны сэниэтэ суохтук аһан дьуһуурунай быраас өҥөс гынаат, төттөрү киирдэ. Хос иһигэр кимнээх эрэ кэпсэтэр, күлэр саҥалара иһиллэн ааста. Оттон кыыс ыарыыта тулутумуна балыыһа тымныы эркинигэр өйөнөн, муостаҕа сырылаан түстэ: “Киһи бачча буолбутун көрөн баран, киирэн өссө чэйдии олороллор”, — диэн кыһыы-аба санаата харах уута буолан кубаҕай иэдэһинэн сүүрдэ. “Ма-амуо!..”

   Халлаан хабарҕатын хайа тардыахтыы, үөһэ таласпыт харыйаларга күлүктэтэн тыа иһигэр биир утах сырдык киирбэт. Хабыс-хараҥа. Тыынар-тыыннаах имири эстибит дойдута диэҕи, биирдэ эмэ суор тойон туох эмэ собулҕаны булан, үөрэн таҥалайын таҥсынар. Дэҥ кэриэтэ хаппыт тиити киргил тоҥсуйан торулатар, муммут кукаакы айманан ааһар.

   Сыыр быарыгар сиҥниэхчэ-сиҥнибэккэ үйэлээх харыйа силиһиттэн нэһиилэ тардыһан турар. Тула кыыл-сүөл кубарыйа куурбут уҥуоҕа, муоһа-туйаҕа бөх-сах курдук ыһыллыбыт. Ол анныгар икки илин атаҕар сыҥааҕын ууран тыһы бөрө утуйа сытар. Аттыгар улаатан эрэр аһыҥастара мэниктии сылдьаллар.

   Түөрт аттаах киһи саҥата-иҥэтэ суох, дьэбин уоһан от үрэх устун иһэллэр. Санныларын үрдүнэн саалара хороҥнуур.

   Харыйа баппыт баһыгар киирэн, аттарыттан түһэн таҥас-сап көннөрүннүлэр. Ыттарын ыыттылар. Онтон биир тылы ыһыктыбакка, эргим-ургум көрөн баран, тыа иһигэр киирэн, түөрт аҥыы хайдыһан тараахтаан бара турдулар.

   Бу кэмҥэ Кутар холлороонун бата алта киһи оннуларын булан турдулар.

   Саҕаланна...

   Маҥан халааттаах дьахталлар ыарыытыттан эркиҥҥэ өйөнөн ытыы олорор кыыһы хостуу тардан туруодулар.

   — Чэ, чэ, айгыста олорума, оччолооҕу көрүллүбүтэ. Эн эрэ баар үһүгүн дуо манна. Тыый, аны төрүт да ыһыктынан кэбиһээри гыммыт дии. Дьэ, доҕоор, бэйэҥ хаампатаххына сытыаҥ эбээт. Чэ, чэ, кытаат. Хааман ис.

   Кыыс, иһин түгэҕин туттубутунан, нэһиилэ акыҥнаан быыкаа, түннүгэ да, үөлэһэ да суох хоско киирдэ. Ыарыыта өссө эбии бэргээн истэ. Уоһуттан араас үөхсэр быдьар тыл төлө көттө. Ол кэмҥэ биир дьахтар улахан эрэһиинэ мээчик киллэрэн: “Бу үрдүгэр олор. Тура баҕастаан көрөөр эрэ. Чугаһаатаххына киириэхпит”, — диэн баран, төттөрү тахсан барда.

   Кыыс мээчик үрдүгэр олордохпуна, баҕар, чэпчиэм дуу дии санаабыта, төттөрүтүн, иһин түгэҕэ хайа барыахтыы хам тутта. Оттон аттынааҕы хоско дьахталлар үүттээх чэй иһэ олордулар.

   Тыһы бөрө муннугар туох эрэ билбэт сыта охсуллан ааспытыттан хараҕын аһан чөрбөс гына түстэ. Сыт кэлэн баран эмиэ сүттэ. Бөрө сүр сымсатык ойон туран тугу да билбэккэ мэниктии сылдьар оҕолорун дьарыйталаан баран тыас иһиллээтэ. Онтон, тугу эрэ сибикилиир быһыынан, Харыйа баппыт тардыытын диэки тохтоон иһиллии-иһиллии сундулуйа турда. Оҕолоро туох эрэ биллибэт адаҕыйан эрэриттэн уйаларын таһыгар оҥой-соҥой көрөөхтөөн хааллылар.

   Тыһы бөрө үрэх тардыытынан аллара киирэн иһэн, муннугар эмискэ саба охсубут сыттан иҥнэ биэрдэ. Бу алдьархайы – киһи уонна ыт сыта. Төбөтүн иһигэр “аһыҥастарбын тэскилэтиэххэ” диэн санаа кылам гынна да, кэлбит суолунан төттөрү ыстанан иһэн, тохтоон хорос гынна. Кэбис, син биир ситиэхтэрэ. Оҕолорум, оҕолорум эрэ туһун саныахха. Ол кэриэтин бэйэм...

   Аллара, үрэххэ ыттар үрэн моргустулар.

   — Сөп. Хаампыккытын кубулутумаҥ. Билигин кини Кутар холлороонугар түһүөхтээх. Бэйэтэ да онон түһүөҕэ, ыттар да күрэтиэхтэрэ. Чэйиҥ, кытаатыҥ.

   — Кыргыттаар, бу кыыс чугаһаабыт. Илдьиэх.

   Дьахталлар талыыта киирбит кыыһы икки холуттан өйөөн, төрөтөр хоско киллэрэн сытыардылар. Үөрэ-көтө ону-маны, буолары-буолбаты, күннээҕини кэпсэтэ-кэпсэтэ бэлэмнэнэн киирэн бардылар. Сытааччы ытыырыгар-ыллыырыгар, үөхсэригэр адьас кыһаммат курдук тутталлар. Кыыс ыарыытыттан туймааран эрдэҕинэ муннугар аҕалан тугу эрэ даҕайааттарын кытта эмискэ этин сааһа барыта аһыллан, эмиэ сэргэхсийэн кэллэ. Онуоха оҕо көтөҕөөччү:

   — Ол-бу буолан көр эрэ. Оҕону тумнарыаҥ. Үннэн биэр. Чэ, чэ, кытаат. Күүскэ диибин ээ, күүскэ, – тула сүпсүлгэн саҕаланна.

   — Аа-а...

   — Тулуй! Киһи эрэ барыта маннык төрүүр. Бэйэҥ эрэ тускунан санаама. Тыыннаах киһини төрөтө сытаҕын!

   — Аа-аа, айа-даа, ИЙ-ЙЭЭ!!! – диэн кыыс үйэтигэр саҥарбатах тылынан ийэтин ыҥырда.

   Тыһы бөрө Кутар холлороонугар киирээтин кытта ыттар субу ситэн кэллилэр. “Оҕолорум... Аһыҥастарым... Кинилэри эрэ булбатыннар. Оҕолорум эрэ тыыннаах сырытталлар. Ырааттарбын даа, уйабыттан. Тэскилэттэрбин даа, дойдубуттан. Атахтарым, атахтарым билигин да сэниэлээхтэр. Ол аата, билигин да эрэл баар. Баҕар, баҕар, мүччү туттарыам”, — ийэ кыыл от-мас, хатыылаах харыйа лабаата сирэйин-хараҕын төһө да хайыта тыыттар, сэниэтэ эһиннэр, хараҕа тэстэринэн иннин диэки сүүрэн истэ.

   Төһө өр сүүрбүтэ буолла. Бэйэтэ да өйдөөбөт. Арай уйатыттан балай да ыраатта быһыылаах. Сэниэтэ эһиннэ, атаҕа нукаай буолла. Тыынара кылгаан киирэн барда. Хата, ыттар ыраах хааллылар. Саҥалара иһиллибэт буолан эрэр. Ол да буоллар син биир, син биир кинилэргэ көөчүктэнэн, көстө-көстө куотуохха наада. Аны, арааһа, көһүннэрбин эрэ ыраатарым биллибэт. Ойоҕоспун хаппыт мутук хайыта тарпытыттан хаан таммалыыр. Чэ, буоллун, ол туох буолуой. Оҕолорум эрэ тыыннаах хааллаллар. Бэйи, манна сытан сэниэтэ ыла түһүүм.

   Ыттар саҥалара эмиэ чугаһаан кэллэ. Бастаан иһэр күөрт дьүһүннээх улахан ыт көһүннэ. Эмиэ куотан көрүөххэ.

   Тыһы бөрө ситтэриэхчэ-ситтэрбэккэ куотан истэ. Улахан холлороон үс аҥыы хайдан, арахсар сиригэр киирэн иһэн хантас гынан көрбүтэ, томтор үрдүгэр биир киһи саатын кини диэки туһаайан кыҥаан турар эбит. Ийэ кыыл тоҕо эрэ сүр холкутугар түһэн хаалла. Түөрт атаҕын ыһыктан, сиргэ сытынан кэбистэ: “Оҕолорум эрэ күн сиригэр көҥүл көччүйдүннэр”...

   Хара бэкир киһи томтор үрдүгэр тахсан манаабыта ыраатта. Кини бөрө хайаан да манан кэлиэхтээх диэн билэр. Ол иһин, аны кэлэн иһэн сиргэнэн төттөрү ойуо диэн, хамсаабат даҕаны. Кырдьаҕастара табах да тардымаҥ диэн кытаанахтык сэрэппитэ. Онон барыта кулгаах-харах иччитэ буолан олорор.

   Хара бэкир төбөтүн иһигэр араас санаа барыта киирэн ааһар: ол иһигэр ыраах куоракка баар кыыһа эмиэ. Кыыһа үчүгэйдик олорор. Үлэ диэтэххэ – үлэ, киһи мыыммат хамнаһа диэтэххэ – хамнас, үтүө эр. Арай, оҕолоро суох. Хара бэкир, тыа бүгүрү үлэһит киһитэ, биирдэ эмэ туох эрэ улахан наадаҕа куоракка киирэ сылдьан, кыыһын кытта оҕо-уруу, сиэн эҥин туһунан кэпсэтээри гыннаҕына, анараата куруук солото суох аатырара. Наар: “Бастаан үлэм, карьерам”, — диэн тыллаах. Дьиҥэр, сааһа да ыраатан эрэр буолуохтаах.

   Онтон, хата, үнүр ийэтэ, миэхэ эппэккэ сылдьан баран: “Кыыспыт ыарахан ээ. Сотору балыыһаҕа киирэр буолуохтаах. Эйиэхэ кэлин, барыта этэҥҥэ буоллаҕына этиэм диэн эппэккэ сылдьыбытым. Оҕобут барахсан айылҕата, дьэ тартаҕа”, — диэн үөрдүбүтэ. Этэҥҥэ буоллаҕына, тыаттан эргиллэн киириибэр “эһээ” диэн минньигэс ааттаах киһи буолуом турдаҕа.

   Хара бэкир ити курдук төбөтүн иһигэр эҥин арааһы толкуйдуу олордоҕуна, холлороон сир хойуу талаҕын быыһынан бөрө сундулуйан иһэрэ көһүннэ. Ойон туран батыһыннара кыҥаата. Адьас бу тиийэн кэллэ. Кыыла ырааһыйа сиргэ тахсан баран кинини уун-утары көрдө. Онтон аны сытынан кэбистэ. Тугун дьиктитэй. Кыҥаата, кыҥаата, тардан кэбистэ.

   Саа тыаһа тайҕа баһын аймаан ыраахха диэри эҥсиллэн бара турда.

   Балыыһаҕа сиэстэрэлэр хосторугар дьахталлар чэй иһэ олороллор.

   — Хайа, били кыыс төрөөбүт үһү дуу?

   — Ээ, арба, бэҕэһээ сарсыарда эрдэ төрөөтө. Хаһыы да хаһыы. Көр, итинтиҥ өссө “ийээ” диэннээх ээ.

   — Син ийэ күндүтүн өйдүүр эбит дуу. Оттон бэйэтэ туох диирий? Санаатын уларыппат дуу?

   — Суох-суох. Манна психолог да кэпсэтэ сатаата быһыылаах, дьоно да кэпсэттилэр уонна син биир.

   — Оттон оҕото хайдаҕый?

   — Тыый, оҕото киһи таптыах оҕото. Муус доруобай.

   — Оччоҕо тоҕо?..

   — Дьэ, ким билэр. Ылбаппын да бүтэр диир. Хайыахпыт баарай. Эмиэ биир оҕо тыыннаах тулаайах хаалаахтаатаҕа.

 

 

   Киһи уонна бөрө туох да атына суохтар. Иккиэн — айылҕа оҕолоро. Иккиэн сиэмэхтэр. Иккиэн Орто дойдуга олох олороору, оҕо төрөтөн удьуор ууһатаары кэлэллэр. Иккиэн булугас өйдөөхтөр.

   Ол эрээри ким эрэ оҕотун туһугар олоҕун толук уурар, ким эрэ тоҕус ый устата сүрэҕин анныгар илдьэ сылдьыбыт оҕотун антах анньар. Тоҕо оннугуй? Маннык түгэҥҥэ хайабыт ордугуй? Аһыҥастарын туһугар олоҕун толук уурбут тыһы бөрө дуу, күн сирин көрдөрөөт, оҕотун бырахпыт киһи дуу? Кыыл “киһилии” быһыыта дуу, киһи “кыыллыы” быһыыта дуу?