(Сэһэнтэн быһа тардыы)
Аан дьиэ. Дьиэ иһин өһүө анныгар испирээллии эриллибит боруобакка иилиллибит соҕотох лаампа сырдатар. Дьиэ икки түннүктээх. Биирдэһэ — киирээти кытта уҥа эркиҥҥэ, иккиһэ — аан утары эркиҥҥэ.
Аана аһаҕас оһох иннигэр, томороон соҕус оҥоһуулаах да буоллар, бөҕө-таҕа көрүҥнээх, өйөнөрдөөх оҕо олоппоһугар оһох аанын диэки умса нөрүйэн, күрэҥсийбит баттахтаах, сааһыра барбыт киһи табахтыы олорор, табаҕын буруотун аһаҕас оһох диэки үрэрин быыһыгар дөрүн-дөрүн сөтөллөн ылар, аанньа утуйбакка сирэйэ-хараҕа саппаҕырбыт көрүҥнээх, уота суох болоорхой харахтарыгар санаарҕабыл күлүктэрэ түспүттэр. Бу — дьиэлээх тойон Куоста Макаарап, дьоҥҥо биллэринэн, Куустаах Куоста илэ бэйэтинэн олорор...
...Куоста өр тулуйан сылдьыбатаҕа. Саас уу-хаар тахсан суол сабыллара буолан эрдэҕинэ эмиэ: «Оонньуу буолар үһү! Сезон сабыллыыта! Улахан оонньуу буолар курдук, атын оройуонтан кытта кэлиэх курдуктар үһү...» — диэн сурахтар сир аннынан ээр-сэмээр иһиллитэлээбиттэрэ.
Кини харчыга улахан кыһалҕата суоҕа, бостуук хамнаһа үүт да ыаммат кэмигэр сөбүгэр этэ. Оттон билигин сааскы ыйдарга ынах бөҕө төрөөн үүт күүскэ эбиллибитэ, инньэ гынан, үүт харчыта хамнастарын лаппа элбэппитэ. Үлэлэрэ да эбиллибитэ, көөнньөрбөҕө анаан кырбаммыт дулҕа, ардыгар соломо, онно эбии эмиэ «кырбаммыт былах» диэн ааттаан өрүс талаҕын киллэрэллэрэ, ол эрээри, күн уһаан үлэ эбиллибитэ хайдах эрэ соччо биллибэт этэ.
Куоста оччоҕо да, билигин да кыайан өйдөөбөт: тоҕо бу үлүгэр алдьатыылаах сүүйсүүлээх, аҥаардас үп-харчы эрэ буолбакка, киһи дьылҕатын, олоҕун огдолутар хаартылааһын оонньуу дэнэрин. Хайдах итинник ааттыахха сөбүй?! Ыар тыынын чэпчэтэ, тас көстүүтүн тупсара, көргө-нарга кубулута сатаан ааттаабыт быһыылара дуу?.. Эбэтэр хаарты иһигэр саһа сылдьар хараҥа күүс дьон дьылҕатынан бэйэтэ таптаабытынан дьаһайан, сөбүлээбитинэн күлэ-күлэ тамнааттана оонньуурун ааттыыр быһыылара дуу? Эбэтэр бу биһиги бэйэбит олохпутун, ону ааһан, чугас дьоммут олохторугар, дьылҕаларыгар куһаҕанынан дьайар, кэрэ кэмнэрин өлбөөдүтэр, өрүү тиийиммэт муор-туор, дьонтон итэҕэс сананар олохтуур кэдэрги кэмэлдьибитин саптына сатыыр быһыыбыт дуу? Арааһа, барыта быһыылаах!
Куоста күүскэ үөһэ тыынна, эргичиҥнээтэ. Бысталаммыт санаата эмиэ били буолуохтаах оонньуутугар тиийдэ.
Оонньуу буолар киэһэтигэр, кыра күпүүрэлэринэн мунньан, биэс уон солкуобайы хас да сиэбигэр тус-туспа үллэртээн уктан, дьонугар көннөрү «хойут кэлиэм...» диэн кэбиһээт, ханна барарын быһааран эппэккэ тахсан барбыта.
Уос Дьуона дьиэтин таһыгар эмиэ ааспыттааҕы «Москвич», «Жигули», ону таһынан «Нива» тураллара. Куоста хайдах эрэ долгуйа быһыытыйда, ол да буоллар кыатана туттан тиэргэҥҥэ киирдэ.
Үктэл таһыгар үс киһи табахтыы тураллар, күө-дьаа кэпсээн-ипсээн ырааппыт, бэйэтин дэриэбинэтин дьоно буолалларын көрөөт билэттээтэ, илиитин биэрэн хас биирдиилэрин кытта дорооболосто.
«Хайа, Куоста, бырахса түһээри кэллиҥ дуо? Уолуҥ сезон саба кэллэҕэ... Босхо харчы кимиэхэ да мэһэйдээбэт, кытаат...» — дьоно хаадьылаатылар. «Бырахса да түһүөххэ сөп...» — Куоста күлэ-үөрэ хардарда, дьиэҕэ ааспакка дьонун кытта табахтаста.
Чочумча ону-маны сэһэргэһэ түһэн баран, бары тоҕо сууллан дьиэҕэ киирдилэр. Эмиэ ааспыттааҕы курдук табах уонна ас буһарын холбоспут сыта Куоста таныытыгар саба биэрдэ. Бу сырыыга уруккутун курдук иһиллэр гына дорооболоспото, кытыыга турааччылары, ону да билэр дьонун кытта сыҕарыйа сылдьан илии тутуста. Остуолга олорооччулары кытта таба көрдөхтөрүнэ төбөтүн кэҕис гыннаран эҕэрдэлэстэ. Бааска баара буолуо диэн толло санаабыта суох буолан биэрдэ, хайдах эрэ, Бааска иннигэр буруйдаах курдук санаммыта, били «тэйбитим» диэбит тылын кэһэн эрэриттэн.
Куоста налыччы икки остуолу кэрийэ сылдьан көрдө. Бастакыттан «улахан» остуолга барыан дьаарханна, «кыра» остуолга кэлэн билэр уолугар тылланан үс солкуобайы куустаста, хаарты тахсарын кэтэһэн оҕо эрдэҕинээҕитин курдук долгуйда, итииргээтэ, сүрэҕэ түргэн-түргэнник тэбиэлээтэ. Хаартылара тахсан биэрбэккэ тыҥааһыны өссө күүркэттэ, кэмниэ кэнэҕэс боростуойунан тахсан «бардылар». Кини харчыта, туох да өҥнөөһүнэ суох угуллубут буолан, бүтүннүү барда.
Хас эмэ сыл кэнниттэн бастакы сүүйүүлээх оонньуутуттан ылбыт долгуйуутун дуу, дуоһуйуутун дуу аһарына таһырдьа тахсан табахтаан, уоскуйан киирдэ. Өссө хаста да атын-атын дьоҥҥо солкуобайдыынан куустаһан көрдө да, наар барартан атыны билбэтэ. Тохтоон, хас да оонньууну аҥаардас көрөн эрэ олордо.
Онтон били бастаан куустаспыт уола бааннанар буолбутугар кэпсэтэн бааҥҥа быраҕыста, уола уон солкуобайы, кини биэһи. Бааннара тоҕо эрэ солкуобай да көҕүрээбэккэ отуоран истэ, ону кытта хас хаарты арылыннаҕын аайы Куоста долгуйуута күүһүрдэр күүһүрэн барда. «Хаарты маатыска мичик гынаары гынна дуу? Чэ, кытаат! Тулуй!» — диэн иһигэр ботугуруу турда. Иккис дьиэлэрэ эмиэ барыларын ыыталаан, остуол ортотугар харчыларын чөмөҕө балайда улаатта, бааннаах уол холуодатын остуол үөһэ ууран баран, харчытын наардаата, аахта: «Тоҕус уон алта солкуобай», — диэн чуолкайдаата.
Үһүс бүтэһик дьиэлэрэ саҕаланна. Куоста уйулҕата күүрбүтэ ааспакка биир кэм тыҥааһыҥҥа сырытта.
Өтөрүнэн буолбатах оонньуу буолан эрэрин билэн, босхо сылдьар дьон бары кэлэн остуолу төгүрүйдүлэр. Утары оонньооччулар сиэптэрэ чарааһа билиннэ дуу эбэтэр харса суох ууран туһа тахсыбатын сэрэйдилэр дуу, биир да бу үллэ сытар харчыны саба охсон ылар санаалаах суох буолла, бары сыаналара инники оонньууларыттан үрдээбэтэ.
Дьэ, хаарты даҕаны таҕыстаҕына тахсар буолар эбит! Биир да киһиэхэ мичик гыммакка барыларын маас да сибиэт ыыталаата!
Бүтэһик киһи бараатын кытта Куостаны ыга кууһа сылдьыбыт күүрүү налыс гынан ханна эрэ сүтэн хаалла, ол оннугар туох баар этигэр-сиинигэр дуоһуйуу уоскутар минньигэс сүүрээнэ дырылыы тарҕанна, өйө-санаата дьэҥкэрэргэ дылы гынна, хайдах эрэ дьоро тэрээһиҥҥэ сылдьар курдук сананна. Олох мас ылан уолун чугаһыгар олордо.
Үс дьиэ тухары биир да киһиэхэ биэрбэккэ барыларын ыыталаабыт, өтөрүнэн буолбатах оонньууну көрөн баар дьон бары күө-дьаа, һуу-һаа буолан сэргэхсийдилэр, күлэ-үөрэ ньамааккалаһа, ону-маны омуннаах соҕустук кэпсэтэн, бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһан көргө-нарга сылдьар быһыы-майгы буолла, сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ.
Уос Дьуона уостара толлоһон, сирэйэ мичийэ сырдаан, кэтэ сылдьар баартыгар илиилэрин сотто-сотто остуол баһыгар кэлэн торуойун ылаары ыга анньан турда.
Куоста уола харчытын бэйэтигэр хомуйа тардан ылан наардаата. «Күөммүтүн туоратабыт», — диэтэ уонна бэйэтигэр уон солкуобайы, Куостаҕа биэс солкуобайын төннөрдө. Ол кэннэ хаалбыт харчыны «отуорбут» диэн ааттаан аахта, онтун уон бырыһыанын кэтэһэн турар Дьуонаҕа «торуойуҥ» диэн үөрэ-көтө туттарда. Ордубут харчы үс биирин Куостаҕа: «Бу эн өлүүҥ, бу сырыыга бэркэ ыллыбыт, аныгыскыга бырахсаҕын дуо?» — диэн тыл этэн туттарда.
Куоста баһаам элбэх харчы биирдэ кутуллан кэлбититтэн эгди буолла: «Бырахсан-бырахсан!» — диэн сөбүлэҥин биллэрдэ.
Таһырдьа көҕүрэттэ таарыйа үктэл таһыгар кэлэн, билбэт оҕонньорун кытта табахтаста. «Бээ эрэ! Ити уолу кытта эн кыттыстыҥ этэ дуо?» — оҕонньоро ыйытта. «Ээ, мин...» — Куоста хардарда. «Хаһааҥҥыттан дьарыгырар оҕоҕунуй?» «Бу саҥа оонньоотум...» — Куоста оҕонньор тоҕо ыйыппытын өйдөөбөтө, оҕонньорун утары көрдө. «Ол иһин да, саҥа киһини манчыыктыыр быһыыта эбит...» «Ол аата хайдах?» — Куоста оҕонньор тугу ситэ саҥарбатын билиэн баҕарда. «Дьэ, эдэр киһи, баҕар, билбэтиҥ буолуо, хаарты, ис дьиҥэр киирдэххэ, иччилээх курдук», — оҕонньор тугу эрэ санаан төбөтүн кыҥначчы туттан үөһэ диэки көрөн ылла. «Киниэхэ бэриниилээх, кини туос эмэгэт күлүгэр үйэлээх сааһыгар үҥэ-сүктэ сылдьар кулут-чаҕар оҥостуон баҕардаҕына, бастаан утаа туох да аһары үчүгэй, санаабыккын барытын толорор, ханнык да хаартыны ылбытыҥ иһин, ханнык да сыананы эппитиҥ иһин барытыгар баҕарбытыҥ хоту үп-харчы бөҕөнү куду анньан биэрэр. Онтон, дьэ, кини обургу иҥсэ-обот ситимигэр иилиллэн, кинитэ суох сатаммат буолбутуҥ кэннэ бэйэтэ билэринэн өрө-таҥнары тутан өйгүн-санааҕын ытыйыа, баайгын-дуолгун эмэн иһиэ, олоххун талбытынан тутан оонньуур оҥостуо. Ол иһин этэбин — иччилээх, туох эрэ хараҥа күүс иҥэ сылдьар диэн. Эдэр киһи, толкуйдаа, сыаналаа, билигин тэйбэтэххинэ кэнники ыарахан буолуо...» — оҕонньор үөһэ тыынна, сөтөллөн ылла.
«Бааска эмиэ итиннэ майгынныырдык, сэрэтэн эппитэ ээ... Чэ, кэнники толкуйданыллыа, бүгүн баҕас харчыламмычча, бэлэм уохха оонньуу түһүллүө...» — Куоста иһигэр быһаарынна.
Оҕонньор, табахтаан бүтэн, дьиэҕэ киириэх курдук буолан эрдэҕинэ, Куоста ааспыттан арахпакка быһаарыы көрдүү сылдьар санаатын ыйытта: «Кырдьаҕаас! Өссө биири ыйытыым эрэ, ити оонньуубут тоҕо «курууска» дэнэрий?»
Оҕонньор, төттөрү эргиллэн, Куостаҕа ыксары кэллэ уонна утары көрөн туран: «Дьэ, тукаам, ыйытыаххын ыйыттыҥ буолан баран, бу киһиҥ сөптөөх харданы биэрэр кыаҕа суох. Эн курдук эдэр сылдьан, эмиэ оҕонньоттортон ыйытан көрөөччүбүн да, эмиэ мин курдук тугу да булан быһаарааччылара суох. Арай өрдөөҕүтэ нууччалартан кэлбит дииллэрэ, өссө, дьиҥ аата «курууска» буолбакка, «кууруска» диэн үһү дэһэллэрэ. Төһөтө сөбүн туох билиэй, һитинник, дьэ...» — диэтэ.
Куоста быһаарыыта суох: «Ээ...» — эрэ диэтэ.
Оҕонньор барбах сөтөллөн ылла уонна эргиллэн оргууй аҕай үктэли дабайа турда...
Дмитрий ПОНОМАРЁВ,
Ньурба, Күндээдэ.
