Эр дьон түмсэ түстүлэр да, ким хаһан, ханна, кимниин хоонньоспутун ырытыһан, тылларын минньитэллэр. Сорох сорохтор баҕас дьахтарга үйэлэригэр сыстыбатах эрээри, бу дьыалаҕа кимнээҕэр да улахан уопуттаах киһи курдук туттаахтыыллар. Биирдэ кустуу сылдьан маннык кэпсэтии тахсыбытыгар, Бааска уол киинэҕэ көрөн көҕүйбүтүн омуннура-омуннура кэпсээн үллэҥнэттэ. Онуоха Ыстапаан быһа түһэн, быһаас дьиҥнээх «эриэтикэни» илэ хараҕынан көрбүтүн кэпсээн былааһы ылла. Дьиҥинэн, киниттэн атын киһи кэпсээбитэ буоллар, ким да соччо кыһаллыа да суох этэ. Урааннаах уһун күнү быһа биир тылы ыган таһаарбат Ыстапаан бэйэтинэн тылланан кэпсии сатаабыта дьону сөхтөрдө:
– Киинэ диэхтээн... Тоҥ омук дьоно дьаабыламмыттарын көрөн тугу туһанаҕын? Дьиҥнээх олоххо бэйэҥ сахаларгын көрөр ордук минньигэс эбит. Буолаары буолан, билэр дьоҥҥун... Дьэ ол баар, чахчы долгутуулаах түгэн, – диэн баран кэпсээбит киһи дуу, суох дуу диэбиттии, Ыстапаан бэйэтэ бэйэтигэр мүчүҥнүү-мүчүҥнүү чочумча саҥата суох олордо. Ити курдук, иҥиэттэн, дьонун эрэйдээн баран кини саҕалаата:
– Чэ, буоллун даҕаны... Кэпсээн көрүүм. Быһаас кус көҥүллэммитигэр, эр дьон турардыын-турбаттыын бары кустуу бардылар. Арай, Куоста биһикки ол түүн үлэлиэхтээх буолан барбатыбыт. Тойоммутуттан, Былатыанабыстан, көҥүллэтэ сатаан элэ-была тылбыт баранна. Саас ичигэскэ хочуолунай биир түүн оттуллубатаҕына туох да буолуо суох этэ эрээри – киһибит туох да иһин буолуммата. Дьуһуурустубаҕыт кэмигэр барбаккыт диэн буолла. Аны кустарбыт субу үрдүбүтүнэн саҥаран ааһаллар, тула саа тыаһа бөҕө. Хайыахпытый, ол түүн ымсыыра-ымсыыра үлэбитигэр хоннубут. Сарсыарда утуйа түһэн баран эбиэт кэнниттэн дьиэ таһыгар чугас кэрийэн көрөр өйдөннүбүт. Бэтэрээ күөл баһыгар тахсан Баһылайдаах сыппыт дурдаларыгар куспутун манаан сыттыбыт. Мин нуктаан ыллым эҥин быһыылаах.
Куостам эмискэ: “Доо, көр эрэ, ол тугуй?” – диэн ойоҕоско анньыалаан уубун көтүттэ. Кустар дуу, хаастар дуу кэлэн түстэхтэрэ диэн күөл урсунун кыҥастаһан эрдэхпинэ, киһим букатын атын туһаайыыны ыйда. Кырдьык, биһигиттэн чугас туох эрэ бэрт дьиктитик туртаҥныыр. Бүнүөкүлү хаба тардан ылан көрбүтүм, доҕоор, мыраан анныгар икки сыгынньах киһи тустуу киэнэ кытаанаҕын тустан кулахачыһа сылдьаллар эбит. Чугас соҕус этэ, хайдах инники көрбөтөхпүтүн сөхпүтүм. Бэрт куҥнаах дьахтар эмиийэ, эмэһэтэ субу көтөөрү гыммыт хааска дылы өндөҥөлүүр. Биир кэм тэйиэккэлээн олорор. Куоста биһикки халампааспытын былдьаһа сылдьан көрөбүт. Мэктиэтигэр тыыммаппыт даҕаны... Арай Куостам субу-субу силин быһа ыйыстара иһиллэр. Онтун быыһыгар: «Өссө! Ө-өссө! Сити курдук, оо-оо...» – диэмэхтиир. Мин долгуйан тугу даҕаны саҥарбаппын, таах сытан эрэн көлөһүн бөҕө буоллум. Ол кэмҥэ оруобуна анаабыт курдук кустар чуп-чугаһынан көтөн аастылар. Кыһыйбыт иһин хайыыр да кыах суох, атын “кустары” үргүппэт кыһалҕаҕа олоробут. Дьоммут, дьэ, нэһиилэ тиниктэһэн бүттүлэр. Таҥныбыттарыгар көрбүппүт, доҕоор, бэйэлээх бэйэбит тойоммут Былатыанабыс буҕаалтыр Натааһалыын күннүү-күөнэхтии сылдьыбыттар эбит. Куоста туттуммакка, күлэн тоҕо барда. Мин көрбүппүттэн кэмсинэн өлө сыстым. Ол гынан баран... Эһиги киинэҕит диэхтээн. Дьэ, онно баар этэ, итии имэҥнээх таптал. Ийэттэн төрүү сыгынньах сииктээх эрэһиинэ тыыга үҥкүрүйэ сылдьыах диэтэххэ, халлаан сөрүүн соҕус этэ да... Итии хааннаах имэҥнээх дьон онно наадыйбаттар эбит этэ.
– Былатыанабыс Натааһалыын даа..? Дьэ, Натааһа эбит доҕор?! Чахчы кини дуо? Баҕар атын дьахтар буолаарай?
– Чахчы кини этэ. Итэҕэйбэт буоллаххына Куостаттан да ыйытаар. – Сатана, эмиэ дьахтарга дылы хоонньоһор эбит дуу?! Баҕайы, батыччахтыы ытыйан, тобус-тоҥ курдук буолара дии… – кэлэйэн хаалбыт Сүөдэр итэҕэйбэтэхтии туттан турда.
– Ол эйиэхэ тымныы буоллаҕа эбээт. Былатыанабыска хайдах курдук итийбитий-кутуйбутуй?! Былатыанабыс баарын кэннэ, ол тоҕо эмиэ эйигин көрүөй? – Бааска үөннүрдэ.
– Һа-һа, Былатыанабыс курдук буолуохха наада. Туох барыта сатабылы ирдиир, нохолоор. Оннооҕор, ол хайдахтаах да эр киһини үйэтигэр чугаһатыа суох диэбит Натааһаҕыт мыраан анныгар күөлэһийэ сырыттаҕа ол дии... Оо дьэ, ону эрдэ билбиккит буоллар хаамыралаах киирэн барытын устан ылан Былатыанабыскытын сантаастыа этигит... Натааһаттан санаатах аайы абаанса, хамнас быһалыы ыла олорор туох да куһаҕана суох буолуо этэ... – диэн кэпсэтээччилэр күө-дьаа буоллулар.
* * *
Кэпсээнтэн кэпсээн салҕанан бара турда.
– Ээ, хата, Бааска, үс сыллааҕыта куобахтыы сылдьан түбэспиккин кэпсээ.
– Үс сыллааҕыта Хонооһой маарыгар куобахтыы сылдьыбыппыт. Мин аһара үлүһүйэн хаалан дьоммуттан туораан атын сиргэ халыйан хаалбытым. Ол сылдьан талах быыһыгар туох эрэ маҕан хамсыырын көрдүм. Куобах диэн кыҥыахпынан кыҥаан аа-дьуо чугаһаан истим. Арай чугаһаабытым, доҕоор, дьон... Дьон сыталлар эбит. Үрүҥ былааттаах дьахтары кытта эр киһи уҥа-таала сыталлар. Мин кутталбыттан сүрэҕим айахпынан тахсан бара сыста.
– Эн эмиэ тоҕо куттанныҥ? Төттөрүтүн кинилэр куттаныахтарын сөп этэ буоллаҕа.
– Бу да киһи… Мин маҥан хамсыыры кыҥаан истэҕим дии. Арай ытан кэбиспит буолуум… Үрүҥ былааттаах дьахтары төбөҕө түһэрэр буоллаҕым дии. Дьонум да улаханнык соһуйдулар, куттаннылар быһыылаах, сыппыттарын курдук куустуһан баран сыппыттара. Биирдэ өйдөммүтүм син биир кыҥаан баран турар эбиппин. Дьахтара сарылаа да сарылаа буолар. Эр киһитэ сыгынньах туран түөһүн мөтөтүөҕүнэн мөтөтөн, геройдуу дьахтарын бүөлээбитэ эҥин буолар. Акаары...
– Буолумуна, миигин даҕаны саанан кыҥаатахтарына сарылыам этэ. Кимнээх этэй?
– Ол сиргэ саһарбахтыы сылдьар дьон быһыылаах этэ. Арааһа Хонооһой кыыһа эриниин эбитэ буолуо...
– Оннук-оннук. Ол маарга кинилэр оттууллар этэ. Күтүр өстөөхтөр, дьон дьон курдук дьиэлэригэр хоонньоспокко, хара тыаны кэтэ сылдьан дьаабыланар куһаҕан кэмэлдьилээх эбит буоллахтара! Ыт буола сыспыттар, – баччааҥҥа диэри саҥата суох истэн олорбут Миитэрэй саҥа таһааран мөҕүтүннэ.
– Ээ, эрэйдээх, эн ону хантан билээхтиэҥий. Ойуурга, айылҕаҕа таптаһар ордук имэҥнээх буолар, оҕонньоор. Ойоххутуттан хал буоллаххытына, ол Былатыанабыстаах курдук мыраан анныгар эбэтэр ойуурга, отууга, дурдаҕа эҥин таптаһар баҕайыта. Оччоҕо адьас хал буолбаккын, – Бааска оҕонньору дьээбэлиир.
* * *
Кэпсэтии тимэҕэ сөллөн салгыы бара турда.
Уолаттар тылларынан дэлби суустаан оҕонньордорун тус бэйэтин олоҕун уопутуттан кэпсииргэ күһэйдилэр.
Оҕонньор чочумча саҥата суох олорбохтоото уонна табаҕын уматынна. Туох эрэ дьээбэлээҕи этиэх курдук уоһун чорбоҥнотто.
– Биһиги эдэр эрдэхпитинэ оннук эҥин диэн суох этэ. Арай, былыргы оҕонньоттор кэпсиир буолаллара. Дьэ, ол саҕана таптал ордук имэҥнээҕэ, минньигэһэ үһү. Дьахтардарын кытары хоонньоһор туһуттан түүннэри хас эмэ биэрэстэни, көһү сүүрэн бараллар. Ыалга хоноһолуу сытан, кыыстаах буоллахтарына хайаан да түүн үөмэллэр. Оттон сулумах дуу, огдообо дуу дьахтарыҥ кэтэһэ сатаан баран, хоноһотугар бэйэтэ үөмэр үһү.
– Кинилэр да инчэҕэй эттээх, тэбэр сүрэхтээх, сүүрэр хааннаах буоллахтара. Эр киһи үөмпэтэҕинэ төһө эрэ хомойоохтууллар. Оҕонньор кэпсээнин салгыы олордо:
– Ынах маныы сылдьар кыргыттары кытары кычыгылатыһаллара ханна барыай. Таптыы көрбүт кыыстара хайа диэки ынах хомуйарын билэ-көрө сылдьан анаан-минээн ойуурга маныыллар үһү. Кыргыттарыҥ эр киһи кэтэһэ сытарын аһара бэркэ билэр буолан, хойутуу кэлиэм диэн дьоннорун эрдэттэн сэрэтэллэр эбит. Ол диэхтээн кыра буоллаҕа дии... Оччолорго олох атын буоллаҕа. Ити билигин сыбыс-сымыйанан таптаатым дии-дии ыал буолбута буолан оонньооһун, санаатах аайы арахсыы баар. Былыр ыал буолуу диэн чыычый дьыала, улахан кэмиэрчэскэй эпэрээссийэ, ханна да халбаҥнаабат хантараах. Ол да иһин дьон эрэйдээх көссүүлэһэн эрдэхтэрэ.
– Эчи, хаарыаны... Билигин биир эмэ кыыһы тиийэн кычыгылат эрэ, сууттаһабыт диэн туран кэлиэхтэрэ, – Бааска улаханнык ымсыырбытын биллэрдэ.
– Арба, истибиккит буолуо... Сэрии иннинэ ити Кылар Ньукулаастаах эһэлэрэ оҕуска кэйдэрэн өлбүтүн. Онно-манна мээнэ кэпсээбэттэр эрээри, ити иһэ истээх дьыала дииллэрэ.
Ньукулаастаах эһэлэрэ эмиэ Будьуруус Ньукулай диэн ааттааҕа үһү. Будьуруйбут хойуу баттахтаах, тыыллаҥнаабыт улахан уҥуохтаах эр бэрдэ киһи үһү. Ол киһи ыраах ханнык эрэ соҕурууҥҥу куораттан, Өлүөхүмэттэн дуу, Дьокуускайтан дуу ананан кэлэ сылдьар нуучча дуу, бааһынай дуу дьахтарын кытта булсубут. Ол саҕана бэрээдэк кытаанах, сырдыгы-билиини тарҕатыахтаах учуутал киһи көссүүлэһэрэ хайдах да сатаммат.
Оттон Будьуруус буулаан баран арахпатынан аакка-суолга киирбит киһи. Биирдэ күнүс ол дьахтарыгар кэлэн, анарааҥҥыта “дьон элбэҕэ бэрт, аны көрүөхтэрэ” диэн дэлби батына сатаабытын үрдүнэн, тылыгар киллэрэн кыбыыга тахсыбыттар. Кур от тэллэҕэр саһан сытан хамсанан-имсэнэн барбыттар. Ньукулай дьахтар үрдүгэр ыттан хамсаныы бөҕөтүн хамсанан эрдэҕинэ, от үрдүгэр кинилэртэн чугас сыппыт били дьахтар ыта, “хаһаайыммын өлөрөн эрэр” диэтэҕэ буолуо, ырдьыгынаабытынан кэлэн эр киһи самыытын көп этиттэн харбаан ылан илгиэлээн, сахсыйан барбыт. Ыт хаһан дьон сыгынньах таптаһа сылдьарын көрбүтэ баарай, соһуйдаҕа даҕаны дии. Олус куттаммыт, ыарыыламмыт Ньукулай хаһыырбытынан, ытын соспутунан сыгынньах кыбыыттан куотан кылбаҥнаан тахсан иһэрин көрөн, ынахтар сиргэммиттэр. Орулуу-орулуу куоппуттар. Кинилэр да киһи сыгынньах сүүрэн кылбаҥныы сылдьарын соччо билбэттэрэ буолуо буоллаҕа. Арай, “тапталлаах даамаларын” көмүскэспит атыыр оҕус саба сүүрэн киирэн Ньукулайы, ыттары-баҕастары, муоһунан баһан ылан киэр кыыраппыт. Чэ, быһата, Ньукулай сымыйанан кэпсээбит курдук табыллыбатах. Ыт буолуо ини, оҕус буолуо ини. Ити кэмҥэ таһырдьа оонньуу сылдьар оҕолор улахан айдааны таһаарбыттар, дьону ыҥырбыттар. Дьахтар от быыһыгар саспытын ким да таба көрбөккө хаалбыт. Арай, адьас хойут, улаатан баран Маҥан Маайыска кэпсээбитэ үһү. Оччолорго уончалаах оҕо сылдьан, от быыһыгар учуутал дьахтар саһан таҥна сатыы олорорун кини көрөн хаалбыт эбит.
Оттон ол саҕана Будьуруус бу туох буолан күрүлүүр күнүс сыгынньах сүүрэ сылдьан оҕуска кэйдэрбитин өйдөөбөтөхтөрө. Араастаан бары таайа сатаабыттара да...
Этэллэригэр дылы, тапталтан өлүүгэ диэри биир хаамыы.
– Чэ, туох буолуой, улахан таптал туһугар, дьоллоохтук таптаһа сытан өлбүт саныахха да астык. Ыкка ытыттаран, оҕуска кэйдэрэн өлүү төһө да соччо романтичнайа суоҕун иһин...
– Чэ, туох да диэбиккит иһин... Ити Натааһаҥ даҕаны, туһанар буолан Былатыанабыстыын хоонньоһор буолуохтаах. Булгу, тэрилтэ харчытын бииргэ сииллэрэ буолуо, – диэн хаһан эрэ Натааһаҕа иҥээҥнии сатаабыта сатамматах Сүөдэр санаан кэлэ-кэлэ кыһыйда.
Сити курдук эр дьон түмсэ түстүлэр эрэ тыллара-өстөрө сытыырхайан, дьээбэлэрэ-хооболоро бэргээн барар. Өссө бу диэн кырата. Биирдэ эмэ «тык» гыннарбыт кэннэ, дьон айаҕа аһылыннаҕына эбии суруйуллуо.
Дьөгүөссэ.
