Өйдүөҥ эбитэ дуу аны уонча сылынан? Хаһан эмэ санаан аһарыаҥ эбитэ дуу? Тохтуу түһэн. Биирдэ эмэ. Булан ылыаҥ эбитэ дуу санааҥ хаппахчытыттан? Ыллаан ылыаҥ эбитэ дуу киҥинэйэ, ыра санаам ыпсыбатах ыллыгын? Ыраас хаары тоҕо солоон атын ыллыкка киирбиккин...
Дьиҥэр, санаам тохтообут, кэрэ аҥаар диэн ааттыын кэрэтик иһиллэр этиҥ. Куппун туппут киһи этиҥ эбээт. Биирдэ көрө түһээт, биирдэ куоласкын истээт. Сүрэҕим мөҕүл тэбэн, дууһа кыла быһа баран, эн олоҕум сүнньүн тоҕо кэһэн, киирэн кэлбитиҥ. Бу иннигэр сырыттым ини, сылдьыбатым ини, утуйдум ини утуйбатым ини, эйиэхэ тиийэр кэрэ куону, эйиэхэ маарынныыр чугас дууһаны көрсө илик этим. Этим...
Ол да буоллар сыл-хонук аастаҕын аайы «эн уонна мин», «мин уонна эн», төбөбүттэн тахсыбакка сордуура улааттар улаатан иһэр буолла. Төһө да ыллыгым эн ыллыгыҥ таһынан холбоспокко ааспытын иһин, санаам түгэҕэр эн кэрэ мөссүөнүҥ, эппит этииҥ, саҥарбыт саҥаҥ дорҕооно сөҥөн хаалан хаалбыт.
Ыра санаам ыраас хаара, ыраах түгэххэ тыытыллыбакка, кыраһа хаарынан эрэ бүрүллэн сытар...
Киһиэхэ уруулуу санаалааҕын буларыгар, чахчы, кыра наада. Чопчу чугас киһитин тутан уурууругар барбах да наада эбит. Бу түгэн иннинэ икки сүрэх тус-туспа тэбэ сырыттахтара. Эн бааргын мин билбэппин, мин баарбын эн билбэккин. Дьикти түгэн. Туох да буолан ааспытын иһин, киһи баҕарар баҕата – олох ыллыгар икки суол көстүөн.
Түгэн сүрдээх, халҕаһа курдук түгэн. Кыраттан да хайдар, быһа барар быһаарсыы.
Аармыйа. Үгүс киһиэхэ – олоҕор бэлиэ кэм. Бэлиэ түгэннэр санааҕа хаалаллар. Кэлии-барыы, сүүрүү-көтүү, үлэ – барыта биир киһи тэҥэ. Бу сылдьан саллаат тугу санаан бүгүн утуйбута-турбута аахсыллыбат. Кырдьык, аахсыллыа суохтаах. Кырдьык, кытаанах. Ол эрээри олоҕуҥ оннук диэн буолар.
Этэ. Чэ ити хааллын. Киһи аймах кыылтан уратыта – санаатыгар – диэн буолар. Ааспыты хасыһар кыахтаах буолан сырыттахпыт буолуо дуу. Туох эмэ түмүк оҥостор, инникигэ сыыһа-халты тахсыбатыгар «үлэлэһэр» дьоммут – киһи дэһэбит. Ол эрээри таптал киһи олоҕор тиҥинээн киирдэҕинэ, урукку уу нусхал буолан тыытыллыбакка сылдьыбыт санааны тоҕо кэһэн, ытык курдук ытыйар. Төбөҥ иһинээҕи «хааһыҥ» хойдуон оннугар «амтана» уларыйар, иирэр, итирэр, илэ барар... Бу иннигэр ууруна сылдьыбыт муударас дуома сотуллар, ханна барбыта биллибэт буолан хаалар адьынаттаах. Санааҕар, булбут киһиҥ, таптаабыт киһиҥ, эйигин кытта тэҥҥэ кырдьыах, оҕо-уруу тэнитэн, сиэн, хос сиэн иитиһиэх курдук саныыгын. Саныыгын...
Баҕар-баҕарыма, киһи олоҕун үтүөтүн-мөкүтүн кылгас түгэннэр быһаараллар. Оннук түгэннэри киһи ардыгар «атыннык буолбуттара буоллар» диэн санаан аһарар. Дьэ.
Ол дойдуга саллаат кэккэтигэр сылдьан аҥаардас кинини кытта кэпсэтэр туһуттан сырбатыһыы быыһынан, булан-талан төлөпүөн хаалларынар этим. Төлөпүөннээх сылдьаары, элбэх күрүөнү күрүөһүт оҕус курдук ордоотоон, түбэспити барытын тоҕо силэйэн ааһарбыт. Элбэхтэ «гражданка» олоҕун өйдөбүлүттэн тахсыталыырбыт. Тоҕута солоһуу, киһи киэбиттэн тахсыах айылаах.
Аан маҥнай ийэбэр төлөпүөннүөм оннугар тапталлаахпар эрийэрим. Куолаһын истэммин уйадыйа үөрэрим, дьолбун бу илиибэр тута сылдьар курдук сананарым. Түүлбэр түһээн көрөрүм. Имэҥ сылаас илиитигэр куустаран, өлө-тиллэ мөхсүү, тиритэ илийэ имэрийсии, уҥа-таала таптаһыы күннэрин бу илэ көрөр курдук көрөн уһуктарым.
Тото-хана кэпсэтэн эрэ баран, көҥдөй мэйии, дьэ, ийэбэр эрийэрим. Ити курдук күүстээх буолар эбит таптал быһа кууспут киһитэ. Күннэтэ ырыанан эрэ собуоттаммыт курдук сылдьарым.
Төһө да ыарахан усулуобуйа үүммүтүн иһин, иһирдьэ хаайа-тута сылдьар тапталыҥ кутаатыгар угуттанан тула буола турар устаап олоҕор наадыйбаккын. Сулууспа эрэ, туох эрэ. Күнтэн күн кини куолаһа кулгааххар сипсийиэ эрэ кэрэх. Ырыа-тойук эрэ матыыба киирэ сылдьара. Сылдьара...
Сайын, күһүн, кыһын, саас ыпсыылара араас. Мин дууһам кыһына көмүс күһүнүн биллэрбэккэ эмискэ кэлбитэ. Биир үтүө сайыҥҥы күн. «Подъём, пробежка, завтрак...» Буоларын курдук эписиэрдэр үөрэппитэ буолан, утуйан хаалбыт саллааттары кэтэххэ сырбаталларыттан атын киһи сэргиирэ суох. Кэм, бириэмэ сулууспа бүтэрин чугаһыгар харан хаалбыт курдуга. Сөкүүндэ – мүнүүтэ, мүнүүтэ – чаас, чаас – күн курдук солбуллубут курдуга. Уһаан-тэнийэн хаалан, олус аалбыта, ордук сордообута. Сыта, олоро, тура сатааһын. Тохтоон хаалбыт түгэҥҥэ хартыынаны көрө олорор курдук сананарым. Бу кэми хайдах эмэ аралдьытаары, убатаары «рабочка» диэн аатырар ол-бу үлэҕэ үөрүүнэн тылланарым. Маннык түгэн хаайтарбыт санаалаахха, кэтэһэн кэпсэтэр баҕалаахха былдьаһык. Тоҕо эбитэ буолла, куоракка тахсыы, туох эмэ эппиэттээх быһаарыныы буолла да сүрүн киһибит диэн, миигин тумус туттар буоланнар, куоракка элбэхтик тахсарым. Тахсан КПП аанын арыйааккын кытта «көҥүл» салгын тыына ил гынан, түөһүҥ тылынан тоҕо солоон киирэр. Түргэнник тэйэ охсон төлөпүөннэһэн, утаппыт киһи курдук санааҕын ханнара охсоору сыыһа-халты туттаран, тахсан бараҕын. Сержант баар да буолан улаханнык көрөр-истэр диэҥҥэ кыһаллыбат. Бэйэтэ дьонун кытта кэпсэтэригэр ыллара сылдьар буоллаҕа. Бүччүм сири буллубут да төлөпүөн үөһэ түһэрбит.
Мин да ким-хайа иннигэр сэгэрим кэрэ куолаһын истэрбин ахтарым. Кэпсэтэр сирбит аҕыйах хардыы хаалбытын курдаттыы сэрэйэн иһэрбит. Дьиэтигэр төннөн иһэр ат курдук илгистэ хаамарбыт.
Долгуйан, тыын ыла түһэн баран эрий. Төлөпүөнүн тоҕо эрэ ылбат. Эрий – ылбат. Эрий – ылбат. Эрий – ылбат... Бу олорон араас санаа кииртэлээбитэ. Ол күн хатарылла турар сылгы курдук санаам сэргэтигэр хам баалламмын, бэркэ эрэйдэммитим. Араас сылтаҕынан муннук сири була сылдьан төлөпүөнүм муҥнааҕы олус да сордоотум этэ. Ылар суох. Суох. Туох эрэ буолбут, хайаан ылыа суохтааҕый?! Хайаан сэгэрим кэпсэтиэ суохтааҕый?.. Төбөм иһэ бап-баллырҕас араас санааттан тулуйумуна бэркэ эрэйдээбитэ.
Бу курдук дууһа баайыллыыта, тууйуллуута. Нэдиэлэ кэриҥэ сор бөҕөнү көрбүтүм. Эмиэ субуотаҕа куорат таһыгар, аны эписиэр саҥа дьиэҕэ көһөрүгэр көмөлөһө барыы баар диэн буолла. Төһө да абааһы көрөр эписиэрим иһин, бастакынан мин тылланным. Бардыбыт. Тиийдибит. Тиэйдибит. Сүөкээтибит. Бу тухары санаам хайдах эрэ төлөпүөннэспит киһи диэн. Эписиэрим обургу олох төлөпүөн эҥин диэни саллаакка көрдөҕүнэ, былдьыыртан атыны билбэт. Дьэ, сор бөҕөнөн ханна кэпсэтиэххэ сөбүн быһаара сатаан баран синэ биир – былдьыыр буоллаҕына былдьаатын – тапталлааҕым куолаһын, саатар, истэн баран бэйэм да биэриэм дии санаатым да эписиэр көрөн турдаҕына, төлөпүөммүн таһааран эрийдим – ылбата. Бу кыһыытын, абатын... Иккистээн эрийдим – ылбата... Үһүстээн эрийдим: дьэ ылан кэрэ куолас Саха сирин кииниттэн иһилиннэ! Дьоллонон көтүөх эрэ курдукпун. Кэпсэтиэх баҕабын «эрийиэм» диэн тыл быһа сотон ааста... Бу ыккардыгар били эписиэр өрө чолойон кэлэн, былдьаан ылыах курдук киэптээбитин быһа кыбдьырынан баран, бэйэтин сырбатаары утары күрдьэн киирбиппин билбэккэ да хааллым. Киһи эрэ буоллар дьыала «хаахтыйаары» гыммытыттан толлорго дылы гынна. Онно тута былдьаабата. Мин кэтэһэн көрдүм. Суох. Эрийбэтэ. Төннөр кэммит кэллэ, төлөпүөн тыаһаабата.
Тулуйбатым – эрийдим. Бу түгэҥҥэ диэри сэгэрим олох кулгаахпар батан киирбэт хатыылаах тылларын этэн-тыынан көрө илигэ. Бастакы «быһах тыллары» батарыта биэртэлээн барбытыгар бастаан утаа соһуйбутум бэрдиттэн ах баран ыллым. Оонньоон, тургутан этэрэ буолуо диэн, дууһам иһигэр туох эрэ быһа барбытын саҥаттан холбуу сатаан өрө мөхсө сатаабыттаах. Онтон «атын киһилэнним...» диэбитин кэннэ, туох да буруйа суох төлөпүөнүм муҥнааҕы сиргэ быраҕан, үлтү барар тыаһын эрэ истэн хааллым. Хаайтара сылдьар хаһыыны хабарҕам хайа барыар диэри хайа тардан кэбистим...
Оо, өлө мөҕүстэ да этэ сүрэҕим. Бу тыллар эттиин-сиинниин быһа эмэн, оспот баастыы нүөлүтэн. Курус күҥҥэ курулуу кутуллар ардах уута... Тырыта барар бириһиэн тыынан – күөл уҥуор...
Бу кэмҥэ диэри саллааты быһа таһыйан түбэспэтэх киһи этим. Ньиэрбэ кыла быһа баран, барбах утары саҥарбыкка, ытырыык ыт курдук туох да ааттала суох үрдүгэр түһэ сылдьар буолбут эбиппин биирдэ өйдөммүтүм.
Ол күнтэн ыла элбэх да сыҥаах тыаһаатаҕа, бэйэм да сыҥааҕым сутурук суолун биллэҕэ... Аармыйа обургу – дьэ, дьикти сир. Охсуспут киһигин кытта кимнээҕэр чугас табаарыс атас буолан хаалар адьынаттааххын. Хата, сутурук сокуона салайар чааһа буолан, тутум үрдээн, үтүө олох саҕаламмыта. Куһаҕан ардыгар үтүө өрүттээх диэн маны этэн эрдэхтэрэ.
Сэгэрим сыыһа дии сылдьыбыт киһим баара-суоҕа барбах кыыс эбит. Таптал, истиҥ сыһыан, ийэ-аҕа, оҕо-уруу, дьиэ, тэлгэһэ... диэни билэ сатаабат хотууска киэнэ киниэнэ буолан биэрбитин, харахпар хатыы киирэн көрбөккө сылдьыбыппын.
Билигин санаам көнньүөрэн, саҥа сырдык күҥҥэ илиибин өрө уунан турабын. Таптал кутаатыгар буһа сыһан, оргуйан иһэн өрүһүллэн хааламмын, аны истиҥ сыһыан кутаатын уматары кэтэһэбин.
Дьон араас, олох эмиэ оннук араас. Таптал туһунан атын дьоҥҥо быһаартара сатыыр наадата суох курдук эбит. Киһи ойуур маһа уһуннааҕыныы, кылгастааҕыныы ураты. Эн оннуккун диир да бу түгэҥҥэ табыллыбат курдук эбит. Биир тэҥ киһи суох. Айылҕата айбытынан сылдьаахтыыра дуу, хойут хоҥ мэйии өйдөнөн, өрө мөхсө сатаабыта дуу? Ханна эмэ тиийэн эмиэ сүөһү курдук дьүһүллэммитэ дуу? Дьиҥэр, сүөһү диэхтиибит да, сүөһү барахсан киһи курдук ыараханы, сидьиҥи толкуйдуура саарбах. Сүөһүгэ да тиийбэт «сүөһүлэнии» кэмнээх-кэрдиилээх буолуохтаах. Тэҥнээҕин булла ини диэххэ дуу?..
Биир дьахтарынан дьахтар аймаҕы барытын ити курдук диир төрдүттэн сыыһа ини. Наар эр киһи «сүөһүтэ» иһиллэрэ элбэххэ дылы. Икки өттүттэн «муос, туйах» кэтии-устуу тахсар быһыылаах.
Таптааҥ, таптатыҥ!
Атыыр.
