Иллэрээ сыл эмиэ баччаларга Быһыт Быспыт диэн күөлгэ түөрт буолан андылыы сытабыт. Быһыт Быспыт улахан дойду — Эбэ. Элбэх тумустаах, хоннохтоох-быттыктаах, биһиги сытар тумуспут кэннинэн үрэх түһэр.
Күөл мууһа хойут сайар буолан, манна андыга эрэ сыталлар. Андыһыт да үгүс буолар. Аны, бары биир дэриэбинэ дьоно буолан, бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билсэбит.
Бастакы күн — сезон аһыллыыта. Түүн хойукка диэри кэлии-барыы, кэпсээн-ипсээн, дурдаттан дурдаҕа көһө сылдьыы. Сарсыарданан “сезоннаабыт” дьон, дьэ, сылаалара киирэн, ким ханна түбэһиэх охтуталаабыттара. Үс киһи олорор дурдатыгар биэс киһи симиллибитэ, алта киһи сытар дурдатыгар соҕотох киһи хаалбыта. Быһата, сорох-сороххо “үчүгэй” киэһэ ааста быһыылаах. Биһиги, онно кыттыспатах дьон, үһүө буолан, биир дурдаҕа мустан хоммуппут.
Сарсыарда түөрдү ааһыыта ким эрэ өттүккэ анньыалыырыттан уһугуннум. Сэрэнэн, өндөйөн көрбүтүм, кус баара биллибэт. Онтон кураанахха уһугуннарбытыттан доҕорбун мөҕүттэ-мөҕүттэ төттөрү сытан эрдэхпинэ, киһим арҕаа куула диэки ыйа-ыйа: “Көр-көр, күөлгэ туох эрэ киирэн эрэр. Туртас дуу, туох дуу быһыылаах”, — диэтэ. Харахпын ньухханан өйдөөн көрбүтүм, кырдьык, туох эрэ сиэлэн-хааман, күөл диэки киирэн эрэр эбит. Утуйа сытар Бииктэрбитин уһугуннардыбыт. Саатар, күөл күлүк өттө буолан, били кыылбыт аанньа көстүбэт. Кыҥастаһыы буолла.
Кыылбыт сороҕор тохтоон биир сиргэ турар, тулатын көрүнэр, онтон эмиэ иннин диэки дьулуруйар. Хата, көрдөөн-көрдөөн, бэҕэһээҥҥи кэнниттэн таҥас быыһыгар сүппүт халампааспытын буллубут. Бииктэр халампаастаабыта, били кыылбыт баара-суоҕа ыт буолан хаалла. Сиргэ силлээтибит.
Уһуктан хаалан баран, тугу гына олоруохпутуй, табахтаан бусхаттыбыт. Ол олорон көрдөхпүтүнэ, ыппыт күөлгэ киирэн, үөс диэки харбаан барда. Онтон эмискэ умсан хаалла. Умуста диир өссө сыыһа, суох буолан хаалла. Ол эрээри ыт тимирбитигэр улаханнык дьыалайдаабатыбыт.
Ол сарсыарда ыаллаһа дурдабытыттан күөгэйэр күнүгэр сылдьар киһи мончуук көннөрөбүн диэн, күөлгэ киирэн баран, тыыта эргийэн сырдык тыына быстыбыта. Дьылҕата таайбыта эбитэ дуу, туох эрэ моһуоктаабыта эбитэ дуу? Билбит суох. Ол гынан баран, билигин санаатахпына, түүн ортото күөлгэ киирэн сүтэн-симэлийэн хаалбыт ыт, арааһа, мээнэҕэ көстүбэтэх буолуохтаах. Били, Николай Неустроев “Балыксытыгар” кэпсэнэр “хамсаабат уулаах Тыымпы күөл” иччитэ ыт этэ дии. Онон буоллаҕына, Быһыт Быспыт иччитэ баарын биллэрдэҕэ.
Көстүбэт эйгэ кистэлэҥэ
Сүүрбэччэ сыллааҕыта оскуолабын бүтэрэн, чугас улуустан Дьоллоох Дьокуускайга устудьуоннуу киирбитим. Куоракка аймаҕым суох, инньэ гынан быстах кэмҥэ онто да суох кыараҕастык олорор биир дойдулаахпар түспүтүм. Хата, дьолго, эксээмэннэрбин этэҥҥэ хоп курдук туттаран, үрдүк үөрэххэ киирэн хаалбытым. Олорор сирэ суох киһи быһыытынан күһүн уопсай дьиэҕэ киирэргэ сайабылыанньа суруйан баран, дойдубар төттөрү тахсыбытым.
Күһүнүгэр кэлбиппэр уопсайга ылбатахтара. Тоҕотун ыйыппыппар: “Чугастааҕы улуустан сылдьаҕын. Биһиги, бастатан туран, тулаайахтары уонна ыраах улуустан сылдьар оҕолору ылабыт”, — диэбиттэрэ. Бүттэхпит ол. Бу олорон санаатахха, кыһыылаах эбит. Ол эрээри дьиэ боппуруоһун түргэнник быһаарбыппыт. Эмиэ бэйэм курдук, уопсайга сатаан киирбэккэ хаалбыт оҕолору кытта сүбэлэһэн, Аппа уҥуор, төһө да эргэ буолбутун иһин, киһи син олоруон сөп дьиэтин куортамнаһан, тута көһөн киирбиппит.
Төрдүө этибит. Дьиэбит кыра: биир утуйар хос, саала уонна куукуна. Хата, утуйар орон, остуол, олоппос уонна өссө дьыбаан баар. Мин Спиридон Егоровы кытта саалаҕа сытабын, Данилов Миичик уонна Иванов Владилен — хоско.
Тыа оҕолоро, сиргэ-уокка сылдьа үөрүйэх дьон, киирэн оннубутун булаат, оһохпутун аһаттыбыт, дьиэ хас биирдии муннугар, дьиэ иччитин аһатан өйүө арыыбытыттан уурдубут. Ол икки ардыгар киэһэ буолан утуйуу буолла.
Түүн ортото Спиридон хаһыытыттан уһукта биэрдим. Киһим тиритэн, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн, баттаҕа бүтүннүү арбайан баран, оронугар сохсоллон олорор эбит. Уоһун иһигэр биир кэм тугу эрэ ботугуруур. “Туох айылаах буоллаҕай?” диэн, ааранан бэйэм да куттанан бардым. Онтон дьыбааммыттан орҕостон туран, тиийэн киһибин илгиэлээтим. Ол кэмҥэ эмискэ харахпар уот чаҕылыс гынна да, тиэрэ таһылла түстүм. Уот холбоно оҕуста. Владиленнаах Миичик сүүрэн кэлэн, икки окумалбыттан өйөөн туоруордулар. Сырдыктан, онно эбии харахха дайбатан, балай да буолан баран өйдөөн көрбүтүм, уолаттарым бары миигиттэн тугу эрэ ыйытардыы көрөн тураллар аҕай. Туох буолбутун саас-сааһынан кэпсээтим. Онтон Спиридон: “Туох эрэ куһаҕан баҕайы түүлүн түһээн эрэрим да, чопчу бу диэн тугун өйдөөбөппүн. Бырастыы гын, ¤ааска”, — диэтэ.
Быһылаан итинэн эрэ бүппэтэҕэ. Спиридон кэлин хаста да баттаппыта (бу сырыыга баҕас сэрэнэн, ыраахтан аатын ааттаан ыҥырар буолбутум), кини кэнниттэн Миичиктээх Владилен.
Күнүһүн барыта үчүгэй этэ. Онтон утуйуу буолла да, хайаан да ким эрэ булгуччу моһуогурар этэ. Бэйэм баттаппат буолан, ону улахаҥҥа уурбат этим. Ол гынан баран абааһыны илэ көрөн баран, куһаҕан тыын илэ баар эбит диэн, дьэ итэҕэйбитим. Ол маннык этэ.
Кыһын, Саҥа дьыл саҕана, уопсайга үҥкүүгэ сылдьан баран, түүн хойутаан кэлэн, чэйдээн бүтэн утуйа сыппыппыт. Арай ол сытан иһиттэхпинэ, куукунаҕа ким эрэ долбууру хасыһан иһити-хомуоһу тыаһатар. Аахайбатым. Онтон аны уу иһэн киллиргэттэ. “Доо, туох ааттаах тыаһаатыҥ. Сүгүн утутумаары гынныҥ дии”, — диэн киһибин сэмэлээтим. Эмискэ уу чуумпу буолан хаалла. Хоруй ылбакка, туран куукунаҕа тахсан истэхпинэ, уолаттар утуйар хосторугар таҥас быыһын сэгэтэн ким эрэ иһирдьэ киирэн хаалла. “Сибилигин чэйдээн баран эмиэ”, — дии-дии, төттөрү тиийэн сытан эрдэхпинэ, Миичик баттатан киирэн барда. Хайыахпыный, эмиэ хараҥаҕа харбыалаһан, уолаттар хосторугар киирэн Миичиги илгиэлээтим. Киһим уһуктарын оннугар аны марылаччы ытаан киирэн барда. Бу сырыыга аны уолаттар уһуктан, уоту холбоон киһибитин нэһиилэ уһугуннаран бэттэх аҕаллыбыт.
Уоскуйан, тыын ылан баран, тугу көрбүтүн, дьэ кэпсээтэ (урут киһи баарын көрбөт этибит):
— Харахпын симэн саҥардыы нухарыйан испитим. Ол да буоллар куукунаҕа иһит тыаһыырын, эн саҥараргын барытын истибитим. Спиридон быһыылаах диэн, маҥнай аахайбакка сыттахпына, арай, биир билбэт уолум киирэн кэлбитэ уонна хабарҕабар түһэн, муомахтаан барбыта. Эдэрин эдэр эрээри, сирэйэ-хараҕа аанньа көстүбэт. Мин өлөр буоллум диэн ытаабытым. Онтон эһиги кэлбиккит.
Онтон мин хоско ким эрэ киирэн эрэрин көрбүппүн санаан кэлэн ыйыппыппар “хайабыт да тура сылдьыбатаҕа” диэн хоруйдаабыттара.
Саҥа дьыл буолан биһиги дойдубутугар тарҕаспыппыт. Дойдубутугар бырааһынньыктаан, сынньанан кэлэн баран, сонно малбытын хомунан атын дьиэҕэ көспүппүт. Биһиги кэннибититтэн пединститут уолаттара кэлэн олоро сатаан баран, ыйы да кыайбатынан куотан тахсыбыттара. Кинилэр күлүк курдук киһи сылдьарын күнүстэри илэ көрбүттэр этэ. Көстүбэт эйгэ кистэлэҥэ диэн ити быһыылаах.
Оҕонньор кэпсээнэ
1995 сыллаахха Хомурах Үрүйэтэ диэн дьаҕа баһа дойдуга куобах күрэҕэр сылдьан турардаахпын. Оччолорго уоммун саҥа ааһан эрэр уол этим эрээри, улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьарым. Күрэххэ биһигини кытта 80-нун ааһан эрэр кырдьаҕас баара. Аатын билигин бу диэн өйдөөбөппүн. Биһиги кинилиин сүрүн сорукпут диэн — күөс күөстээһинэ, чэй өрөөһүнэ. Ол эрээри күрэтээччилэри кытта тэҥҥэ сылдьабыт.
Киэһэ куобахчыттарбыт төһө да сылайан-элэйэн кэллэллэр, сэһэн-сэппэн түүн хойукка диэри салҕанааччы. Биир оннук киэһэ оҕонньор кэпсээн турардаах. Төбөбөр оҕонньор аата хаалбатах, арай кэпсээнин умнубатахпын. Ону хайдах баарынан тиэрдэн көрүүм.
— Мин ыал мурун бүөтэ оҕото этим. Мин үрдүбүнэн икки уол уонна биир кыыс баара. Эдьиийим сүүрбэтин саҥа туолан иһэн атын улууска кэргэн тахсан барбыта. Убайдарым, аҕам аах үлэһит дьон күнү быһа сиргэ-уокка сылдьаллара. Ийэм эмиэ күнү быһа иһирдьэнэн-таһырдьанан сылдьара. Тыа дьоно үлэлээтэхпитинэ эрэ аһыыр-таҥнар буоллахпыт. Онон дьиэҕэ күнү-күннүктээн соҕотох буоларым. Эһэ, эбэ диэн суох этэ.
Оччолорго сааһым, бадаҕа, түөрт-биэс быһыылааҕа. Ону-маны саҥа ыйдаҥардан өйдүүр буолан эрэр кэмим. Арай биир күн, күнүһүн, үгэспинэн соҕотоҕун хаалан оһоҕум иннигэр “һай-һат” диэн мас ынахтарбынан оонньуу олордохпуна, кэннибэр ким эрэ күлэн чачыгыраата. Мин тоҕо эрэ соһуйбатым. Күлүү хоту эргиллэн көрбүтүм — ким да суох. Ойон туран орон аннын-үөдэни көрдүм — эмиэ мэлигир. Онтон эмискэ ким эрэ санныга охсон баран “иэс-боруос!” диэбитинэн төттөрү ыстанна. Мин эргиллэ биэрээт, бэйэм бараллаата оҕо кэнниттэн ыстанным. Ити курдук балай да иэс баайса, “һай-һат” диэн ыаллаах оонньообуппут.
Били оҕо илбирийбит, ньалахта буолан хаалбыт уһун ырбаахылааҕа, өтөрүнэн кыптыый диэни билбэтэх, тураах уйатыныы арбайбыт уһун баттахтааҕа, атах сыгынньах этэ. Күнү быһа соҕотоҕун олорор киһи, хата, мин сэргэхсийэн абыраммытым, бииргэ оонньуур доҕордоммутум. Дьонум кэлэллэрэ чугаһыырын саҕана: “Мин кэлэн барбыппын кимиэхэ да этимээр. Эттэххинэ, аҕаҥ миигин үүрэн ыытыа. Оччоҕо бииргэ оонньуохпут суоҕа. Эттэххинэ, өссө кэһэтэн биэриэм”, — диэн арахсыбыта.
Сотору буолан баран дьонум кэлбиттэрэ. Мин тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук туттан сылдьыбытым. Сарсыныгар били оҕом эмиэ тиийэн кэлбитэ. Оонньообуппут. Тоҕотун билбэтим эрээри, үчүгэй оонньуурдарынан өрүү кини оонньуура. Баар кэмигэр этэрбэспин уларсан кэтэрэ. Ол эрээри барарын саҕана төннөрөрө.
Биир киэһэ аҕам үлэтиттэн кэлэн аһаан баран, миигин түһэҕэр көтөҕөн олорон: “Тоойуом, күнүс тугу гынныҥ? Кимниин оонньуугунуй? Мин билэбин ээ, чэ, кэпсээ”, — диэтэ. Оҕо киһи улаханы толкуйдуу барбакка: “Оҕону кытта”, — диэн чап гыннардым. Онно аҕам туох диэбитин өйдөөн хаалбатахпын.
Арай ол кэннэ балай да буолан баран, били сүтэ-сүтэ көстөр доҕорум кэлэн миэхэ кыыһырбыта. Ырбаахы дуомнаахпын хайа тардан, этэрбэспин былдьаан ылан, ситэ умулла илик кыһыл чоҕунан көрөн сытар оһоххо быраҕан баран, оһох кэннигэр сүүрэн киирэн, сүтэн хаалбыта. Ол кэннэ этим барыта ымынах буолан, быччархайым көбөн, аны атаҕым сүһүөхтэрэ иһэн улаханнык ыалдьыбытым. Дьонум киин сиртэн луохтууру аҕалан эмтэтэн, ыйтан ордук сытан баран атахпар турбутум. Дьэ, онон олохпор оннук түбэлтэ буолан турар, — диэн оҕонньор кэпсээнин түмүктээбитэ.
