Кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, бу алаас урукку дьиҥнээх аата Куоҕастаах диэн эбитэ үһү. Былыр ол Куоҕастаахха биир саха ыала сайылыктанан олорбут. Туох аньыылаахтара-харалаахтара эбитэ буолла, ол гынан баран оҕо букатын турбат ыала эбит. Дьахтар эдэригэр сэттэтэ-аҕыста төрүү сатаабыт да, биир да оҕото кыайан быыһамматах. Кырдьар сааһыгар бүтэһигин, дьэ, эмиэ хат буолбут. Эрэ бүөбэйдээн-бүөбэйдээн кэргэнин этэҥҥэ төрөппүт. Оҕо төрөөтүн кытта саха былыргы үгэһин тутуһан, оҕону абааһыттан күрэтэн, түннүгүнэн куоттарбыттар. Ол иннинэ ыал аҕа баһылыга алааһын атын уһугар саҥа балаҕан туттубута эбитэ үһү. Аймахтара оҕону ол саҥа балаҕаҥҥа илдьибиттэр. Дьиэлээхтэр бэйэлэрэ эмиэ түүн оройо түннүгүнэн саҥа балаҕаннарыгар күрээбиттэр. Ол кэннэ ыал олус дьоллоохтук олорон киирэн барбыт. Сүргэтэ көтөҕүллүбүт аҕалара үлэлээн-хамсаан сүөһүтүн-аһын балачча элбэппит. Дьахтар күнэ-ыйа барыта ол оҕотуттан тахсар эбит. Оҕолоро мэник-тэник баҕайы уол үһү. Оннук байан-тайан олорбуттар. Оттон алдьархай хаһан баҕарар эмискэ ааҥныыр.

   Күһүөрү, от-мас хагдарыйарын саҕана, куула тыаҕа отон ситэр кэмигэр, дьахтардаах эр киһи түөртүүр ыамнарыгар үлэлээн буһа-хата сылдьыбыттар. Орой мэник уоллара оччолорго биэстээҕэ эбитэ үһү. Ийэлээх аҕата сүөһү көрөр кэмнэригэр аттыларыгар хотонун тула сүүрэкэлии, ньирэйдэри кытта оонньуу сылдьыбыт. Саҥаран чуопчаара, күлэн лыһыгырыы сылдьарын истэ-истэ, төрөппүттэрэ титииктэрин иһигэр үлэлии сылдьыбыттар. Арай биирдэ өйдөөбүттэрэ, уолларын саҥата-иҥэтэ мэлигир үһү. Таһырдьа сүүрэн тахсан, чугаһынан көрдөөн көрбүттэр да, булбатахтар. Дьахтар айманан, ытаан-соҥоон барбыт. Сүөһү-ас умнуллубут. Иккиэн чугастааҕы эбэлэрин, арыы тыаларын, ойууру хаһыытыы-хаһыытыы кэрийбиттэр. Уоллара тааһы ууга бырахпыт курдук сүппүт. Киэһэ хойукка диэри ытаһа-ытаһа оҕолорун көрдөөбүттэр. Онтон аҕалара атыгар олорон баран аттынааҕы алааска ыалларыгар барбыт. Санаатыгар, “оҕобун онтон булуом” дии санаахтаабыт. Ол гынан баран ыаллара оҕону көрбөтөх буолан биэрбиттэр:

   –  Тыаҕа муна сылдьара буолуо. Сар­сыныгар элбэх буолан тахсан көр­дүөхпүт. Санааҕытын түһэримэҥ, көс­түөҕэ, – диэбиттэр. Эр киһи бала­ҕаныгар төннөн иэрийэ-иэрийэ ытыы олорор кэргэнин уоскута сатаабыт да, анараата олох уоскуйбатах. Оннук түүнү быһа айманан, сотору-сотору тахсан, уолларын хаһыытаан хоммуттар.

   Сарсыныгар аттаах диэн, ыттаах диэн, атас-доҕор, аймах-билэ дьонноро чугас алаастартан хомуллан кэлбиттэр. Куоҕастаах алаас тыатын, ойуурун бүтүннүүтүн бараабыттар. Уол олох көстүбэтэх. Хас да хонук дьон санааларын түһэрбэккэ көрдүү сатаабыттар да, туһа тахсыбатах. Төрөппүттэрин төһө да аһына санааталлар, кэлбит дьон биирдиилээн тарҕаһан киирэн барбыттар. Күһүн саха ыалын кыстыкка бэлэмнэнии үлэтэ күүтэр буоллаҕа.

   Куоҕастаах дьоно уолларын аһыйан букатын буорайбыттар. Дьахтар суос-соҕотох оҕотун сүтэрэн, ыалдьан, орон-тэллэх киһитэ буолан хаалбыт. Эр киһи сүөһүтүн-аһын, дьиэ ис-тас үлэтин бөрүү сатаабыт да, туга да сатаммат буолан хаалбыт. Хаһаайыстыбалара улам ыһыллан барбыт. Дьахтар санаа-оноо, хомолто ыарыытыттан өрүттүбэтэх, сотору буолаат, анараа дойдуга күрэнээхтээбит. Эр киһи, дьонун сүтэрэн, аас-туор олохтоммут, аһыы утахха умньаммыт. Оннук сылдьан уһаабатах, кыстык ортото ханна эрэ үлүйэн өлбүт сураҕа иһиллибит.

   Сыл-хонук ааһан испит. Куоҕастаах дьонун суорума суолламмыт түбэлтэ­лэрэ дьон өйүттэн умнуллубут. Ол гынан баран алаас иччилэммитин туһунан сурах-садьык тарҕанан барбыт.

   Күһүөрү отонньуттар ойуурга оҕо ытыырын истэр буолбуттар. Оҕо ытыыр, ийэтин ыҥырар саҥата субу чугас кэлэ-кэлэ сүтэн хаалан, киһи бөҕөтүн куттаабыт. Дьиктитэ диэн, ол ойуурга отон олус өлгөмнүк үүнэрэ эбитэ үһү. Чугастааҕы бөһүөлэк дьоно, төһө да ымсыырдаллар, ол сиргэ баран отоннообот буола сылдьыбыттар.

   Арай биирдэ, 80-с сыллар бүтүүлэ­ригэр, бөһүөлэккэ күтүөт уол кэлбит. Хотуттан төрүттээх үһү. Сааһыт бэрдэ. Күһүҥҥү куска ол Куоҕастаах эбэтигэр киирэн, дурда оҥостон сыппыт. Кус бөҕөтүн бултуур үһү. Инньэ гынан эргэ өтөхтөрдөөх алааһы сүрдээҕин сөбүлээбит. Иччилээх эҥин диэтэхтэринэ, олох итэҕэйбэтэ үһү. Хата, “эбэбэр кус түһэрин билэн, сирбин былдьаары, олохтоох сааһыттар ол-бу сураҕы-садьыгы тарҕаталлар” дии саныыра үһү.

   Күтүөт биир сарсыарда идэтинэн кус маныы олорбут. Арай сарсыардааҥҥы чуумпуга хантан эрэ оҕо ытыыра иһиллибит. “Хайаларын оҕото бачча ыраах кэлэн ытаатаҕай?” диэн муодаргыы санаабыт. Бүнүөкүлүн хостоон таһааран оҕо ытыыр сирин диэки көрбүт. Бастаан туох да көстүбэтэх. Саһарбыт хомустарга, ол кэннигэр хойуу тыа баарыгар хараҕа хатаммыт. Оннук одуулаһа турдаҕына, күөл уҥуор эмискэ салгыҥҥа илдьирийэн хаалбыт, былыргылыы таҥастаах-саптаах, сирэйин-хараҕын омооно биллибэт кып-кыра оҕо баар буола түспүт. Ол оҕо кини диэки көрө-көрө “кэл” диир курдук илиитин даллаҥнатар үһү. Күтүөт саатын ылан оҕо көстүбүт сирин диэки барбыт. Оҕотугар чугаһаан истэҕин аайы, анараата хайдах эрэ тэйэн, ыраатан иһэр курдуга үһү. Оннук тыаҕа киирдэр киирэн испит. Оҕо иннигэр элэҥнии сылдьыбыт уонна биир аарыма тиит аттыгар кэлэн баран сүтэн хаалбыт. Хоп-хойуу көтөҕөнү үктээбитигэр арай туох эрэ “харк” гына тыаһаабыт. Төҥкөйөн көтөҕөнү ыраастаан көрбүтэ, оҕо дьардьамата сытар үһү.

   Бөһүөлэккэ кэлэн дьоҥҥо тыллаан ол дьардьаманы киһи сиэринэн харайбыттар. Онтон ыла уруккута Куоҕастаахха, билиҥҥитэ Оҕо Ытаабыт алааһыгар туох да баар сибикитэ биллибэт. Дьиҥэр, ол оҕо эрэйдээх отон сии бараахтаабыта эбитэ буолуо уонна, бука, аччыктаан, тоҥон-хатан суорума суолланнаҕа. Күтүөт уол “ол оҕо төрөппүттэрин өтөҕүттэн адьас чугас сытара, хайдах кыайан булаахтаабатахтара эбитэ буолла?” диэбитэ үһү.

 

 

 

   Былыыр-былыр билиҥҥи Хаҥалас улууһун сиригэр, Бөҕө Чолбон диэн ааттаах чиэппэр күүстээх бухатыыр киһи олоро сылдьыбыт. Дьон кэпсээнинэн, икки толору уулаах уһааты оҕо оонньуурун курдук кууһа сылдьар күүстээҕэ эбитэ үһү. Ардыгар алааһынан ааһан иһэн дьон сүөһүтүн харбаан ылан, хотоннорун үрдүгэр таһааран, туруоран кэбиһэн муокастыыра эбитэ үһү.

   Бөҕө Чолбон ынах сүөһү диэҥҥэ сыстаҕаһа суох буолан, үйэтин тухары булдунан-алдынан айаҕын ииттэн олорбут. Билиҥҥи Хаҥалас уонна Горнай улууһун хара тыаларын кэрийэн бултуур эбит.

   Арай биирдэ бултуу сылдьан биир өтөххө хонорго быһаарыммыт. Саха киһитин сиэринэн уотун иччитин айах тутан күндүлээбит. Өйүөтүттэн кыратык үссэммит. Сылайбыт киһи быһыытынан атын ыҥыырыттан тахсан утуйар таҥа­һын киллэрэн наара ороҥҥо оҥосту­бут. Сыппахтыы түһэн баран, утуйан хаалбыт.

   Түүн оройо киһибит баттатан, уһукта биэрбит. Хараҥаҕа кыҥастаһан көрбүтэ, суорҕана аллара диэки тардыллан түһэн эрэр үһү. Бөҕө Чолбон суорҕанын харбаан ылан бэйэтин диэки тардыбыт. Суорҕана туохха эрэ иҥнибит кур­дук, ончу хамсаабат үһү. Киһибит маҕыйа-маҕыйа тардыалаабыт. Туһа тахсыбатах. Онуоха быччыҥын барытын күүрдэн баран тарпытыгар, арай, анараа өттүттэн ким эрэ суорҕаны төлө тардан ыла сыспыт. Бөҕө Чолбон өсөһө киирбит. Суорҕанын тарбахтарынан хам тутан кэбиспит уонна тардыалаһан барбыт. Хараҥаҕа көстүбэт баҕайы күүһэ эмиэ сүрдээх үһү.

   Икки күүс: биирэ айыы, биирэ ха­раҥа суорҕан былдьаһан тиниктэһэн, ынчыктаһан-бөтүөхтэһэн киирэн барбыттар. Ыраахтан иһиттэххэ, эргэ балаҕан иһэ өрө тилигирээн олорор үһү. Кэнникинэн Бөҕө Чолбон сылайан, көлөһүнэ сарылыы сүүрбүт.

   – Суорҕаммын былдьаттахпына, киһи буолан бүтэбин, – диэн айыы киһитэ бүтэһик күүһүнэн түһүммүт. Биир түгэҥҥэ суорҕана ортотунан хайа баран хаалбыт. Дьэ, ол кэннэ киһибит “һуу” диэбит.

   Ол түбэлтэ кэннэ Бөҕө Чолбон ула­ханнык ыалдьа сылдьыбыта дииллэр. Өскөтүн суорҕанын былдьаппыта буоллар, өр буолуо суох этэ диэн сабаҕалыыллар.

 

 

   Ол сыл эмиэ, үгэстэринэн, кустуу сылдьыбыттар. Киэһэ аҕам уонна биир таайым дурдаларыгар киирбиттэр. Биир таайым үүтээҥҥэ утуйа хаалбыт. Сарсыныгар аҕам аах үүтээннэригэр кэлбиттэрэ, киһилэрэ титирэстии-титирэстии, биир сири көрөн баран олорор үһү. Туох буолбутун токкоолоһо сатаабыттар да, таайым биир да тылы саҥарбатах. Күнүскү аһылык кэннэ киһилэрэ дьэ нэһиилэ кэпсээбит.

   Арай дьоно барбыттарын кэннэ таайым утуйардыы оҥостон сыппыт эбит. Саҥардыы утуйуох курдук буолан эрдэҕинэ, үүтээҥҥэ холбоһон турар ампаартан кып-кыра киһи тахсан кэлбит уонна атаҕыттан сос да сос буолбут. Таайым илиитэ-атаҕа баайыллан хаалбыт, кыайан хамсыыр кыаҕа суох үһү. Оннук кып-кыра киһи балачча өр соспохтоон баран, сүтэн хаалбыт. “Ол кыра киһиттэн сүрдээҕин куттанным” диэн эппит. Онуоха дьоно: “Арааһа, иччи суолун мэһэйдээбитиҥ буолуо”, – диэн тойоннообуттар. Иккис күнүгэр бары үүтээҥҥэ хоммуттар. Ол түүн били киһилэрэ эрдэтээҕи күн сыппыт сиринэн үүтээннэрэ сууллан хаалбыт. Ону көрөн аҕам аах: “Сирбит иччитэ миэстэҕин уларыт диэн сэрэтэ сатаабыты өйдөөбөтөххүн”, – диэн быһаарбыттар. Кырдьык, ол түүн таайым ол сиригэр утуйбута буоллар, алдьархай тахсыа эбит.

 

 

 

   Билэр-билбэт алаастарын барытын кэрийбит. Онтон биир үтүө күн биэлээх кулунчугун көрдөөн, өтөхтөөх алааска тиийэн кэлбит. Өйдөөн көрбүтэ, биэтэ балаҕан тула сүүрэ сылдьар үһү. Дьиктиргээн, балаҕан иһигэр киирбит. Туох эрэ тилигириирин истэн баран көрбүтэ, кулунчуга эргэ наара ороннор быыстарыгар кыбыллан сытар үһү. Уол: “Хайдах манна киирэн кыбыллан хааллаҕай?” – дии-дии, кулунчугун хостообут. Балаҕан аанын аһыллыбат гына күрүө тостубут баҕанатынан баттатан кэбиспит. Онтон сылгыларын булан, үөрэн-көтөн дьиэлээбит.

   Сарсыныгар эмиэ биэлээх кулунчуга сүтэн хаалаллар. Эмиэ ол сиртэн наара ороннор быыстарыттан булан ылан быыһыыр. Оннук хаста да хатыланар. Сылгыһыт уол: “Хайдах баттатыылаах ааннаах өтөххө киирэн кыбыллан хааларый?” – диэн наһаа муодаргыыр.

   Биир үтүө күн эмиэ өтөҕөр кулунчугун көрдөөн кэлэр. Кулунчуга миэстэтигэр сытарын булан ылан хостоон эрдэҕинэ, арай, ынырык куһаҕан сыт кэлэр. Уол эргиллэн көрбүтэ, муус маҥан баттахтаах абааһы эмээхсинэ киһи кута-сүрэ тостуох курдук, күлэн ардьайа турар үһү. Киһибит кутталыттан аан диэки ыстаммыт. Онуоха абааһы эмээхсин ааны бүөлүү турбут. Уол түннүгү былдьаспыт. Эмээхсин түннүгү күөйбүт. Айыы киһитэ барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолбут. Абааһы сытыттан-сымарыттан мэйиитэ эргийэн, өй-мэй буолан барбыт. Ыксаан, сүүрэн тиийэн баҕана эркинин саннынан аспыт. Уол дьолугар, эргэ балаҕан эркинэ сууллан түспүт. Онон тахсан атыгар олоро биэрээт, ол сиртэн туос бөтөрөҥүнэн куоппут. Арай кэнниттэн: “Эдэр буолаҥҥын быыһанныҥ, саастааҕыҥ эбитэ буоллар, сиэхтээҕим хаалла!” – диэн абаккарбыт хаһыы-ыһыы иһиллибит.