Эттэтии

   Урут “дүҥүр тыаһын мээнэҕэ истибэттэр” дииллэрэ. Былыргылар тумус туттар дьонноро – ойууннар. Билигин да ойууммун диир киһи баар эбит буоллаҕына, улаханнык саҥарбаттар, кистии-саба кэпсэтэллэр. Былыр маннык дьон этиилэрэ кытаанаҕа, билиилэрэ киэҥэ кими баҕарар сөхтөрөр.

 

 

  Киһи кыаҕа, үөрэхтээхтэр этэллэринэн, муҥура суох. Оччолорго утумнаахтык дьарыгыран, ис-иһиттэн итэҕэйэн, эттэтиини ааспыт дьон эттэрэ-сииннэрэ аһыллан хаалара үһү. Аны эттэтиини ааһар дьон ускул-тэскил сылдьан, онно-манна баран, хонон-өрөөн “букатын сүттэ, киһи буоларыттан ааста” диэбит кэннэ төннөн кэлэр идэлээхтэрэ үһү. Эмиэ ити сиэринэн, билигин да толлорум бэрдиттэн дьонун да, сирин-уотун да эппэппин. Улахан ойуун үөрэ үс сүүс сыл билэ-көрө сытар дииллэр. Дөрүн-дөрүн дүҥүр тыаһын истэллэр.  

   Биһиги түөлбэҕэ эмиэ аата ааттаммат биир киһилээхпит. Маннык кыахтаах дьон сир-сир аайы бааллар. Бу дьону биһиги билбэтэрбит да, атын эйгэни билээччилэр бэркэ билэллэр эбит. Туох эмэ куһаҕаны оҥорор эбэтэр алдьатар санаалаах иһэр дьону суолларыгар муокастаан, муннаран, атын сиринэн ыытан, хаарынан-ардаҕынан киирэн, төттөрү ыытар кыахтаахтар. Оннук төннүбүт дьон кэлин “онно билэ-көрө сытар киһилээххит” диэн ахтан аһарааччылар.

   Сорохторо, төһө да сир түгэҕэр сытталлар, билэ сыталлара сөҕүмэр. Оннук урут олорон ааспыт дьону, билиҥҥи кыахтаахтар, олох харахтарыгар көрбөтөх дьоннорун, үүт-үкчү ойуулааччылар. Аймахтара ойуулуулларыгар сөп түбэһээччи. Тугу гыммытын, хайдах тутта-хапта сылдьыбытын көрөн олорор курдук этэн биэрээччилэр. Дьикти. 

   Киһибит эттэтэригэр, саҥа ойуун буолан бэлэһигэр силлэтэрин саҕана, олорбут алааһыттан тахсан барбыт. Олох ууга тааһы бырахпыттыы сүтэн хаалбыт. Көһүтэ сатаан баран, көрдөөн көрбүттэр – туһалаабатах. Араас санааны була сатаабыттар да, олох булларбатах. Сыл кэриҥэ сүтэн хаалбыт. Аҕыйах сүөһүлээҕин аймахтара ылан, көрөн-истэн кыстаппыттар. Онтон арай сайын хайдах тахсан барбытын курдук, киһилэрэ киирэн кэлбит. Сирэйэ-хараҕа били бүдүгүрэ харааран сылдьарыттан олох тупсан, ньылҕаарыйан, тэтиэнэх баҕайытык көтөн түспүт. Сүөһүтүн тутан турар дьонугар киирбит. Дьоно өлөн баран күөрэйбит киһини көрбүт курдук, соһуйан хаалан, сорохтор куттанан, бастаан утаа кэпсэппэтэхтэр.

   Ити курдук икки сылга биирдэ сүтэн хаалар идэлэммит. Биэс-алта сыл ити курдук сүтэн хаала-хаала күөрэйэн кэлэрин дьон  “төбөтүнэн моһуоктаммыт” дии сылдьыбыттар. Хас бардаҕын аайы дьиэтигэр сылдьан дьүдэйэрин курдук буолбакка, биллэ тупсан киирэр эбит. Инньэ гынан урут киниэхэ сылдьар дьонун букатын тэйитэн кэбиспит. Иччитэх дьиэҕэ ким санаата баран сылдьыа баарай. Дьон тохтоон да ааспат буолбут. Ол эрээри, сырыытын аайы кими эмэ эмтээбитэ, алдьаппыта да иһиллибэтэх.

   Арай хас да сыл буолан баран, аттынааҕы нэһилиэктэр тумус туттар, кыахтаах дьонноро быстахха былдьатан, өлөн-сүтэн барбыттар. Дьэ, онно эрэ бу киһилэрэ сиэмэх ойуун буолан эрэрин курдаттыы сэрэйбиттэр. Ити курдук, хас да сылы мэлдьи араас улуус ааттаахтара кэлэн баран тилэхтэрин көрдөрөр буолуталаабыттар. Дойдубут туһунан кытаанах саҥа-иҥэ тилэри көтөн кэбиспит кэмнээх.

   Олохтоохтор отуордара хамнаан олордоҕуна, сайын хоту диэкиттэн сүрдээх улахан хара холорук сири-буору ытыйан кэлбитигэр биһиги алааспыт диэкиттэн улахан эбэ уутун үлтү ытыйан таһааран ол холорукка сүөкээбит. Кэлбит да холорук симэлийбит, биһиги да холорукпут кыччаабыт. Дьэ, итинтэн кэлин аттынааҕы нэһилиэктэр биллэр дьонноро ордуталыыр буолбуттар диэн кэпсииллэр.

   Биһиги кырдьаҕаспыт, били, хотуттан кэлбит холорук иччитин олорор сириттэн бэркэ табыллан, атастыы арахсан баран, өссө хомуһуннанан кэлбитэ иһиллэр. Арай сиэмэҕин туһунан кэлин иһиллибэт буолан хаалбыта. Хата, ол оннугар киһи бөҕөнү эмтээбитэ. Элбэх киһи кэлэн эмтэнэн барарын кэпсииллэрэ. Онтон ойууну бобуу буолбутугар биллибэккэ-көстүбэккэ олорон барбыт дьылҕалаах. Ити аата ойуун кэбэ уларыйар буоллаҕа дуу, “сиэмэх” диэн эрдэттэн сыыһа балыйа сылдьыбыттара дуу?

 

 

   Дойдубар сайын, балык ыама бүтэрин саҕана, киэһээҥҥи чэйбин иһэ олоробун. Дьиэбит биир түннүгүн аттыгар уруккуттан хойуу лабаалардаах хатыҥ, харыйа уонна үөт үүнэн турар сирдээх. Өрүү ол түннүктээх хос хараҥа буолааччы. Күнүс эмиэ күлүктэтэн кэбиһээччи. Ол иһин “маһын, харыйатын көҕүрэппит киһи” дэһэ сылдьыбыттаахпыт.

   Киэһээҥҥи хааһыбытын сылытан сиэн баран, мин уруһуйдуу олоробун. Оччолорго сэттис эҥин кылаас эбитим буолуо. Арай таһырдьа сөмөлүөт дуу, бөртөлүөт дуу тыаһыгар майгынныыр, биир кэм куп-куугунас буолан хаалла. Оҕо киһи олоруом дуо: тахсан одуулас. Арай, тас ааммын арыйаары, олуурун өрө анньаары гыммытым – кыбыс-кытаанах. Тастан тыала бэрт, буор ытыллан күүлэ эркинин быыһынан будулутан олорор. Ити ыккардыгар ааммын аспакка, түннүккэ сөрүөстэ түстүм, таһырдьаны одууластым. Киһи тыына ыарыыр, салгын суох курдугун иһин төттөрү ыһыллан киирдим. Киирбитим, били, мин уоттанан-күөстэнэн олорон уруһуйдуур хоһум сып-сырдык. Онтон өйдөөн көрбүтүм, били, сырдыгы хаххалаан аҕай турбут мастар тыалга охтубут күһүҥҥү от курдук сыталлар. Мин хаһан манныгы көрбүтүм баарай, дьэ сэргээтим. Сытар, мин санаабар, тостубут мастары көрө-истэ турдум. Ол турдахпына, дьиэ тас эркинигэр туох эрэ ыарахан баҕайытык тас гынан сааллар тыаһа иһилиннэ. Мин аны ол эркиннээҕи түннүккэ сыста түстүм. Арай көрбүтүм, көҕүрэттэр сирбит хаптаһынынан көрөн турар. Өйдөөн көрбүтүм – үрдэ суох. Сарайа олоччу көтөн кэлэн өрүс бытархай тааһын курдук бытарыйан, түннүк анныгар сытар. Мин соһуйуу-өмүрүү бөҕө буоламмын, утуйан эрэр дьоммун уһугуннаран кэбиһэн мөҕүллүбүтүм.

   Сарсыныгар били охто сытар мастартан элбэх үөт тостубутун таспыппыт. Кыра дьиэ сарайа көтөн, тэпилииссэ салапаана кур от үрдүгэр сытара. Атын дьон туораттан көрдөхтөрүнэ, улахан холорук аймаабыт эбит. Биһиги диэки лаппа уһуннук тура түһэн баран, салгыы бара турбут.

   Ол улахан холорук хас да нэһилиэги таппыта. Хас да киһини онон-манан оһоллообута, биир киһини илдьэ барбыта. Маннык холоругу былыргылар холлоҕос көтүтэр эбэтэр тыы көтүтэр тыалга холууллара. Ол иһин киһи сүрүн баттыан сөп. Онно ааммын аһан биэрбитим буоллар, туох буолуо биллибэт эбит.

 

 

   Эмиэ бандьыыт, бассабыык кэмэ. Күһүөрү от үлэтэ үмүрүйэрин саҕана, бандьыыттар алааска көтөн түһэллэр. Лаппа тутахсыйбыт дьон киҥнэрэ-наардара холлон сылдьаллар эбитэ үһү. Бандьыыттар кэллилэр да, дьону сүөһү курдук үүрэн илдьэр идэлээхтэрин билэллэрэ саарбаҕа суох. Уолаттарын, кыанар дьоннорун тыаҕа күрэтэн, кыаммат оҕону-дьахтары кытта оҕонньоттор хаалан хаалбыт кэмнэригэр киирбиттэр. Кинилэр быыстарыгар соччо итэҕэтиитэ суох ойуунунан биллэр оҕонньор баар эбит.

   Бандьыыттар кимиэхэ туохтааҕын барытын тутан ылан, аҥаар кырыытыттан айбардаан киирэн барбыттар. Онуоха били ойуумсуйар киһилэрэ тиллэн кэлбит. Бандьыыттарга илин-кэлин түсүһэн барбыт. Ол дьон бу оҕонньору күөс өрөөччүнэн, ат тутааччынан илдьээри гыммыттар. Тыла-өһө сытыыта бэрдиттэн сылыктаан “көрүүлэн” диэн көрдөспүттэр. Онуоха киһилэрэ убаастанан, дьоһуннанан олорон: “Иннигит сырдык, сырдык...”  ̶  дии-дии сэҥийэтин имэриммэхтээбит. Хотторон, ыксаан сылдьар дьоҥҥо эгэ эрэ буоллаҕа, үөрэ истибиттэр. Ол оҕонньору аҕыйах хонукка бандьыыкка илдьэ сылдьыбыттар. Онтон эстэн хаалбыттар. Бассабыык аймах бүдүгүрэ кырдьыбыт оҕонньору бириигэбэрдээбэтэхтэр, дьиэтигэр ыыппыттар. Бассабыыктар эмиэ көрүлээн “көрүүлэн” диэн күлүү-элэк гынан эппиттэрин оҕонньордоро: “Иннигит сырдык, сырдык...”  ̶  диэбитэ диэн күлэллэр.

 

   Бандьыыттааһын саҕана ыал аайы киирэн баардарын-суохтарын барытын хайа да өттүлэриттэн тутан эбэтэр өрөбөлүүссүйэ туһатыгар ылан тахсар кэмнэрэ. Биирдэ оннук хараҥа кэмҥэ холумтан иннигэр үс киһи көтөн түспүт. Таҥастарыттан-саптарыттан сылыктаатахха, үрүҥнэр эбит. Киирээт, дьиэ түгэҕэр утуйа сытар уоллаах кыыһы уһулута тардыалаан “аста бэлэмнээҥ!” диэн ыххайбыттар. Онуоха аан аттыгар сытара да биллибэккэ хаалбыт бып-быычыкайкаан оҕонньор дьааһыйбытынан туран кэлбит. Саар саҕа сананан ыххайан, түүрэйдээн айахтарын булуна сылдьар дьоҥҥо сирэйгэ силлэппит тэҥэ буоллаҕа буолуо. Оҕонньорго биир чугастара саҕатыттан ылан быраҕаары сорунан көрбүт да, уоннаах оҕо саҕа кыра оҕонньор дүлүҥ курдук ыарахана үһү. Кыайымына, бандьыыт тохтоон ах барбыт, уоскуйбут. Ол ыккардыгар оҕонньор: “Ээ, эти билигин киллэриэм...” – диэн баран, таһырдьа мэлис гынан хаалбыт. Уһаабатах, улахан сүөһү ойоҕоһун туппутунан киирэн кэлбит. Аҥаар илиим өрө көтөхтөрбөт, сүгэни туттарбат диэн ааттаан били илгиэлээн тардыаласпыт киһитигэр сүгэни кытта ол ойоҕоһу туттаран кэбиспит. Киһитэ аччыга бэрдэ дуу, оҕонньорго баттатан, сүрэ тостубута эбитэ дуу, хап-сабар ылан “ойоҕоһу” эттээн биллиргэтэн кэбиспит. Оҕонньор ылан, көмүлүөгэр уот саҕан, алтан солууругар уулаан күөстэнэрдии таҕааныгар ууран кэбиспит.

   Уоллаах кыыһа түгэх муннукка бүгэн, ону барытын кэтээн олорбуттар. Көрдөхтөрүнэ, аҕалара сүөһү тоҥ сааҕын күөһүгэр хаалаабыт. “Дьэ, өлөрбүтүн оҥордо” диэн, улаханнык куттанан, быыс- арыт булан куотардыы дугдуҥнаһа олорбуттар.

   Ити курдук лаппа уһуннук саллан олорбуттар. Ол олордохторуна, аҕалара оҕонньор көмүлүөккэ итийэн хаалбыт кытаҕаһы, ол дьон көрөн олордохторуна, салаан сырдьыгынаппыт. Бандьыыттар аҕаларын абыгар-хомуһунугар ылларбыттарын сэрэйэн, күрүүргэ быһаарыммыттар. “Сааҕы хайа киһи сиэҕэй, күөс оргуйан бүтэн, хоторторон сииллэрин саҕана, дьэ, өлөртүүр буоллахтара” диэн, олорор дьону кэтэхтэринэн таһырдьаны былдьаспыттар. Киирбит дьон эргиллэн да көрбөтөхтөр. Тахсан иһэн, аҕаларын кытта бырастыылаһан, аны тыыннаах көрөр биллибэт диэн санаан аһарбыттар. Тахсалларыгар оҕонньор, хата, туох да буолбатаҕын курдук, тиллэ быһыытыйан, хаана-сиинэ кэлэн, уоттааҕынан өтөрүтэ көрүтэлии ботугуруу-киҥинэйэ хаалбыт. Ааны тыаһа суох сабан, тахсан барбыттар. Ол айыыта онон.

   Бандьыыттар сарсыныгар хонон туран баран, туох да буолбатаҕын курдук хомунаат, тахсан барбыттар. Уоллаах кыыһа чугастааҕы ампаарга сытан быыһынан көрө сыппыттар. Оҕонньорго улаханнык махтанан баран иһэллэрэ үһү.

   Барбыттарын кэннэ лаппа кэтэһэ түһэн баран киирбиттэр. Холумтаҥҥа били алтан күөстэрин түгэҕэр ынах сааҕа “миинэ баран” аҕыйах хамыйах ордон сытар эбит...

   Аҕаларын кыаҕын ол эрэ күн көрдөрбүт. Атын күҥҥэ “көрдөр” диэн хаайалларын үрдүнэн, туох да иһин биирдэ да биллэрбэтэх. Дьэ, ити курдук кыахтаах дьон баар буолаллар.