Сайыҥҥы ылааҥы күн үлэ кэмигэр итии кэбиниэккэ хаайтаран олорбокко, сахалыы эйгэлээх чааһынай уһуйааннаах, оскуолалаах Анатолий Бурнашев тимир көлөтүгэр олорсоммун, эбийиэктэрин кэрийэбит. Кини социальнай хабааннаах биисинэс эйгэтигэр эрэллээхтик киирэн, кэлэр кэнчээри ыччаты сахалыы иитиигэ ураты суолу эрэллээхтик тутуһан иһэр тарбахха баттанар киһибит буолар.
Көньүүһүнэттэн санаалар
Покровскайдыыр аартыгы тутуһан, “Три лимона” лааппыттан чугас сытар учаастагар өрө астаран тиийэбит. Мин манна икки сыллааҕыта кыһын хаардаахха сылдьан турабын. Оччолорго биир хотон эрэ тутуллан турара. Бу сырыыга эбии тутуулар дьэндэйбиттэрин бэлиэтии көрөбүн. Ол курдук, сылгылар турар төгүрүк быһыылаах икки көньүүһүнэни оскуола эр дьон учууталлара туппуттар. Хааччахха Карачай Черкес Өрөспүүбүлүкэтиттэн аҕалыллыбыт толбоннуран көстөр хара өҥнөөх биэлэр “биһиги манна дьиҥнээх хаһаайыннарбыт” диэбиттии, аа-дьуо хонтоҥноһоллор. Кулуннар ийэлэригэр сымала курдук сыстыахтарынан сыстан, ойоҕолуу хаамсаллар, биир кулунчук өссө “көр, ымсыыр” диэбиттии, ийэтин эмэн соппойор. Көрүөххэ эриэккэс түгэни манньыйа, таптыы көрөбүн. Хаһаайыстыбаҕа 2 биэ, 2 кулун уонна 2 атыыр баар. Инникитин сыыйа элбэтэн иһэр былааннаахтар. Отторун Хатастан, Уус Алдан Хомустааҕыттан киллэрэллэр эбит.
“Уолаттар аты көрө-харайа, бэйэлэрэ аһатан-сиэтэн, саах күрдьэн, иһиттэн билэ-көрө үөрэниэхтээхтэр, оччоҕо эрэ эппиэтинэс үөскүүр” диир Анатолий Аркадьевич.
Оҕолорго сахалыы эйгэни олохтууллар
Анатолий Аркадьевичтыын 8х10-наах тутулла турар сахалыы балаҕаныгар кэлэбит. Тутуллан бүппүт, ис өттө ситэриллэ сылдьар, оһохчуттар көмүлүөк оһох оҥоро сылдьалларыгар түбэһэбит. Сүрдээх суон маһынан тутуллубут сахалыы балаҕаны сөҕө-махтайа көрөбүн. Алдантан кэлбит мастар эбит, бөдөҥнөрө сүрдээх. Манна кэлэн хатырыктанан, 3 сыл устата чиҥник куурдуллубуттар. Бырайыагын быһыытынан балаҕаны эргиччи суон мастартан сыҥаһата барыахтаах. Ону сахалар үксүбүт наара диэнинэн билэбит. Муостата шлифовкаланан, кырааскаланыахтаах.
“Балаҕаммыт мастарын 3 сыл устата куурдубуппут, онон 6-с сылын тутулла турар. Бу балаҕаны оскуолабыт уолаттарыгар анаан тутабыт. “Бу биһиги балаҕаммыт” диэн өйдөөх-санаалаах улаатыахтаахтар. Манна уолаттар, төрөппүттэр санаа үллэстэр, кэпсэтэр сирдэрэ буолуоҕа. Ити оҥоһулла турар көмүлүөк оһоххо олгуйга эти быргыччы буһаран сиэхтэрин, манна хонуохтарын даҕаны сөп. Онон оҕолорго сахалыы эйгэни үөскэтэбит” – диэн сэһэргээбитин ымсыыра иһиттим. Манна даҕатан эттэххэ, оҕолор кыһыны быһа сибиэһэй арыыны, эти сииллэр.
“Сахат” оскуола уолаттара 3-с кылаастан саҕалаан Хатаска баар сирдэригэр хортуоппуйу бэйэлэрэ олордоллор, хомуйаллар. Ол түмүгэр сылы быһа ханнык да хиимийэ, уоҕурдуу сыстыбатах хортуоппуйун хааччыналлар. “Хара буорга сытан, ардах уутугар бэйэтэ торолуйан тахсыбыт хортуоппуй амтанныын минньигэһэ, оҕолор барахсаттар ону эттэригэр-сииннэригэр иҥэринэ улааталлара саныахха да астык буоллаҕа”, – диэн Анатолий Аркадьевич астына, манньыйа кэпсиир. Хаһаайын оҕолорун, оскуолатын туһунан кэпсииригэр сирэйдиин-харахтыын сырдыырын, тэрийбит эйгэтиттэн ис дууһатыттан астынарын бэлиэтии көрөҕүн. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн баччалаах элбэх оҕону уһуйаанынан, оскуоланан көрөн-истэн, иитэн-үөрэтэн олорорун, эппиэтинэс сүктэриллибитин истэ сөҕөҕүн.
“Саллыбаккыт дуо маннык эппиэтинэстэн?“ – диэн ыйыталаспыппар, “Бэйэбит быһаарынан, үлэлиибит диэн кэппит бурҕалдьыбыт буоллаҕа, ону кимиэхэ да соҥнообоппут”, – диэн холкутук эппиэттиир Анатолий. Ол быыһыгар “дьон өй-санаа өттүнэн көнөрө буоллар” диэн үөһэ тыынан ылар.
“Сиппит алгысчыт, төрөөбүтүнэн алгыс ааҕар оҕо дииллэрэ”
Сандалы тула олорон кэпсэтиибит салҕанар. Олоҕун аргыһа Светлана Афанасьевна биирин ааспыт Бэрт Тарҕан диэн сахалыы эриэккэс ааттаах кырачаанын көрөн дьиэтигэр олорор. Санатан аастахха, Бурнашевтар ыал 6 оҕолоохтор: Сандаара, Күнтэгил, Сарыада-Сибэкки, Сахат, Аламай уонна Бэрт Тарҕан.
“Идэлээх” дьон миигин кыра эрдэхпиттэн “сиппит алгысчыт, төрөөбүтүнэн алгыс ааҕар оҕо” дииллэрэ. Ону мин ырыаһыппын дэнэрим. Кэлин улаатан истэҕим аайы ырыаһыт буолбакка, тойуксут эбиппин диэн бэйэбин билбитим. Аҕам, эһэм, түгэх эһэбэр диэри бары тойуксуттар этэ. Төрөппүттэрим мин 2-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына Абый нэһилиэгэр баран биир сыл олоро сылдьыбыттара. Онно Охонооһой Сэмэнэбис Федоров биһиэхэ тиийэ сылдьыбыттаах. Кини дьоммуттан көҥүллэтэн, миигин бэйэтин кытта илдьэ кэлэн, иитэн-үөрэтэн таһаарыан баҕарбытын, дьонум сөбүлэспэтэхтэр этэ. Соҕотох оҕо этим буоллаҕа.
Охонооһой Сэмэнэбис Федоров миигин алгыс эйгэтигэр ыҥыран, сыһыаран эрэригэр сүрдээх улахан махталлаахпын. Кэнэҕэскитин оҕо иитиитигэр үлэлэһэрбэр, ыччаты иитэн-үөрэтэн таһаарарбар улахан, төһүү күүс буолар. Сырдыкка, кэрэҕэ тардыһыы, халлаан диэки хайыһыы, биллэн турар, туох куһаҕаны аҕалыай! Кэнники кэмҥэ миэхэ алгыс тиийэн кэллэ. Охонооһой Сэмэнэбис, Алгыс Уйбаан уонна мин Саха тэлэбиидэнньэтин, Саҥа дьыллааҕы 12 чааһы көрсөр алгыстарыгар кыттыстым. Быйыл Туймаада ыһыаҕар Үс Хатыҥҥа алгыска эмиэ кытынным. Онон бэйэтэ айылгытынан кэлэр буоллаҕына кэлэр эбит. Ону Алгыс эйгэтэ бэйэтэ ыйан-кэрдэн биэриэҕэ.
Икки төгүл уруу киэһэлэригэр алгыстаан турабын. Онно айылҕабар, Үрдүк Айыыларбар: “Алгыһым бэлиэтэ тиийбит буоллаҕына, туох эрэ бэлиэтэ көрдөрүҥ эрэ!” – диэн испэр ботугураан көрдөспүппэр, ол ыыппыт икки уруум киэһэтин алгыһыгар “бэлиэ” көрдөрөн тураллар. Онтон ыла “алгыс өттүгэр туох эрэ баар, сыстыахпын сөп эбит” диэн санаа киирбитэ. “Оскуолам оҕолоро инникитин олох киэҥ аартыгар үктэнэн, ыал буолар уруу киэһэлэригэр, баҕар, алгыам” диэн бүччүм санааттан биир өттүнэн сыста сатыыбын. Оҕо эйгэтигэр үлэлии сылдьар, тугу эрэ кэрэни, ырааһы оҥоруом диэн саныыр киһи син биир үчүгэйи баҕарар, ыраланар.
Чааһынай урбаанньыт 5 оҕо уһуйаанын, 2 оскуоланы арыйан үлэлэтэр. Оскуолаҕа 300-чэ оҕо үөрэнэр. Оскуола аһыллыаҕыттан 1-кы кылааска киирбит уолаттар номнуо 9-с кылааска тахсыбыттар. Онтон 5 уһуйааҥҥа оҕо балтараа сааһыттан саҕалаан, 300-чэ кэриҥэ кырачаан сылдьар.
Ийэ дойдуларыгар бэриниилээх буола иитиллэн тахсыахтаахтар
“Анатолий, Үөһэттэн анал сорудахтаах кэлбит эбиппин диэн санаабаккын дуо?” – диэн ыйыттым. Онуоха: “Суох. Хас биирдии киһиэхэ баар. Ону табатык өйдөөн, кэтэнэн көрөн, иһиллэниэхтээх дии саныыбын. 2012 сыллаахха Саха норуотугар оҕо уһуйаана наада буолбута. Ол саҕана Дьокуускай куоракка оҕо уһуйааннара олох тиийбэтэ. Бэйэбит улахан кыыспыт 7 сааһын туолан, оскуолаҕа барарыгар биирдэ уочарата кэлбитэ. Онон бэйэбитинэн билбит дьыалабыт буолан, ол кэмҥэ бастакы уһуйааммытын аспыппыт. Онтон 2017 сыллаахха уолаттар сахалыы оскуолаларын арыйбыппыт. Онон барыта кэмигэр сөп түбэһэн, сөптөөх хаамыытынан баран иһэр”, – диэн эппиэттээтэ.
“Сахат” уолаттар уонна “Аламай” кыргыттар оскуолаларын алын сүһүөх 4-с кылааһын кылааһы бүтэрэр үөрэнээччилэрэ баҥкыаттарын оннугар Алдаҥҥа 3 хонуктаах айаҥҥа баран, сынньанан кэлэр үтүө үгэстэрэ олохтоммут. Быйыл 4-с төгүлүн баран кэлбиттэр. Манна оскуола тэхиниичэскэй үлэһититтэн саҕалаан биридимиэт учууталларыгар, үөрэнээччилэригэр тиийэ бараллар.
Бу айаны Аллараа Бэстээхтээҕи тимир суол баксаала социальнай бырайыак быһыытынан өйөөбүтэ 3-с сыла буолбут. Оҕоҕо табыгастаах буоллун диэн, бүтүн богуону барытын ылан айанныыллар эбит. Алдан хайыһардыыр базатыгар түһэллэр. Онно Казачий Двортан олохтоох оҕолор кэлэн күрэхтэһии, билсиһии-көрсүһүү, кутаа тула киэһэлэри атаарыы ыытыллар эбит.
Анатолий Аркадьевич: “Эн оҕону сиригэр-уотугар, дойдутугар бэриниилээх буола иитиллэн тахсыан баҕарар буоллаххына, Сахатын төрүт сирин-уотун көрдөрүөхтээххин. Ханнык эрэ Таиланы, Тайваны, Кытайы, Дьобуруопа дойдуларын буолбатах. Бэйэтин сирдэрин – Харама, Лабадьы хайаларын (бу Өлүөнэ очуостарын былыргы сирин-уотун аата), Амманы, Алданы, о.д.а көрүөхтээх”.
Салгыы Байкалы, Алтаайы көрдүннэр. Оччоҕуна эрэ дойдуларыгар бэриниилээх дьон тахсар буоллахтара. Эн Эйфелевай башняны илдьэн көрдөрөн, туох патриотун иитэн таһаарыаххыный? Суох буоллаҕа. Онон оҕону бэйэтин дойдутун, сирин-уотун көрдөрөн эрэ баран, атын дойдуга таһаарыахха наада.
Эр киһи уолун батыһыннара сылдьыахтаах
Улахан уолум Күнтэгили кыраттыттан бэйэбин кытары мэлдьи илдьэ сылдьарым – үрдүк сололоохтору кытта көрсүһүүгэ, араас айаннарга, о.д.а. 2,5 саастааҕар туундараҕа илдьэ сылдьыбытым. Миигин кытта бурааҥҥа таба тириитигэр сууланан баран айаннаһара. Билигин 14 саастаах, 8-с кылааска таҕыста. Билигин уһуйааммыт хочуолунайын акылаатын бэйэтэ кута сылдьар. Хантан эрэ үлэһити аҕалан үлэлэппэккэ, бэйэҥ оҕоҕор көрдөрөн, үлэнэн иитэриҥ дьол буолбатах дуо?! Билигин манна кэлэн сылгыларын аһатыа, уулатыа. Ол тутуллуохтаах мастартан (ыйан көрдөрөр) бэйэтэ көрөн-истэн, сөптөөх диэбитин талыаҕа. Ханнык мас кэнниттэн ханнык маһы ууруохха сөбүн туһунан: “Аҕаа, ити мас барсыбат, бу мас барсыан сөп”, – диирин истэр саныырга да астык.
Бу көрөр хатырыктарга үлтүрүтэр тэрили (сулламмыт хатырыктар өрөһөлөнө сыталларын ыйан көрдөрөр) интэриниэт нөҥүө сакаастаабыта айаннаан иһэр. Хатырыктарын мэһийэн, тутулла турар дьиэ үрдүгэр кунус оҥорон кутуохтаах. Ол мин идиэйэм буолбатах. Бэйэтэ интэриниэт ситимигэр көрбүт “Быдан үчүгэй матырыйаал буолар эбит” диэн сэҥээрбит этэ. Онон хара үлэҕэ сыстан үлэлии сылдьарын көрө үөрэбин. Эр киһи уолун батыһыннара сылдьыахтаах. Онтон атыннык уол оҕону кыайан ииппэккин.
Тэлгэһэ, тиэргэн...
Дьэ, ити курдук Анатолий Бурнашев чааһынай хаһаайыстыбаларын, тэлгэһэлэрин көрдүм-иһиттим. Чахчы даҕаны, саха дьоно бары дэриэбинэ үтүөкэн тэлгэһэтиттэн кынаттанан таҕыстахпыт. Онон тэлгэһэ, тиэргэн – барыбытыгар ытык өйдөбүл. Анатолий Бурнашев бу хайысханы тутуһан, үөрэнээччилэрин “оҕолорбор” диэн сылаастык ааттаан, кинилэргэ анаммыт үлэтин хайысхатын хайгыы, сөҕө-махтайа көрөҕүн. Саха киһитэ тэлгэһэлээх буолуохтаах. Оҕону тэлгэһэ иһигэр иитииттэн үчүгэй атын туох баар үһү! Сахалыы балаҕан, мас дьиэ, хотон, сылгы-сүөһү – барыта оҕо сахалыы куттаах буолан иитиллэн, саха саарына буолан тахсарыгар бигэ оҥкулу уурара саарбахтаммат.
