Улахан уоруйах, ылар-уорар “ыарыылаах”, көрдөрөн туран сирэйэ-хараҕа суох балыйар, иэскэ баайар дьону сүүлүктэр, массыанньыктар диэн өйдүүбүт. Оннугун оннук эрээри, кинилэр быыстарыгар албын-көлдьүн, кубулҕат, бэл, оннооҕор “доҕор-атас” буолан кубулунан сылдьааччылар баар буолаллар. Кинилэри күннээҕи олохпутугар бэрт кэбэҕэстик көрсөн албыннатыахпытын, харчыга балыйтарыахпытын сөп.
Ааҕааччыларбыт сүүлүктэри кытта ханнык-туох быһыыга-майгыга көрсөн ааспыттарын кэпсээтилэр. Олоххо дьиҥ буолбут түгэннэр.
“Ал-луо, баантан эрийэбит...”
Баан массыанньыктара буулуур буолбуттара биэс-алта сыл буолла. Билигин ити сонуну-нуомаһы этэн кими да соһуппаккын-өмүрдүбэккин. Бэл, оннооҕор “Ээ, баан массыанньыктара эрийдилэр” диэн унаарытан кэбиһэбит, билбэт нүөмэрбитин ыла соруммаппыт.
Дьокуускай олохтооҕо, атыы-эргиэн киинигэр атыыһыттыыр Раиса Сидороваҕа баан массыанньыктара үлэлээх дьон курдук ыйга биирдэ хайаан да эрийэллэр үһү. Маҥнай “аны харчыбын устан ылыахтара” диэн куттанар эбит. Онтон баантан ыйытан “куода” суох ханнык да эпэрээссийэ оҥоһуллубатын, харчыны кыайан устубаттарын билэн кыһаммат буолбут. Массыанньыктарбыт, баҕалаах “куодтарын” билэ-ыйыта сатаан, сор бөҕөтүн көрөллөр эбит.
Раиса Сидорова маннык кэпсиир:
– Биирдэ маннык түгэн буолла. Сарсыарда мобильнай баанынан харчы ыыта сатаатым да, сибээс мөлтөҕүттэн дуу, кыайан барбата. Ол иһитиннэриитэ, эмиэ сибээс мөлтөҕүттэн буолаахтыа, “эһиги эпэрээссийэҕит кыайан оҥоһуллубата” диэн сурук хойутаан, күн ортолообутун кэннэ, көтөн тигинээн кэллэ. Оруобуна ити кэмҥэ били массыанньыктарбыт эрийэн тырылаттылар. Ылааччы буоллум. “Эһиги каартаҕытыттан эпэрээссийэ оҥоро сатаатылар. Эһиги буолбатах буоллаххытына, куоду этэ охсуҥ. Билигин ыытыахпыт”, – диэтилэр. Эдэр уол куолаһа, тыла-өһө лоп бааччы, олус ылыннарыылаах.
Маҥнай утаа итэҕэйэ быһыытыйдым, “сөп-сөп” дэтэлээтим, чахчы, баантан эрийдилэр дии санаатым. Уол “куоду” олус сураспытыгар сэрэхэдийэн бардым. Ону-маны туоһуластым, бэл, бүтэһик эпэрээссийэ хаһан оҥоһуллубутун кытта ыйыттым, онно киһи итэҕэйиэн курдук, хап-сабар бэрт дьоһуннук хоруйдаһан иһэр. “Баантан ыйытыам” диэтим. Кырдьык, бааҥҥа ойутан тиийдим. Сэрэйбит сэрэх – баан да, атын туора киһи да ханнык да эпэрээссийэни оҥорботох.
Онтон ыла массыанньыктар эрийдэхтэринэ, ылбат буолбутум. Алҕаска ылан кэбистэхпинэ, тугу да өйдөөн быстыбат киһи курдук кубулунан, сахалыы кутан-симэн кэбиһэбин. Ыйыталаһа сатаан баран, сорохтор киһилии “көрсүөххэ диэри” дииллэр, оттон сорохтор маатыралаан баран, төлөпүөннэрин туруупкатын талыр гына быраҕан кэбиһэллэр.
“Миигин тоҕо массыанньыктар олус буулуулларый?” диэн, баантан баран ыйыталаһа сылдьыбытым да, күттүөннээх хоруйу ылбатаҕым.
“Юла” эридьиэһэ...
“Юла” диэн социальнай ситим нөҥүө атыылыыр былаһаакка баар. Дьон наадыйбат малын-салын, таҥаһын-сабын атыылыыр. Сороҕор – саҥаны, сороҕор – эргэни, кэтиллибити. Бу маннык “көрү-нары” массыанньыктарбыт мүччү тутуохтара дуо, сылдьа үөрэммит “ходулаһалара” буоллаҕа, күөрэйэн тахсаллар.
Мария Тимофеева, Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх, чааһынай тэрилтэҕэ муоста сууйар:
– Биир күн “Юла” сыһыарыыга киирэн, “остуол атыылыыбыт” диэн биллэриилэри көрдөөтүм. Дьон туһаммыт эрээри, саҥатык остуолун атыылаһар баҕалаахпын. Манна маҕаһыын киэниттэн сыаната быдан удамыр буолар.
Арай улахан баҕайы, хаартыскаттан көрдөххө, бэрт мааны остуолу баара-суоҕа 2500 солк атыылыыр биллэриилэрин түбэһэ көрдүм. Эбиитин өссө “4 устуулу босхо биэрэбит” диэбиттэр. Суруйдум. “Остуол сыаната тоҕо итиччэ чэпчэкиний?” диэн быһа бааччы ыйыттым. Сыһыарыыга “ыйаабыт” хаартыскатын көрдөххө, эдэрчи омук дьахтара: “Атын куоракка көһөн эрэбит. Ол иһин ыксаан, босхону үрдүнэн биэрэбит. Ханнык баҕарар аадырыска тиэрдэбит”, – диэтэ. “Сөп, киэһэ үлэ кэннэ аҕалаарыҥ, харчытын онно төлүөҕүм”, – диэтим. Дьахтарым иннин биэрбэтэ: “Биһиги Сиинэҕэ баарбыт. Үлэ чааһын бүтүүтэ таһаҕас тиэйэр улахан массыына аҕыйыыр. Ол иһин “за доставку” 1000 солк. эрдэ бу нүөмэргэ ыыта туруҥ”. Алҕаһа суох, нууччалыы ыраастык суруйар.
Арааһа, массыанньык дьахтар диэн сэрэйдим. Билбэтэҕэ буолан Сиинэ Дьокуускайтан төһө ырааҕын, массыына төһөнөн айаннаан кэлэрин ыйыталастым. Дьахтарым төрүт атыны эрдэн барда. Дьокуускайтан Сиинэҕэ диэри 15-20 мүнүүтүнэн тырылатан кэлэллэр үһү. “Ханнык Сиинэни этэҕин?” – диэбиппэр, “Ну, Синск, Синкс...” – диэхтээтэ. Ити икки ардыгар дьахтар “Юлаттан” нүөмэрбин көрө охсон бассааппар таҕыста. “Ылбаппын” диэн мас-таас курдук этэн кэбистим, айакка, айдаарса барбатым. Ол биллэрии хас да күнү быһа ыйанан турбута. Төһө киһини албыннаабыттара буолла?..
Табаар батарааччылар
Аҕыйах сыллааҕыта Дьокуускайга доруобуйаҕа сыһыаннаах табаары атыылыыр тэрилтэ балай эмэ хорутуулаахтык “үлэлии-хамсыы” сылдьыбыттаах. Бу тэрилтэ атыыһыттара куорат дьиэлэрин кэрийэ сылдьан, табаардарын туох да быыһа-арда суох гына эрэкэлээмэлээн, бэрт аламаҕайдык туттан-хаптан, сымыйаны этэн-тыынан табаардарын атыылыыллара. Кинилэр ордук өйдөөн-дьүүллээн ыйыталаспат, быһаарсыбат кырдьаҕас дьону сойуолаһаллара.
Прасковья Седалищева, 31 саастаах:
– Мин эбэм доруобуйаны тупсарарга сыһыаннаах малы-салы, табаары атыылыыр биир тэрилтэҕэ албыннатан турар. Тэрилтэ аатын эппэппин, үгүс киһи билэр буолуохтаах. Каландаришивили уулуссатыгар баар КПД дьиэлэри кэрийэн, ааны тоҥсуйан кырдьаҕастарга “ол туһалаах, ити туһалаах” диэн мал бөҕөтүн эрэкэлээмэлээбиттэр. Эбэм сис, уҥуох ыарыылаах. “Бу матарааска утуйдаххына, ыарыыҥ харахтан сыыһы ылбыт курдук, сүтэн-оһон хаалыаҕа. Өссө эбии массаастыыр. Дьэ, абыраныаҥ”, – диэбиттэр. Ол матараастара 60 000 солк. сыаналаах үһү! Эбэм, кыһалҕалаах киһи, хаайыа баарай, олус ымсыыраахтаабыт. “Бэрт тэрил эбит эрээри, билигин харчым суох ээ...” – диэн мух-мах барбыт. Онуоха: “Иэс биэрэбит. Биэнсийэлээххин, онон ый аайы кыралыынан төлүөххүн сөп”, – диэн саҥардыбатахтар.
Инньэ гынан 60 000 солкуобайга кирэдьииккэ “ыйаан” тураллар. Матараастарын хаалларбыттар, “ону баттыыгын, маннык гынаҕын” дии-дии, сытыаран үөрэппитэ буолбуттар. Төһө суумалаах кирэдьииккэ киирбитин быһааран биэрбиппитигэр соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолаахтаабыта.
Итинник дьыалаларга үлэлэһэр, Дьокуускайга биллэр албакааты кэпсэппиппит. Оччотооҕу сыананан 35 000 солк. төлөөбүппүт. Иккитэ суут буолбута. Анараа тэрилтэ “Атыылаһааччы билэн, илии баттаан туран табаары атыыласпыта” диэн этэрин кубулуппатаҕа. Сокуон хараҕынан көрдөххө, кырдьык, оннук. Аахсарга, табаары төнүннэрэргэ туох эрэ төрүөт баар буолуохтаах эбит. Албакааппыт сүбэтинэн “Биһиги эбэбит кулгааҕынан инбэлиит. Истибэккэ, үчүгэйдик иҥэн-тоҥон өйдөөбөккө эрэ табаары атыылаһарга илии баттаабыт”, – диэн киирсибиппит. Суут биһиги диэки буолбута. Инньэ гынан, табаарбытын төнүннэрбиппит, кирэдьиити уһултарбыппыт.
Ити курдук кырдьаҕас дьону албыннаан-түөкэйдээн сымыйа атыыһыттар бааллара олус хомотор. Төһө да ырыынак кыһарыйбыт үйэтигэр олордорбут, киһиэхэ киһилии сыһыан диэн баар буолуохтаах.
Матараас туох да улахан туһата суоҕа. Ханнык баҕарар маҕаһыыҥҥа атыыланар боростуой тэрил этэ.
* * *
Дьиҥэ, бу массыанньыктары эдэр киһи холкутук билэр, “ыраас мууска олордон ылар” кыахтаах. Кэрээнэ суох майгылаах дьон кырдьаҕас дьону албынныылларыттан киһи хомойор. Аҕам саастаахтарбыт, маннык кубулҕат өйдөөх-санаалаах массыанньыктарга киирэн биэримэҥ, сэрэхтээх буолуҥ!
