Устуоруйаҕа биллэринэн, 1991 сыллаахха ыам ыйын 20 күнүгэр “тимир эркин” (“железный занавес”) кэмэ түмүктэммит. ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ дойду таһыгар тахсыы, киирии бэрээдэгин олохтуур сокуону ылбыт. Онон, сити кэмтэн ылата гражданнар кыраныысса таһыгар тахсаллара хааччахтаммат буолбут. “Тимир эркин” диэн өйдөбүл киэҥник 1946 с. Уинстон Черчиль Фултоҥҥа саҥатын кэннэ тарҕаммыт. Ол этии “холодная война” саҕаламмытын туоһута буолбут. Чэ, ити бэлиитикэ туһа туспа, оттон биһиги саха дьоно тас дойдуга бастакы тахсыыларын туһунан ыйыталастыбыт. Биирдиилээн дипломаттар, спортсменнар кэмиттэн, хааччахтан тутулуга суох кыраныысса таһыгар үлэлииллэрэ, күрэхтэһэллэрэ, онтон “тимир эркин сууллубутун” кэннэ үөрэх, култуура эйгэтигэр саҥа саҕахтар арыллыбыттара, сири-сибиири уҥуордаан, хотунан-соҕуруунан барыы-кэлии үксээбитэ.
Дипломатия
Сахаттан бастакынан профессиональнай дипломат быһыытынан СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Иван Рожин олоҕун 55 сылын омук дойдулары кытта сыһыаннаһыыга анаабыт. Кини араас сылга ССРС Тас дойдулар дьыалаларыгар министиэристибэ киин аппараатыгар, КНР, Танзания, Вьетнам, Нигерия посольстволарыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбит. 1998 сылтан Саха сирин бэрэсидьиэнин сүбэһитинэн Канадаҕа ананан барбыт. Маннык курдук киэҥ билиилээх, сүҥкэн уопуттаах дьон баар буоланнар, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһа сайдыытыгар, норуоттар икки ардыларынааҕы уонна ис экэниэмикэ сибээстэрин бөҕөргөтүүгэ АТР, Дьобуруопа, Азия, Америка дойдуларын кытта бииргэ үлэлэһии сыһыана олохтонноҕо.
Үөрэх
90-с сылларга кыраныысса таһыгар үөрэнэр кыах үөскээбитэ. Бэрэсидьиэн Михаил Николаев анал бырагырааматынан Физиканы уонна математиканы дириҥэтэн үөрэтэр өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуола иһинэн баар “Дьоҕур” талааннаах үөрэнээччилэри сайыннарар оскуола оҕолоруттан Шотландияҕа үөрэнэр бөлөҕү талбыттара. Манна өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан бастыҥ үөрэхтээхтэр, олимпиада кыайыылаахтара, уопсайа 30 оҕо хапсыбыта. Ол иһигэр Хаҥалас улууһун Ой нэһилиэгиттэн үөрэнэ кэлбит Андрей Архипов баара.
– Биһиги Шотландияҕа ССРС аатыттан буолбакка, саҥа тэриллибит Арассыыйа дойдутуттан барбыппыт. Математика олимпиадатыгар үгүстүк кыттар этим, олохпун туочунай билимҥэ аныыр санаам соччо суох этэ, ол эрээри учууталларым, төрөппүттэрим этиилэрин быһа гымматаҕым. "Дьоҕурга" дьарыктанаммын, Физиканы уонна математиканы дириҥэтэн үөрэтэр өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуолаҕа сүүмэри ааһан киирбитим. Ол кэмҥэ бойобуой ускуустубанан дьарыктанар этим. Арай Шотландияҕа үөрэххэ эбэтэр Германияҕа каратэ-до көрүҥҥэ күрэхтэһэ барарбын талар буолан хааллым. Онон, хайатыгар да тас дойдуга тахсыахтаах эбиппин.
Мин, сэбиэскэй кэм оҕото, омук сиригэр үөрэнэр туһунан ыраламматах да буоллаҕым дии. Маныаха биир көрүдьүөс түгэни саныахпын баҕарабын. Аангылыйа тылыгар учууталбар өсөһөммүн: “Үстэ да туруор, ол хаһан эһиги Лондоҥҥутугар тиийээри!” – диэбиттээхпин. Онтон хас да сыл буолан баран, учууталбын кытта "London is the capital of Great Britain" сылдьар эбиппин. Кини атын бырагырааманан квалификациятын үрдэтинэ диэн, аҕыйах ыйга кэлэ сылдьар этэ. Ону күлэбин ээ, учууталым ол оскуолатааҕы түгэни саныыра дуу, суоҕа дуу: кыбыстан ыйыппатаҕым.
Великобританияҕа бастаан утаа киһи соһуйар, сөҕөр-махтайар, онтон кыра кыралаан итэҕэһи-быһаҕаһы көрөн, бэлиэтээн бараҕын. Лондон мин көһүппүппүттэн олох атыннык көстүбүтэ. Big Ben оччо айылаах big буолбатах эбит этэ. Лондон күргэтэ, Парламент дьиэтэ, Букингемскай дыбарыас харабыла киһини соһутара, интэриэһиргэтэрэ суох эбит” дии санаабытым. “Мадам Тюссо” буоскаттан бөгүүрэлэр түмэллэригэр тыыннаах киһини дуу, чуучаланы дуу таарыйарыҥ биллибэт: бырастыы диэбитиҥ куукула буолан хаалан соһутар этэ.
Мин Гринок куоракка 2 сыл James Watt College үөрэммитим, ыалга олорбутум. Ол кэннэ университекка туттарсар баҕалаах физиканы, математиканы аангылыйалыы тылынан дириҥэтэн үөрэппиппит. Эдинбурга Heriot Watt University үөрэнэрбэр бастаан уопсай дьиэҕэ, онтон дьиэ куортамнаһан олорбуппут. 3 сылынан экэниэмикэҕэ уонна үпкэ бакалаабыр дьупулуомун туппуппут. Үрдүк үөрэххэ араас куоратынан сахалар 30-ча этибит, куруук билсэ-көрсө сылдьыбыппыт. Билиҥҥэ диэри сибээспитин тутабыт. Уолаттар бары дьиэ кэргэн тэринэн, араас эйгэҕэ үлэлии-хамсыы сылдьабыт.
Омук сиригэр барарбытыгар аангылыйа тылыгар төһө да бастыҥ учууталлар үөрэппиттэрин иһин, ол билиибит тиийбэтэҕэ. Университекка киирэрбитигэр олохтоохтортон ордук саҥарар буолбуппут. Шотландецтар үөрүнньэҥ, судургу дьон. Үтүө эрэ өйдөбүллэр хаалбыттар. Оттон англичаннар улаатымсык соҕус этилэр.
Култуура
“Тимир эркинтэн” босхолонуу кэннэ Саха сирин кэлэктииптэрэ аан дойду араас муннугунан ыытыллар бэстибээллэргэ кыттан, култуурабытын, ускуустубабытын көрдөрбүтүнэн барбыттара. 1992 с. ансаамбыллартан биир бастакынан Уус Алдантан аатырбыт “Кэнчээри”, Намтан “Мичээр” үҥкүү кэлэктиибэ уонна “Сардаана” муода тыйаатыра Туниска норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ тахсыбыттара. Ол туһунан РФ уонна Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ “Кэнчээри” Арассыыйа норуот айымньытын үтүөлээх кэлэктиибин салайааччыта Василий Парников бу курдук кэпсиир.
– Михаил Николаев дьаһалынан Саҥа дьыл үүнээтин кытта, 50 кыраадыстан 15 кыраадыстаах Туниска тиийэн хаалбыппыт. Мин 20-тэн тахса оҕону илдьэ барбытым. Наһаа үчүгэйдик сылдьан, астынан аҕай кэлбиппит. Кэнсиэргэ сахалыы ырыаттан-тойуктан, фольклортан саҕалаан улуу кылаассыкаҕа тиийэ 6 омук тылынан ыллаабыппыт. “Подмосковные вечера” ырыаҕа нуучча дьахталлара дойдуларын ахтан, харахтарын уутун тохпуттара бу баар. “Калинкаҕа” саала өрө хабылла түспүтэ. Оһуокайбытынан, һээдьэбитинэн, таба үҥкүүтүнэн былааһы ылбыппыт! Көрөөччүлэр, ол иһигэр омук посоллара, ытыстарын тыаһын хараһыйбакка өргө диэри таһыммыттара. Ону истэн, Туниска РФ Генконсула Борис Чигорин аан дойду посолларын ыҥыран, резиденцияҕа кэнсиэр көрдөттөрбүтэ. Чигорин оҕолорбут талааннарын сөҕөн-махтайан, астынан, этикеты кэһэн туран, биһиэхэ анаан прием оҥорбута. “Манна аан дойдуттан араас кэлэктииптэр кэлэллэр, ол эрээри кинилэр нүөмэрдэрин үксүн биир жанрга толороллор, оттон эһиги ырыа хас да көрүҥүн баһылыы туппуккутун, үрдүк маастарыстыбаҕытын көрдөрдүгүт!” – диэн биһирэбилин биллэрбитэ.
Туниска тиийэн баран, соһуйуу-өмүрүү суоҕа. Саҥа дьылы бэлиэтээн бүппүттэр этэ эрээри, улахан киэргэтии баарын өйдөөбөппүн. Арай уулуссаларга быаҕа тиһиллибит былаахтар элбэхтэрэ. Ону “салама” диэн тылга майгынныырдыы ааттыыллар этэ, бу санаатахха. Биир кэм устар олохтоох норуот этилэр, биллэн турар, өйдөрө-санаалара олох атын, эргиэн-урбаан иилии эргийэр сирэ. Хапыталыыстыы дойду буоллаҕа дии.
Экскурсияҕа сылдьыбыппыт, урукку цивилизация куоратын – урусхалламмыт Карфагены көрбүппүт. Палестина тойонун Арафаты кытта көрсүбүппүт. Былыргы амфитыйаатырга киирэн ыллаабыппыт, туох да микрофона суох наһаа үчүгэйдик иһиллэр этэ. Дьикти, акустиканы баҕас табаллар эбит. 15 кыраадыс сөрүүн соҕус этэ гынан баран, итиччэ тиийбиччэ, Средиземнай байҕалга дуоһуйа сөтүөлээбиппит, оттон бассыайын уута сылаас буолан, күн аайы сөтүө. Дьиэлиирбитигэр отель тойоно наһаа улахан туорду күндүлээбитэ.
Биһиги бастакы бэрэсидьиэҥҥэ Михаил Николаевка махталлаахпыт, Африка курдук киһи өйүнэн-санаатынан да тиийиэ суох дойдутугар саха оҕолорун бастакынан таһаардаҕа дии. Омук сиригэр сахалар сайдыылаах дьон буоларбытын көрдөрөн кэлбиппититтэн олус астынабыт!
Успуорт
Бастыҥ көрдөрүүлээх спортсменнар олимпиадаҕа, аан дойду түһүлгэлэригэр кытталлара, бараллара-кэлэллэрэ үгүс этэ. Ол эрээри маассабай тахсыы суох буоллаҕа. Көҥүл тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах успуорт маастара Артур Фёдоров тас дойдуларга күрэхтэспитин бу курдук саныыр.
-Тустууктар “тимир эркин” да кэмигэр официальнай күрэхтэһиилэргэ сылдьаллара. Мин кыраныысса таһыгар бастакы тахсыым 1989 сыллаахха Хотугу Кэриэйэҕэ этэ. Куораттан куоракка айаннаан, табаарыстыы көрсүһүүгэ тустубуппут. Олохторо-дьаһахтара судургу, ол эрээри туттан-хаптан олоруулара олус ыраас диэн көрбүтүм. Улахан тутуулардаахтар, хайдах эрэ дьиэлэрэ-уоттара Сэбиэскэй Сойууска майгынныыр этилэр. Онтон ыһыллыы саҕана 1991 с. Македонияҕа тахсыбытым. Бу икки дойдуга сахаттан соҕотох этим. 1995 сылтан Америкаҕа эҥин көҥүл сылдьар буолбуппут. Оо, сайдыылаах дойду диэн онно баара! Нью-Йорк уотун-күөһүн, олоҕун тэтимин бастаан тиийэн баран соһуйа, хайҕыы, сэргии көрөҕүн. Барыта маҕаһыын дойду. Террористар суулларбыт “игирэ башнялара” оччолорго баар этэ, онно сылдьыбыппыт. Астара-үөллэрэ – фаст-фуд, кола. Соччо сөбүлээбэтэхпит. Гостиницалара аан дойду ирдэбилигэр эппиэттиир таһымнаах.
Дьобуруопа олох сайдан турар кэмэ этэ. Суоллара бу көнөтүн, киэҥин, тутуута, хаачыстыбата астыгын. Францияттан Италияҕа барыыга айан суола барыта хайалар быыстарынан, 120 муостаны, 20 туннели туораабыппыт. “Маны барытын хайдах тутуохха сөбүй, киһи сатаан оҥорботун оҥороллор эбит” диэн сөҕө санаабытым.
1996 с. Атлантаҕа Олимпиадаҕа тиийэн, сахалар улаханнык саллыбыттара, соһуйуулара-өмүрүүлэрэ үгүс этэ. Мин Америкаҕа эрдэ сылдьыбыт буоллаҕым. Онно элбэх этибит, биир сөмөлүөт курдук киһи барбыта быһыылааҕа.
Омук сиригэр, ханна да сылдьыбытым тухары, үөрэ-көтө көрсөллөрө, үчүгэйдик аһаталлара-сиэтэллэрэ. Дьоно-сэргэтэ олус судургу, ыалдьытымсах, култууралаах этилэр. Пааспаргар виза турда да, көҥүл сылдьаҕын. Америкаҕа барарбытыгар декларация толорторбуттара быһыылааҕа.
Дьэ, ити курдук уонунан сылларга бүрүүкээбит “тимир эркин” арыллан, үөрэх, култуура, успуорт эйгэтин бастакы хараҥаччылара кыраныысса таһыгар хайдах сылдьыбыттарын, тугу билбиттэрин, көрбүттэрин билистибит. Билигин эмиэ хааччахтаах, бобуулаах кэмнэргэ олоробут. Кыраныысса сотору кэминэн арыллыа дуо? Талбыт дойдубутугар көҥүл көччүйэ аны хаһан сылдьабыт?
Айаана Ларионова.
